L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

3-andoza

«yin texnikasi va uning tasnifi» mavzusi byicha nazorat savollari

1. «Texnika» haqida tushuncha, voleybolga xos yin usullariga
izohbering.

2. Tpsiz va tp bilan ijro etiladigan harakatlar texnikasi
mohiyatiniochibbering.

3. 
   yin texnikasi tasnifi. Hujum va himoya texnikasiga oid yin usullarigaizohbering.
   
4. 
   Voleyboichiga xos holat va harakatlanishlar texnikasini gapirib bering.
   
5. 
   Istalgan yin usulini (tp kiritish, tpni qabul qilish, uzatish, zarba berish, tsiq qyish) ijro etish texnikasiga tavsif bering.
   
6. 
   yin usullari texnikasining kpqirraligi va zgaruvchanligi haqidatushunchabering.
   
7. 
   yin texnikasini jismoniy sifatlar bilan bogMiqligi.
   

53

5. YIN TAKTIKASIVA UNING TASNIFI

Voleybolda yin taktikasi deb imiayyan jamoaning ikkinchi bir jamoa ustidan yakka, guruh va jamoa harakatlari yordamida alabaga erishishsan’atigaaytiladi.

Taktikaning asosiy vazifasi muayyan raqib jamoaga nisbatan mavjud vaziyatga qarab alaba sari qllaniladigan yin vositalari, usullari va shakllarini aniqlab, qllay olishdan iborat.

Taktik kombinatsiya - bu bir yinchiga hujum qilishi uchun qulay sharoit yaratib berishga qaratilgan bir necha yinchining harakat faoliyatidir.

yin intizomi - har bir yinchi faoliyatining jamoa faoliyatiga bysunishi, blajak yinda rejalashtirilgan taktik krsatmalarni amalga oshirish, yin qoidalari va umuminsoniy xisiatlarga amal qilish vahokazo.

yin taktikasida quyidagi tushunchalar qllaniladi:

Birinchi temp atamasi hujum kombinatsiyasini birinchi blib boshlaydigan yinchiga tegishli blio, u deyarli «past» va tez uzatiladigan tp bilan hujum uyushtiradi.

Hujumchilarni «temp byicha» ajratish shartli asosda qabul qilingan, shuning uchun hujumchilardan barcha hujum usullarini va taktik kombinatsiyalarni amalga oshirish talab etiladi.

Bolovchi yinchi yinning borishini tri baholay olishi va turlicha blgan yin vaziyatlaridan hujumni samarali tashkil eta olishi lozim. Shu sababli bu funksiyani bajarishga yinni nozik jihatlarigacha tushunadigan, jamoaning flkrini tezda anglab, yin mohiyatiga mos kombinatsiyalarni tashkil eta oladigan, keng fikrli, vazmin yinchilar tanianadi.

yinni samarali tashkil etishda jamoa imkoniyatlaridan kelib chiqib, uni quyidagi tamoyilda tashkil etish mumkin: 4+2 (trtta hujumchi va ikkita bolovchi yinchilar) va 5+1 (beshta hujumchi va

54

bitta bolovchi yinchi). Oxirgi variant hozirgi zamon voleybolida judakengqllaniladi.

Taktikaning yakka guruh va jamoa shakllari mavjud. Taktikaning usullari yin tizimlaridan va kombinatsiyalardan iborat. Taktikaning vositaiariga esa yin malaka (priyom)lari va ularni barcha turlari kiradi.

Muayyan musobaqalarga moMjallangan taktik ynalish, taktik shakl, usul va vositalar oldindan rejalashtirilgan strategik dasturga bysinishi iozim. Barcha taktik harakatlar taktik bilimlar, fikrlash, vaziyatni tri baholash, maqsadga muvofîq qaror qabul qilish, jismoniy qobiliyat, texnik mahorat va iroda imkoniyatlariga asoslanishi kerak.

Taktik harakat kibernetika nuqtayi nazaridan murakkab vaziyatda eng samarali qarorni topish va unga munosib harakat qilish bilan boliq blgan z-zini sozlab boshqaruvchi faoliyatni anglatadi.

Taktik harakat MNSning afferent - efîerent nerv retseptorlari, tolalari ishtirokida tashqi muhit ta'sirotlarini qabul qilish, xotirada saqlash, tahlil qilish, vaziyatga munosib ravishda qayta ishlab, motivizatsiyani qoniqtiruvchi qarorga kelish kabi faoliyatlar bilan boliq blgan psixofiziologik jarayondan iboratdir.

Taktik harakatning samarali blishida bosh miya yarim sharlari vaziyatini oldindan bilish (aks ettirish) qobiliyati alohida rin egallaydi. Mazkur qobiliyat musobaqa vaziyatlariga nisbatan tri qarorga kelish va maqsadga muvofîq taktik harakat qilish samarasini oshirishga imkon yaratadi. Albatta, bunday qobiliyatni takomillashuvi sportchini yin tajribasiga boliq bladi. Shuning uchun quv-mashulotlar jarayonida hali ry bermagan vaziyatni oldindan fahmlash, unga xos qarorni tayyorlash va taxminiy harakat rejasini xotirada aks ettirish qobiliyatlarini rivojlantirishga oid mashqlarni tanlash va ulardan unumli foydalanish juda katta ahamiyatga ega. Yuqori darajada takomillashgan mazkur qobiliyat taktik va strategik rejani amalga oshirishda muhim poydevor blib hisoblanadi.

Oldindan fahmlash va vaziyatga munosib harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishga oid mashqlar qllashda 3 ta jarayondan iborat faoliyatni bajarish zarur bladi.

55

yin taktikasi ikki qismdan: hujum va himoya taktikasidan iborat blib, individual, guruhli va jamoa taktik harakatlari asosida amalga oshiriladi. 0‘yin taktikasining tasnifl 4-andozada aks ettirilgan.

5.1.Hujumtaktikasi

Hujum taktikasi deganda jamoaning taktik harakati, guruhli taktik harakat va individual taktik harakatlar tushuniladi. Hujumdagi keng qamrovli taktik faoliyat ma’lum bir taktik kombinatsiya asosida boshlanadi va kombinatsiya snggida individual harakat usuli bilan yakunlanadi. Hujum taktikasining mantiqiy ketma-ketligini va mazmunini quyidagi tartibda krib chiqamiz.

Hujumdagi jamoaviy taktik harakatlar quyidagi uchta ynalish byicha amalga oshiriladi: ikkinchi tp uzatishdan sng oldingi qator (hujum zonasi) dagi yinchilar tomonidan; ikkinchi tp uzatishdan sng ikkinchi qator (himoya zonasi) dagi yinchilar tomonidan; birinchitpuzatishdansng.

BogMovchi yinchi oldingi zonada joylashganda hujumni uyushti-rish variantlari 19-rasmda berilgan. Bunday hujumni uyushtirishning sezilarli kamchiliklaridan biri - bu hujumda oldingi qator yinchilari-dan ikki kishining ishtirok etishi mumkinligidir. Lekin zamonaviy voleybolda himoya zonasidan tashkil qilinadigan hujum zarbalari ushbu kamchilikni deyarli bartaraf etgan desa bladi.

_—t—^тт

19-rasm.

Hujumni uyushtirishda bogMovchi yinchi orqa qatordan tr oldiga chiqib ikkinchi tpni uzatganda, hujum qilish va uning samara-

56

sini oshirish imkoniyati kengayadi. BoIovchi yinchi orqada joylashgan 1,5,6-zonalardan tr oldiga chiqib, turli hujum kombinatsi-yalarini tashkil qilish chizmasi 20-rasmda keltirilmoqda.

Birinchi tpni uzatishdan sng hujum qilish yoki aldab tp tashlash (otkidka) hujum harakatlarini (21-rasm) samarali hal qilishga imkon bersa-da, ammo bu usullarni bajarish uchun zarur sharoit (uzatilgan tpning juda qulay blishi) va hujumchidan katta malaka talab etiladi. Aldab tp tashlaganda, hujumchi yoki bolovchi yinchi (oldingi zonada joylashgan vaqtdagina) sakrab hujum zarbasini bajarayotganday (imitatsiya) blib, aldamchi harakatni amalga oshiradi

t

_{© ®}

® ®'@ ® Ф

® ® ®ф © ®

20-rasm.

Guruhli taktik harakat deganda ikki yoki undan ortiq yinchilarning hujum vazifasini hal qilishi tushuniladi. Guruhli taktik harakatlar quyidagicha amalga oshiriiadi:

1. Bolovchi yinchi oldingi qatorda blganda, uning ishtirokida
hujumuyushtirish;

2. Xuddi shunday, faqat bolovchi yinchi orqa qatorda
joylashganda;

3. 
   Tpni qabul qilish va hujumchi tomonidan ikkinchi tpning zarba beruvchi hujumchiga yetkazib berilishi;
   
4. 
   Hujumchining hujum zarbasiga taqlid qilish bilan aldamchi tp tashlashni amalga oshirishi.
   

Har bir guruhli harakat oldindan kelishilgan va rgatilgan taktik kombinatsiyalar orqali bajariladi. Hujumchilar hujum harakatlarini amalga oshirishda quyidagi tartibda harakatlanadilar: harakat

57

ynalishini zgartirmasdan (har kim z zonasida); harakat ynalishini zgartirib; chalkash harakat ynalishida. Yuqorida krsatilgan ynalishlar byicha tashkil qilinadigan taktik kombinatsiyalarni krib chiqamiz.

1. 
   Tpni qabul qiluvchi uni 3-zonada joylashgan bolovchiga yetkazib beradi, z navbatida, bolovchi tpni 4 yoki 2-zonaga (bosh orqasidan) uzatadi. Agarda boiovchi 2-zonada joylashgan blsa, u tpni 4 yoki 3-zonalarning biriga uzatadi. Ushbu kombinatsiyani bolovchi orqa zonadan oldingi zonaga chiqib tp uzatishda ham qUashi mumkin. Bu kombinatsiyada asosiy vazifani 3-zonadagi yinchi bajaradi. U raqibda past, qisqa yoki tezlashib uchib boruvchi tpni hujum qilinishi mumkin degan tasawurni hosil qilishi kerak.
   
2. 
   Tpni qabul qiluvchi uni 3-zonadagi bolovchi yinchiga yetkazib beradi. Bolovchi yinchi esa tpni quyidagicha uzatib berishi mumkin: 4-3-zonalar oraiiiga qisqa zarba uchun; past trayektoriya byidia z zonasiga; past trayektoriya byicha bosh orqasiga; 3-2-zonalar oraliiga qisqartirilgan masofa byicha. Hujumchilar zarba berish uchun maMum burchak asosida harakatlanadilar. Hujumchilarning shu tartibdagi bir qator harakatlari maMum ma’nodagi kombinatsiyalarning nomlanishiga sabab bladi. Bularga «eshelon» va «tlqin» kombinatsiyalarini misol keltirish mumkin.
   

«Tlqin» kombinatsiyasida uchta yinchi - bolovchi va 3^1-zonalardagi hujumchi ishtirok etadi (22-rasm). 3-zonadagi yinchi past tp uzatish (qisqa, uchishda) bilan bladigan hujumni boshlab berish uchun yugurib keladi. Tp 4-zonadagi yincjiiga, 4 va 3-zonalar oraiiiga uzatib beriladi. 3-zonadagi yinchi hujum zarbasiga taqlid qiiib, raqibning tsiq qyuvchi yinchi!arini chalitadi. Bu esa 4-zona yinchisining hujumni samarali yakunlashiga (tsiqsiz yoki tsiq qyish kechikkanligi bilan boliq) imkon yaratadi. Kelishuvga asosan tp uzatish uzunligi zgartirib boriladi. Agarda tpni qabul qilish 4-zonaga yaqin joyda sodir blsa, «eshelon» (23-rasm) kombinatsiyasini amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratiladi. Bu holda 3-zonadagi yinchining harakati yuqoridagi kabi bladi, 4-zonadagi yinchi yugurish ynalishini zgartirib, 3-zonadagi yinchining orqasiga tmoqchi bladi, ammo bu harakatni bir temp keyinroq bajaradi. Ushbu kombinatsiyani tp 2-zona yaqiniga uzatilgan blsa, 3 va 2-zonaSarda ham bajarish mumkin.

58

/ t\g>

21-rasm.

	tr Л
A Ш	\ i
Q 0	0

23-rasm.

22-rasm.

3. Chalkashma kesim harakatlanistlar bilar amalga oshiriladigan taktik kombinatsiyalarni bajarish yuqori tayyorgarlik va malaka talab etadi. Bularga «Krest» (asosiy), «Oldinga krest», «Orqaga krest» kombinatsiyalari kiradi. «Krest» hujumida 3 va 4-zonalardagi hujumchilar ishtirok etadi. 4-zonadagi hujumchi tezkor harakat bilan bolovchi yinchi yoniga past (qisqa, uchib) uzatilgan tpga hujum zarbasini berish yoki taqlid qilish uchun boradi (24-rasm). 3-zonadagi yinchi bir oz keyinroq 4-zona yinchisining orqasiga tadi va hujumni yakunlaydi. Tp uzatish trayektoriyasi oldindan kelishib olinadi, ammo tp uzatish rtachadan baland blmasitgi zarur, aks holda kombinatsiya z mohiyatini yqotadi.

«Oldinga krest» kombinatsiyasini 3-zona yinchisi boshlaydi (25, a-rasm), 2-zonadagi sherigi uning orqasiga tib, bir oz kechikib sakraydivahujumniyakunlaydi.

59

24-rasm.

—:^,

25-rasm.

b

«Orqaga krest» kombinatsiyasida esa harakatlanishni birinchi blib 2-zona yinchisi boshlab beradi, 3-zona yinchisi esa uning orqasidan 2-zonada hujum qilish uchun harakatlanadi. Bu variantdagi kombinatsiya birmuncha murakkabroq hisoblanadi.

Guruhli hujum harakatlari birinchi tp uzatishdan keyin ham amalga oshirilishi yuqorida bayon etilgan edi. Bunday hujum harakatlarini faqatgina birinchi tp sifatH qabul qilinganda (raqib jamoasi z harakatlarini hujum bilan yakunlay olmasa, yinga kiritilgan tp qiyinchilik tudirmasa) amalga oshirish mumkin. Bunda hujum ikki xil variantda yakunlanishi mumkin. Birinchi variantda hujum

60

zarbasi beriladi (26, a-rasm), ikkinchi variantda aldamchi tp tashlash (26,b-rasm)amalgaoshiriladi.

4
•%
a					O		-з	й		\^°
						ь				\_©

b 26-rasm.

Afsuski, yosh voleybolchilar bilan ishlaganda, taktik kombinatsiyalarni rgatish va ularai yin jarayonida qllanilishiga kam e’tibor beriladi. Taktik kombinatsiyalarni qllashda quyidagi ikki holatdankelibchiqishzarur:

1. 
   Taktik kombinatsiyalarni qllash aniq yin sharoitidan kelib chiqishi kerak;
   
2. 
   Kombinatsiyalar jamoaning texnik-taktik tayyorgarlik imkoniyatlarigaasoslanishikerak.
   

Yakka taktik harakatlar jamoa va guruhli yin harakatlarining asosiy tarkibi blib hisoblanadi. Ular tpsiz va tp bilan bladigan harakatlarga blinadi. Tpsiz harakatlarga tpni yinga kiritish, tp uzatish, hujum qilish uchunjoy tanlash va jamoa, guruhli harakatlarga kramosharakatlanishlarkiradi.

Hujum zarbasi uchun tp uzatishda yinchining harakatlariga quyidagilarkiradi:

1. 
   bolovchi yinchi oldida turgan hujumchiga tp uzatish;
   
2. 
   bolovchi yinchi orqasida turgan hujumchiga tp uzatish;
   
3. 
   hujumchilarga bir me’yorda tp uzatishni taqsimlash;