L. S. Karieva makroiqtisodiyot

1. MAKROIQTISODIYOTGA KIRISH 
1.1 “Makroiqtisodiyot”ning shakllanish tarixi, obyekti, predmeti, 
vazifalari va iqtisodiyot sohasidagi boshqa fanlar bilan aloqadorligi. 
Jamiyatning barcha ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatlarini o‘rganish va yuritishda 
fundamental muammoga duch kelamiz. Bu muaommo tabiat bizga in’om etgan 
resurslarning chegaralanganligidir. Bu muammoni hal qilish uchun insoniyat 
faoliyati uchun moddiy ne’matlar yuritish jarayonini o‘rganib chiqishimiz kerak. 
Makroiqtisodiyot fani mamlakat iqtisodiyoti va uning yalpi ishlab chiqarishining 
o‘sishi, pasayishi, turg‛unlik davrlarini iqtisodiy tahlil qiladigan va uni tartibga 
solish iqtisodiy mexanizmlarini yaratadi. Bunda makroiqtisodiyot nazariyasiga 
asoslanadi. Barcha mavjud bo‘lgan resurslardan optimal foydalanish, hamda 
iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni muvaffaqiyat bilan 
ta’minlash uchun iqtisodchi makroiqtisodiy jarayonlarni tahlil qila bilishi, 
iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilish, iqtisodiy jihatdan to‘g‘ri 
xulosalar chiqara olishi, hamda bu xulosalarni to‘g‘ri va asosli ekanligini isbotlab 
bera olishi kerak.
Makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot singari, iqtisodiy nazariyaning bir bo‘lagi 
hisoblanadi. Yunon tilidan tarjima qilingan "so‘l" so‛zi "katta" (mos ravishda 
"mikro" - "kichik") va "iqtisod" so‘zi - "uy xo‘jaligi" degan ma’noni anglatadi. 
Shunday qilib, makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotning umuman yoki uning yirik 
agregatlarining xulq-atvorini o‘rganadigan fan bo‘lib, iqtisodiyot esa murakkab 
yirik yagona ierarxik tashkil qilingan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar va 
hodisalar va ularning ko‘rsatkichlari to‘plami sifatida qaraladi. 
Makroiqtisodiyot kursining ahamiyati shundaki, u boshqa iqtisodiy fanlarning 
konsentratsiyalashgan yig‘indisi sifatida xizmat qiladi, hamda bu fanlarni bilishga 
tayanadi. Makroiqtisodiyot korporatsiyalar, uy-xo‘jaliklari va davlatning o‛zaro 
manfaatlariga taaluqli ko‘pgina masalalarni yechishda to‘g‘ri yo‘nalish beradi. Bu 
muammolarni 
o‛rganish 
makroiqtisodiyotning 
predmeti 
hisoblanadi. 
Makroiqtisodiyot boshqa iqtisodiy fanlar, ayniqsa, mikroiqtisodiyot, iqtisodiy 
matematika, innovatsion iqtisodiyot, tarmoqlararo balans, loyihalar tahlili, milliy 

---

5 
iqtisodiyot va shu kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ularning barchasi 
uchun iqtisodiyot yagona tadqiqot obyekti bo‘lib xizmat qiladi. 
Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina 
kiritilgan bo‘lsada makroiqtisodiy tahlil elementlari iqtisodiyot fani bilan deyarli 
birga paydo bo‘ldi. Birinchi marta "makroiqtisodiyot" atamasi 1933 yilda taniqli 
norvegiyalik olim - matematik iqtisodchi, ekonometriya asoschilaridan biri, Nobel 
mukofoti sovrindori Ragnar Frish tomonidan o‘zining maqolasida ishlatilgan. 
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga 
turli elementlarining o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri xos bo‘lgan tizim sifatida 
yondoshish dastlab F.Kene asarlarida uchraydi. Fransiya qiroli Lyudovik XV 
saroyi vrachi F.Kene 1758 yilda, milliy mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul 
oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida tasvirlangan “Kene jadvali”ni tuzishda ilk 
bor makroiqtisodiy tahlil elementlarini qo‘lladi. Makroiqtisodiy tahlilning tamal 
toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Valras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan 
XIX asrdanoq qo‘yilgan edi deb ta’kidlash mumkin. Keyinchalik, K.Marks 
o‘zining jami ijtimoiy mahsulot (JIM)ni takror ishlab chiqarish sxemasi, V.Leontev 
esa o‘zining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning 
alohida bo‘limi sifatida ajralib chiqishi uchun mustahkam asos yaratishdi. 
Zamonaviy makroiqtisodiy nazariya taniqli ingliz iqtisodchisi, Kembrij 
maktabi vakili lord Jon Maynard Keynsning asosiy ishlaridan kelib chiqadi. 1936 
yilda Keyns makroiqtisodiy tahlilga asos solgan "Bandlik, foizlar va pullarning 
umumiy nazariyasi" kitobini nashr etdi. Keyns ishining ahamiyati shunchalik katta 
ediki, iqtisodiy adabiyotlarda "Keyns inqilobi" atamasi paydo bo‘ldi va Keyns 
makroiqtisodiy modeli yoki o‘sha vaqtgacha mavjud bo‛lgan iqtisodiy hodisalarni 
o‘rganishda an’anaviy klassik yondashuv (mikroiqtisodiy tahlil - klassik 
model)dan farqli o‘laroq, Keynscha yondashuv paydo bo‘ldi.
Shunday qilib, makroiqtisodiyot o‛z predmeti va tadqiqot usullariga ko‛ra 
mustaqil fan sifatida XX asrning o‛rtalariga kelib shakllanib bo‛ldi. 
Iqtisodchilar makroiqtisodiyotni boshqa iqtisodiy fanlar bilan aloqalarini 
rivojlantirish yo‛llarini tadqiq qilishda insonlarning samarali harakati gipotezasidan 

---

6 
foydalanishadi. 
Alohida bozorlarda individual xo‛jalik yurituvchi subyektlarning (iste’molchi 
yoki 
ishlab 
chiqaruvchining) 
iqtisodiy 
xulq-atvorini 
o‛rganadigan 
mikroiqtisodiyotdan farqli o‛laroq, makroiqtisodiyot butun iqtisodiyotni o‛rganadi, 
ya’ni butun iqtisodiyot uchun umumiy bo‛lgan muammolarni o‛rganadi va yalpi 
ichki mahsulot kabi umumiy miqdorlar bilan ishlaydi. Milliy daromad, yalpi talab, 
yalpi taklif, yalpi iste’mol, investitsiya, narxlarning umumiy darajasi, ishsizlik 
darajasi, hukumat qarzi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. 
Makroiqtisodiyot o‛rganadigan asosiy muammolar: iqtisodiy o‛sish va uning 
sur’atlari; iqtisodiy sikl va uning sabablari; bandlik darajasi va ishsizlik 
muammosi; umumiy narx darajasi va inflyasiya muammosi; foiz stavkalari darajasi 
va pul muomalasi muammolari; davlat byudjeti holati, byudjet kamomadini 
moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; to‛lov balansi holati va 
valyuta kursi muammolari; makroiqtisodiy siyosat muammolaridir. 
Bu muammolarning barchasi mikroiqtisodiy tahlil nuqtai nazaridan hal 
qilinishi mumkin emas, ya’ni individual iste’molchi, individual firma va hatto 
alohida sanoat darajasidan ham. Aynan shu kabi bir qator umumiy yoki 
makroiqtisodiy muammolar mavjudligi sababli, iqtisodiy nazariyaning mustaqil 
bo‛limi, mustaqil intizom - makroiqtisodiyotning paydo bo‛lishiga ehtiyoj bor. 
Insonlarning samarali harakati – bu chegaralangan imkoniyatlar sharoitida 
ularning yuqori samaraga erishish uchun qiladigan xatti-harakatidir. Insonlarning 
samarali harakati ularning “mustaqil xohishlaridan” kelib chiqadi. Har bir inson 
o‛z harakatini samarali bo‛lishini ko‛zlaydi, yaxshi, moddiy va ma’naviy boy 
yashashni istaydi va bu maqsadga intiladi. Resurslar, vaqt va inson harakatini 
chegaralanganligi har doim bir nechta masalalarni hal qilinishini taqazo qiladi.
Makroiqtisodiyot boshqa iqtisodiy fanlar kabi mamlakat xalq xo‛jaligini 
butunligicha yoki uning yirik tarmoqlarini va shuningdek xalqaro iqtisodiyotni 
rivojlantirish muammolaripni o‛rganadi. Har bir mamlakat o‛z ichki ehtiyojlarini 
va xalqaro ehtiyojlarni ta’minlash uchun xalq xo‛jaligi miqyosida nima, qanday, 
qancha va kim uchun ishlab chiqarish kerak, hamda mamlakat iqtisodiy tizimida 

---

7 
bo‛layotgan o‛zgarishlarga tayyormi degan muammmolarni hal qilishi lozim.