Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Shisha bu – oqimni optik 
taqsimlovchi modda 
bo‘lib, o‘zi orqali 
muayyan sondagi 
fotonlarni o‘tkazib 
yuboradi. Bu holat kvant 
zarralari tabiatidan 
bexabar bo‘lgan 
Nyutonning boshini 
qotirib qo‘ygan edi.
Aloqador mavzular: 
 

 
Ikkita tirqish 
eksperimenti
 
(23-sahifa) 

E.P.R. paradoksi
  
(89-sahifa)
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Oqimni optik 
taqsimlagichlar 
vositasida, chigallangan 
(ulangan) zarralar va 
boshqa turdagi zarralarni 
ham olish mumkin. 
Jarayon, 
kuzatilmayotgan fotonni 
taqsimlagich orqali 
o‘tkazishdan boshlanadi. 
O‘sha foton 
superpozitsiya holatida 
turgan bo‘ladi va biz 
uning shisha orqali yoki 
o‘tib ketishi, yoki, 
shishadan akslanib 
qaytib ketishining 
ehtimolini aniqlay 
olamiz xolos. Har ikki 
traektoriya unga har xil 
atom bulutlari bilan 
o‘zaro ta’sirlashish 
imkonini beradi. Keyin 
esa u, qutblanish 
yo‘nalishini belgilovchi 
qutblovchi taqsimlagich 
orqali o‘tadi.
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Isaak Nyuton 
(1642-1727) 
Butun olam tortishish 
qonuni va 
mexanikaning uchta 
qonunini shakllantirgan 
buyuk ingliz olimi.
Maykl Xorn
(1943) 
AQSHlik fizik. Kvant 
nazariyasi va oqim 
taqsimlagich bo‘yicha 
mutaxassis. 
Yorug‘lik deyarli 
hamma qismi oyna 
orqali o‘tib ketadi. 
Lekin, uning oz qismi 
oynadan akslanadi. 
Nyuton buning sirini 
bila olmagan.

---

---

Tunnel effekti
Agar adir bo‘ylab yuqoriga yumalatilgan shar 
yetarli energiyaga ega bo‘lmasa, u hech qachon 
adirning eng tepasigacha chiqmaydi va ayniqsa, u 
hecham narigi tarafga o‘tib keta olmaydi. Bu bizning 
olamimizda inkor etib bo‘lmaydigan oddiy fakt 
bo‘lsa-da, 
lekin, 
kvant 
fizikasida 
tamomila 
boshqacha holat kuzatiladi. Kvant obyektlari, 
aytaylik, elektron va fotonlar, garchi, mumtoz fizika 
tushunchalariga ko‘ra qaraganda, yetarli energiyaga 
ega bo‘lmagan holda ham, to‘siqdan o‘tib ketishi 
mumkin. Bu hodisani fanda tunnel effekti deyiladi. 
Kvant zarralarining fazoda aniq bir vaziyatga ega 
bo‘lmasligi, to‘lqin funksiyasi esa, zarraning 
faqatgina u yoki bu nuqtada turganligining ehtimolini 
bildirishi tunnel effektini yuzaga keltiradi. To‘siqning 
mavjudligi, ehtimollikni birmuncha pasaytiradi. 
Lekin, baribir u ham, zarrachaning fazoning aynan 
qaysi nuqtasida turganligini aniq belgilash imkonini 
bermaydi. Ya’ni, ehtimollik hech qachon nolga 
tenglashmaydi. Eng past ehtimollik darajasida ham, 
zarrachaning to‘siqning aynan qaysi tarafida ekanini 
aniqlash imkoni bo‘lmaydi. Juda past ehtimol bilan 
bo‘lsa hamki, zarracha istalgan paytda va allaqachon 
to‘siqdan narida turgan bo‘lib chiqishi mumkin. 
Tunnel effekti tabiat hodisalarida muhim o‘rin tutadi. 
Aynan tunnel effekti tufayli, radioaktiv parchalanish 
jarayonida alfa-zarralar atom yadrosining kuchli 
o‘zaro ta’sirini yengib o‘ta oladi. Shuningdek, o‘ta 
sovuq makon bo‘lgan yulduzlararo fazoda ham 
kimyoviy jarayonlar to‘xtamasligi sababi ham tunnel 
effekti tufaylidir. Mikroelektronikada esa diodlarning 
ayrim turlarida elektronlar ikki xil yarimo‘tkazgich 
orasidagi izolyatsion to‘siqdan tunnel effekti orqali 
o‘tib ketishi jarayonidan amaliy foydalaniladi.