L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

Voleybolda ham boshqa sport turlari kabi rgatishning asosiy vositasi jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular juda turli-tumandir. Shuning uchun ular ma’lum bir rgatish bosqichidagi qyilgan vazifalarni hal etishdagi rni byicha turkumlanadi. Bunday turkumlanishga voleybolchilarning musobaqa faoliyati asos qilib olingan. Shunga boliq holda mashqlar ikki katta guruhga ajratiladi: asosiy yoki musobaqa va yordamchi yoki trenirovka.

Musobaqa mashqlari voleybolga xos blgan ' xususiy mashqlardir. Bunda texnik usullar va taktik harakatlar musobaqa sharoitidagi yin holatlariga mos holda bajariiadi.

Trenirovka mashqlari asosiy malakalarni egallashni yengillashtirish, tezlashtirish va ularni qllash samaradorligi, ishonchliligini ta’minlashga qaratilgan-dir. Ular maxsus va umumrivojlantiruvchi mashqlardan tashkil topadi.

Maxsus mashqlar ikki guruhga blinadi: tayyorgarlik mashqlari; yaqinlashtiruvchi mashqlar. Tayyorgarlik mashqlaridan asosan maxsus jismoniy sifatlarni tarbiyalashda foydalaniladi. Yaqinlashtiruvchi mashqlardan aniq texnik harakatlami egallashga qaratilgan jarayonda foydalaniladi.

Umumrivojlantiruvchi mashqlardan asosiy jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda zarur jismoniy harakat knikma va malakalarini takomillashtirishdafoydalaiuladi.

Barcha mashqlar zining ynalishiga qarab trenirovkalarning tarkibiy qismiga kiritiladi. Bu tayyorgarliklar quyidagilardir: umumiy jismoniy; maxsusjismoniy;texnik; taktik; integral (yaxlit yin). Harbir tayyorgarlik turining ziga xos yetakchi vositalari mavjud blib, ular yordamida maxsus vazifalar yechiladi. Shu bilan birga bir tayyorgarlik turiga oid blgan mashqlar boshqa tayyorgarlik turidagi mashqlar bilan yaqindan bolangan bladi. Masalan, shuullanuvchida tezkorlik-kuch sifati zarur darajada rivojlanmagan blsa, u hujum zarbasi berish texnikasini bajara olmaydi. Bu holda tezkorlik-kuch sifatini rivojlantirishga oid mashqlarni berish maqsadga muvofiq bladi.

75
Chunki hujum zarbasini takrorlash hajmitii oshirish bu holda samara bermaydi.

Voleybol harakatlariga rgatishda vositalarning gamarasi kp hollarda ularni qllash uslublariga bevosita boliq bladi. Uslublar qyilgan vazifa, shuullanuvchilaraing tayyorgarlik darajasi, aniq shart-sharoitlarga boliq holda tanlanadi va qllanadi.

Qyilgan vazifaga boliq ravishda aynan bir vositani turli uslublarda qllab, undan turlicha foydalanish mumkin. Bundan tashqari, har bir tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma-ketligi ham ma’lum mantiqiy boliqlikka egadir.

Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan zgarib, keyingi tayyorgarlik turiga zamin yaratadi. Masalan, tayyorgarlik mashqlari rganilayotgan texnik usulning umumiy tuzilishini ifoda etadi. Yaqinlashtiruvchi mashqlar maxsus jismoniy tayyorgarlikdan texnik tayyorgarlikka tishda kprik vazifasini taydi. Ma’lum darajadagi murakkablik asosida qurilgan texnik mashqlar taktik knikma!arni shakllantirishga yordam beradi. Shu asosda keyinchalik yakka tartibdagi taktikharakatlarrganiladi.

Voleyboldagi asosiy harakatlanish - bu yurish, yugurish, yonga qadam tashlab yugurish, orqa bilan, qadam tashlab txtash, sakrashdan iboratdir. Kp hollarda harakatlanishlar qiyin emas deb tzohlanib, ularga yetarli e’tibor berilmaydi. Bu esa notri fîkrdir. Chunki yinchining turli harakatlarni bajarishi uchun holat va joy tanlashi bajariladigan harakatning samarasiga tridan tri ta’sir qiladi. Shuning uchun harakatlanishlami rgatishga katta e’tibor qaratish zarur.

Umumrivojlantiruvchi mashqlar. Bu blimning asosiy vositalari tarkibiga yugurishlar va harakatli yinlar kiradi. Shu maqsadda quvidagi yugurishlardan: tri ynalishda yugurishlar; sonni yuqoria ktarib yugurish; sakrab-sakrab yugurishlar; boldimi orqaga siltab yugurishlar; orqa tomon bilan yugurishlar; ynalishni zgartirib yugurishlardan foydalaniladi. Mashqlami bajarish vaqtida qllar tirsak qismidan bukilgan blib, harakatlanishga faol yordam berishi kerak. Depsinishdan sng oyoqlaming tirlanishiga erishish zarur. «Kun va tun», «Raqamlarni chaqirish», «Olib ketishga intil» va boshqa shu kabi harakatli yinlardan foydalaniladi.

Tayyorlov mashqlari. Tayyorlov mashqlari zining ta’siriga qarab diqqat va javob harakat reaksiyalarining tezkorligi va ayrim harakatlar tezkorligini rivojlantiruvchi mashqlarga ajratiladi. Birinchi

76

guruhdagi mashqlarga eshitish va kr¡sh signallari byicha harakatlanish mashqlari kiradi. Mashqlarni berishda «oddiydan -murakkabga» tamoyiliga rioya qilish kerak. Masalan, murabbiyning signaliga asosan tezlikni zgartirmasdan harakat ynalishini zgartirgan holda harakatlanish yoki aksincha bajarish mumkin. Mashqni zlashtirish darajasiga qarab ular turli usulda qshib olib boriladi.

Namunaviymashqlar

1. 
   Qisqa masofalarga turlicha dastlabki holatlardan yugurish: start chiziiga orqa bilan chqqayib; qllarga tayanib yotgan holda. Harakatning boshlanishi blib murabbiyning tpni yuqoriga tashlashi, qlini yon tomonga, yuqoriga ktarishi va hokazo harakatlari xizmat qiladi.
   
2. 
   10-20 metrli blaklarga maksimal sur’atda yugurish; «archa», «mokisimonyugurish»lar.
   

3. 
   Krish va eshitish signallariga javoban tezlikni zgartirib yugurishlar. Masalan, sekin yugurish: signal byicha - tezlashish, tp yuqoriga tashlanganda - sekin yugurish, tp ilib olinganda - txtash, tpyergaurilganda-tezlanish.
   
4. 
   Krish va eshitish signallariga javoban harakat ynalishini zgartirib yugurishlar. Masalan, rtacha sur’atda yugurish: keskin signal - ynalishga qarshi yugurish, ikkita signal - ynalish bvicha yugurish, chapak - chapga yugurish va shu kabilar.
   

Tpn¡ ikki qllab yuqoridan uzatishga rgatish Umumrivojlantiruvchimashqlar

1. Qllarni oldinga, yonga, yuqoriga qilib ql panjalarini bukib-yozish.

2.Tennis(rezinka)tplariniezish.

3. 
   Devorga kafí va barmoqíar bilan tiralgan holda itarilishlar.
   
4. 
   Qllarga yotib tayangan holda bukib-yozishlar.
   
5. 
   Basketbol, fútbol tplarini yerga urib olib yurishlar.
   
6. 
   Basketbol, fútbol tplarini bir ql bilan devortomon iritish.
   

7. Tldirma tplarni turli holatlardan: kkrak oldidan, bosh
orqasidan, pastdan-yondan iritishlar.

Yaqinlashtiruvchimashqlar

1. Turgan joydan va harakatlanishdan sng yuqoridan ikki qllab tp uzatishni imitatsiya qilish. Texnikaning quyidagi holatlariga asosiy tibor qaratiladi: tp yaqinlashganda - qlni yuqoriga ktarib tirlanÍsh; tp uchish tezligini sndirish - qllarni tirsak

77

binidan va oyoqlarni tizza binidan bir oz bukish; tpni uzatish -qllarni va oyoqlarni tirlash bilan oldinga-yuqoriga chzilish; dastlabkiholatgaqaytish.

2. 
   Ql panjasi va barmoqlarini lpga qyish holatini rgatish. Ql panjalari shunday joylashtiriladiki, bunda bosh barmoqlar bir-biriga qaragan, krsatkich barmoqlar burchak byicha bir-biriga ynaltirilgan, qolgan barmoqlar esa tpni yon-past tomonidan ushlaydi.
   
3. 
   Arqonchaga osib qyilgan tpni oldinga-yuqoriga uzatish. Diqqat gavda, oyoq va qllammg zaro muvofiq harakatlanishiga qaratiladi.
   
4. 
   ziga tp tashlab tpni oldinga-yuqoriga uzatish.
   
5. 
   Xuddi shu mashqning zi, faqat tpni sherigi tashlab beradi.
   
6. 
   Tpni devorga uzatish. Bu mashqdan shuullanuvchilar tpni uzatishni yaxshi zlashtirib olganlaridan sng foydalaniladi.
   

Texnika byicha mashqlar

1. 
   Juftliklar mashqi. Sheriklar orasidagi masofa 3 m blib, tp rtachabalandlikdauzatiladi.
   
2. 
   z ustiga tp uzatish - sherigiga uzatish. z ustiga tp uzatishbalandligi 1-1,5 m.
   

1. 
   Tr ustidan sherigiga tp uzatish. Masofa 2-3 m.
   

4.Tpni turli masofalardan, turli trayektoriyalarda va ynaiishini zgartiribuzatishlar.

5. 
   Kuzatish bilan uyunlikda tp uzatish; joyini zgartirib turuvchi sherigiga; sherigining harakatlariga javoban tp uzatish: tirib olganda - z ustiga; ng qlini yoniga harakatlantirganda - ng tomonga tp uzatish; qllarini yuqoriga harakatlantirganda - yuqori trayektoriyada tp uzatish va shu kabi.
   
6. 
   Bosh orqasiga tp uzatish. Uch yinchi ketma-ket qatorda turadilar. Shuullanuvchilar oralii - 2-3 m. Chekkadagi yinchi tpni rtadagi yinchiga, u esa z navbatida keyingi yinchiga tpni bosh orqasidan oshiradilar. rtadagi yinchi bilan ma’lum vaqtdansngjoyalmashtiriladi.
   

7. 
   Juftlikda bosh orqasidan tp uzatish. z ustida tp uzatishdan sng shuullanuvchi 180’ ga buriladi va tpni bosh orqasidan uzatadi.
   
8. 
   Sakrab tp uzatish. Shuullanuvchilar orasidagi masofa - 3 m. Xuddishundaytrustidan.
   

7. 
   Tp uzatish bilan bajariladigan turli musobaqalar.
   

78

Tpni ikki qllab pastdan uzatish Umumrivojlantiruvchimashqlar

1. Qllami gorizontal va vertikal ynalishlar byicha
chalkashtiribharakatlantirish.

2. Juftlikda. Sherigining qarshiligi bilan qllarni oldinga-yuqoriga
va yondan-yuqoriga ktarish mashqlari.

3. Rezinalar va prujinali amortizatorlar bilan qilarni oldinga-
yuqoriga, yonga-yuqoriga ktarish mashqlari.

Tayyorlovmashqlari

1. 
   Turgan joydan va oldinga tashlanib, tldirma tpni ikki qllab pastdan oldinga-yuqoriga iritish. Xuddi shunday yon tomonga tashlanib bajarish.
   
2. 
   Xuddi shunday, faqat qadam bilan; yugurib; ikki qadam qilib; sakrab.
   

Yaqinlashtiruvchimashqlar 1.Dastlabkiholatlargargatish.

2. 
   Turgan joyda; oldinga va yonga tashlanib; qadamlab; yugurib; sakrab harakatlanishlardan sng tpni qabul qilishni imitatsiya qilish.
   
3. 
   Ilib qyilgan tpni qabul qilish. Tp bei barobarida ilib qyiladi. Dastlab turgan joydan, sngra oldinga, yonga tashlanib tpni qabul qilish.
   
4. 
   Sherigi tashlab bergan tpni qabul qilish. Tp turli balandlik va ynalishlardatashlabberiladi.
   
5. 
   Xuddi shunday mashqni bajarish, ammo tr ustidan. Masofa 3-4m.
   

6. yinga kiritilgan tplarni qabul qilish.
Texnika byicha mashqlar
LJuftlikdatpuzatishlar.

2. 
   Turli trayektoriyalar va ynalishlar byicha tp uzatishlar.
   
3. 
   Tr ustidan tp uzatishlar. Masofa va trayektoriyalari turlicha.
   
4. 
   Trning turli qismlaridan qaytgan tpni qabul qilish.
   

5. Turli usuida (dastlab pastdan-tridan) yinga kiritilgan
tplaraiqabulqilish.

Tpniylngakiritishnirgatish Umumrivojlantiruvchimashqlar

1. 
   Dastlabki holat - bir ql yuqorida, bir ql pastda - qIIarni oldinga-orqaga siltash. Qllar holati almashtiriladi.
   
2. 
   Qllarni oldinga-orqaga katta aylana byicha aylantirish. Xuddi shunday mashqlar, faqat oldinga yuza byicha.
   

79

3. 
   Oldinga engashgan holda «Tegirmon» mashqi.
   
4. 
   Rezinka va amortizatorlar bilan mashqlar.
   
5. 
   «Ovchilar va quyonlar», «Tp otish» harakatli yinlari. Tpni turli usullarda qllash bilan, har xil variantlarda.
   

Tayyorlovmashqlari

1. 1 kg oirlikdagi tldirma tplarni turli usullarda bir qlda
iritish: pastdan, yuqoridan, yondan oldinga-yuqoriga.

2. Tldirma tplarni bir q1 bilan itarish.

3.Tldirma tpni tr ustidan belgilangan nishonlarga (zonalarga) tushirish. Masofa tayyorgarlik darajasiga qarab belgilanadi.

Yaqinlashtiruvchi mashqlar

1. Tp kiritishni imitatsiya qilish. Diqqat gavda, oyoq va qllarning zaro muvofiq harakatlanishiga qaratiladi.

2.Tpnitashlashnirgatish.

3. 
   Ilib qyilgan tpga zarba berish.
   
4. 
   Devorga tp uzatish. Masofa - 6-7 m.
   
5. 
   Sherigiga tp uzatish. Masofa - 8-9 m.
   

6.Tr ustidan qisqartirilgan masofadan kiritilgan tpni pastdan qabulqilish.

Texnika byicha mashqlar

1. 
   Tp kiritish chiziidan tpni yinga kiritish.
   
2. 
   Tpni uchish ynalishini zgartirib yinga kiritish.
   
3. 
   Tpningtrayektoriyasini zgartirib.
   
4. 
   Uzaytirilgan va qisqartirilgan oraliqlar byicha.
   

5. 
   Murabbiyning topshirii byicha belgilangan zonalarga tp kiritish.
   
6. 
   Turli usullarni navbatlashtirib tp kiritish.
   

7. yinning boshqa texnik usullarini (tsiq, tp uzatish va
hokazo) bajargandan sng. Turli variantlarda qllash.

8. Tp kiritish byicha turli variantlarda musobaqa tkazish.
Hiijum zarbalarini berishni rgatish
Umumrivojlantiruvchimashqlar

Hujum zarbalarini berish shuullanuvchilardan atletik tayyorgarlikni, kuch, tezkorlik, chaqqonlik va egiluvchanlik sifatlarining yaxshi rivojlanganligini talab etadi. Asosiy mashqlar tarkibiga tayanch-harakat apparatini mustahkamlovchi, awalo tpiq, tizza, yelka, oyoq va ql panjalari, barmoq binlarini va mushaklarning qisqarish tezligini oshirishga qaratilgan mashqlar kiritiladi. Umumrivojlantiruvchi

80

mashqlar predmetsiz yoki predmetlar (tldirma tp, gantellar, chziluvchan elastik predmetlar va hokazo) bilan bajariladi.

Tayyorlovmashqlar!

Hujum zarbasini berishga rgatishda ikkita katta vazita hal etiladi:

1. 
   Tayanch-harakat apparatini mustahkamlash, ql va oyoqning dinamik kuchini rivojlantirish.
   
2. 
   Harakatlanuvchi obyektga (tpga) tayanchsiz holatda javob reaksiyasini berish uchun zarur darajadagi koordinatsion harakatlarni bajaraolish.
   

Ushbu vazifalarni yechishda quyidagilardan foydalaniladi:

1. 
   Yuqoriga ilib qyilgan predmetni bir-ikki qadamdan yugurib kelib, ikki oyoqda depsinib, bir qllab olish.
   
2. 
   Gimnastika rindii ustidan «ilon izi» blib sakrash. Diqqat qllarning orqaga-oldinga-yuqoriga harakatlanishiga qaratiladi.
   

1. 
   40-50 sm balandlikdan pastga sakrashlar.
   

3. 
   Sakrovchanlikm rivojlantiruvchi mashqlar: chqqayib tirgan holatdan sakrash; ikki oyoqda depsinib uzunlikka kp marotaba sakrashlar; oirliklar bilan (gantel, tldirma tp va boshqalar) yuqoriga sakrashlar; shtanga bilan tirib-turishlar (vaznning 70% oirligida).
   
4. 
   Ikki oyoqda depsinib sakragan holatdan tldirma tpni bosh orqasidan ¡ritish. Xuddi shunday, faqat tr ustidan.
   

Yaqinlashtiruvchimashqlar

1. 
   Tridan beriladigan hujum zarbasini imitatsiya qilish; turgan joydaiLl^qadamdansng.
   
2. 
   Rezinkali amortizatorga rnatilgan tpga zarba berish.
   

3. 
   Devor yonida turib kp marotaba hujum zarbasini bajarish. Xuddi shunday, faqat sherikka qarata zarba berish. Masofa - 7-8 m.
   
4. 
   Sherigi tashlab bergan tpga zarba berish. Tp 2 m balandlikda tashlab beriladi.
   
5. 
   Sherigi tashlab bergan tpga tr ustidan zarba berish. Hujum zarbasining zlashtirilishiga qarab sekin-asta musobaqa slmroitiga yaqinlashtirib boriladi.
   

Texnikabyichamashqlar

1. 
   3-zonadan uzatilgan tpga 4-zonadan ynalish byicha hujum zarbasini berish.
   
2. 
   3-zonadan uzatilgan tpga 2-zonadan zarba berish. Tpning uzatilish trayektoriyasi 3 m gacha pasaytiriladi, yugurib kelish masofasi qisqartiriladi.
   

81

3. 4,3,2-zonalardan har xil trayektoriyalar byicha uzatilgan

tplargazarbaberish.

4. 4,3,2-zonalardan ynalishni zgartirib hujum zarbalarini
berish.

5. 
   Yakkalik tsiqqa qarshi hujum zarbasini amalga oshirish.
   
6. 
   Trdan uzoqroq uzatilgan tplarga zarba berish.
   
7. 
   Murabbiy topshiriiga muvofiq krsatilgan zonaiarga hujum zarbasiniberish.
   

8. Hujum zarbalarini zlashtirish darajasiga qarab turii
variantlardagi mashqlar tsiq qyish bilan bajariladi.

Tsiqqyishgargatish

Tsiq qyish voleybolda himoyadagi eng asosiy texnik usul hisoblanadi. Shuning uchun uning zlashtirilishiga katta ahamiyat berilishi kerak.

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

Mashqlarning asosiy ynalishi xuddi hujum zarbalarini zlashtirishda qllanilgan mashqlar kabi bladi. Uib qyilgan predmetlarga ql tekkizish, turli harakatlanishlardan sng ikki oyoq bilan depsinish mashqlari alohida ahamiyat kasb etadi.

Tayyorlovmashqlari

Mashqlarning asosiy vazifasi sakrovchanlik va tayanchsiz holatda harakat uyunligini rivojlantirishdan iborat.

1. Ikki oyoq bilan depsinib, ilib qyilgan predmetga qI tekkizish.
Sakrash kp marotaba qaytariladi.

2. Krish va tovush signallariga muvofiq yon tomonga
harakatlanib, yuqoridagi mashqni bajarish.

3.«Kimtezroq»harakatliyini.

4. ToV ustida va undan uzoqroqqa ilib qyilgan tplarga ql tekkizish (tr ustidan qllarni tkazish maqsadida). Yaqinlashtiruvchi mashqlar

1. 
   Turgan joydan va yon tomoniarga harakatlanib tsiq qyishni imitatsiya qilish. Harakatlanishda oxirgi qadam bir vaqtning zida sakrash qadami blishiga tibor berish.
   
2. 
   Tr ustiga ilib qyi!gan tplarga tsiq qyish.
   
3. 
   Maxsus tumba ustida turgan holatda sherigi tashlab bergan (tr ustiga) tplarga tsiq qyish. Qllar panjasi, kafti, barmoqlar harakatigadiqqatqaratiladi.
   

82

4. HujuH zarbalariga tsiq qyish. Dastlab belbilangan ynalish byicha. zlashtirish darajasiga qarab mashq boshqa variantlarda ham qllaniladi.

Texnika byicha mashqlar

1. zi tashlab bergan tplarga berilgan hujnh zarbazariba tsiq qyish.

2.4,3,2-zonalardan berilgan hujum zarbalariga tsiq qyish.

3. Harakatlanishdan sng tsiq qyish. Dastlab zarba kutilayotgan joydan 1 m, sngra 2-3 m narida turiladi.

4.Tsiqqyishmusobaqalari.

Hujum zarbalarini berish iloji boricha tsiq qyish bilan amalga oshirilishi zarur.

6.5. rgatish va mashulotlar jarayonida qllaniladigantexnikvositalar

Voleybol mashulotlarini tashkil qilish va tkazishda ziga xos blgan jihozlar hamda asbob-anjomlardan foydalaniladi. Bu jihozlar va asbob-anjomlar voleybol harakatlariga rgatish, hosil qilingan malakalarni takomiílashtirish. shuullanuvchi!arning jismoniy tayyorgarliklarini va jismoniy sifatlarini rivojlantirishda samarali vosita blibhisoblanadi.

29-rasm.

83

Devordagi nishon. Turli xildagi nishonlar mavjud (29-rasm): oddiy (a, v); aylana shaklidagi raqamli nishonlar (b). Ayianalar oraliidagi masofa 20 sm (tp diametriga moslab), chiziqning kengligi 1 sm. Raqamíar 1 dan 10-12 gacha blib. ular ixtiyoriy ravishda yoki tartib byicha joylashtiriladi. Nishonlar harakat aniqligini, periferik krish vatpnÍ zlashtirishtexnikasini rivojlantirishdaqllaniladi.






_сн

		060-80
		<\		h
		s		s3