Kutubxonashunoslik

 
O‘zbekiston axborot-kutubxona muassasalarining asosiy
tiplari va turlari 
2011 yilda qabul qilingan “Axborot-kutubxona faoliyati 
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga ko‘ra O‘zbekistonda 
axborot-kutubxona muassasalarini ilmiy tipologiyalash quyidagichadir:
1. Milliy kutubxonalar. 
2. Axborot-kutubxona markazlari, Qoraqalpog‘iston avtonom 
respublikasi, 
viloyatlar 
va 
Toshkent 
shahar 
ilmiy-universal 
kutubxonalari bazasida tashkil etilgan. 
3. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va umumta’lim maktablari 
qoshidagi axborot-resurs markazlari. 
4. Maxsus: ilmiy, sohaviy, o‘quv (universitetlar, oliy o‘quv yurtlari, 
kollejlar, litseylar), ishlab chiqarish (texnika, qishloq xo‘jaligi, 
meditsina, harbiy va boshqalar.), boshqaruv (Prezident ma’muriyati, 
Oliy Majlis va boshq.). 
1. Milliy kutubxonalar. 

---

62 
Milliy kutubxona - davlatning bosh kutubxonasi. “Milliy 
kutubxona” termini kutubxonani qandaydir bir millatga tegishli ekanligi 
emas, balki umumdavlat ahamiyatiga ega ekanligini bildiradi. Milliy 
kutubxonalarni paydo bo‘lishi va rivojlanishi milliy davlatlarni tashkil 
topishi, millatni o‘z madaniyatini yutuqlariga bo‘lgan talablarini 
qondirilishi sababli paydo bo‘ladi.
Milliy kutubxonalarni ijtimoiy o‘ziga xos vazifasi bu - o‘ziga bir 
qancha belgilar tizimini oluvchi davlatchilikni tashkil etadi. Ular: 1) 
barcha faoliyatini davlatning ijtimoiy, madaniy va siyosiy qiziqishlariga 
bo‘ysunish asosida olib borilishi; 2) moliyaviy va ma’muriy jihatdan 
davlatga qaramligi; 3) umumdavlatliligi ya’ni hech qanday mintaqaviy, 
idoraviy yoki boshqa mashtabdagi faoliyat bo‘yicha cheklanmaganlik. 
Ushbu belgilar alohida ravishda boshqa kutubxonalarga ham tegishli 
bo‘lishi mumkin. Lekin umumiy ravishda ular faqat milliy 
kutubxonalarga tegishlidir. 
Hozirgi vaqtda milliy kutubxona tiplari rivojlanish bosqichini 
o‘tamoqdalar. Ba’zi bir mamlakatlarda aniq sharoitlardan kelib chiqqan 
holda milliy kutubxonalar faoliyat ko‘rsatib turgan kutubxonalar - 
qirollik, parlament, universitet va boshqa qo‘shib yuborilishi natijasida 
paydo bo‘lgan. Masalan, Buyuk Britaniyada - Britaniya kutubxonasi, 
Britaniya muzeyi fondi (bosma nashrlar, qo‘lyozmalar, Sharq 
mamlakatlari tilidagi kitob va qo‘lyozmalar bo‘limi), Tabiiy fanlar va 
ixtirolar bo‘yicha Milliy ma’lmotnomalar kutubxonasi va Milliy ilmiy-
texnika kutubxonasi (abonement)ni qo‘shib yuborilishi natijasida paydo 
bo‘lgan. 
Boshqa mamlakatlarda esa bitta emas, balki bir nechta milliy 
kutubxonalar mavjud. AQShda Kongres kutubxonasi, Milliy qishloq 
xo‘jaligi kutubxonasi va Mlliy meditsina kutubxonasi; Rossiyada, 
Rossiya davlat kutubxonasi Moskva shahrida va Rossiya milliy 
kutubxonasi Sankt-Peterburg shahrida faoliyat ko‘rsatadi. Shuningdek 
avtonom respublikalarni o‘z milliy kutubxonalar ham mavjud. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 20 fevraldag № 
VII-3029 “Ilmiy-tadqiqot faoliyatini takomillashtirishni tashkil etish” 
haqidagi farmoniga ko‘ra A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi 
Davlat kutubxonasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat fan-texnika 
Komitetining 
Respublika 
ilmiy-texnika 
kutubxonasi 
bazasida 
O‘zbekiston milliy kutubxonasi tashkil etish taklifi bildirildi. Va shu yili 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Alisher Navoiy 

---

63 
nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasi haqida“ qarori chiqdi va Milliy 
kutubxona nizomi tasdiqlandi. 
2011 yil 14 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining “Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy 
kutubxonasi faoliyatini tashkil etish va “Ma’rifat markazi” binosini 
samarali ekspluatatsiya qilishni ta’minlash haqida”gi qarori va 2012 yil 
20 martdagi “Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi-
axborot resurs markazi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari haqida” 
qarorlari chiqdi.
A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi o‘zini 144 
yillik tarixi mobaynida nafaqat kutubxona muassasasi, balki 
kutubxonashunoslik, bibliografiyashunoslik va kitobshunoslik bo‘yicha 
ilmiy-tadqiqot markazi vazifasini ham bajarib kelgan. Bugungi kunda 
uning fondi 10 mln. nusxaga yaqin bo‘lib, har yili u 30 mingdan ortiq 
kitobxonga xizmat ko‘rsatadi. 
Milliy kutubxonalarga xos bo‘lgan bir qancha vazifalar mavjud 
bo‘lib, ularni asosiy vazifalar yoki tipga xos bo‘lgan, va qo‘shimcha 
vazifalarga bo‘lish mumkin.
Milliy kutubxonalarni birinchi tipologik vazifasi o‘z mamlakatiga 
oid hujjatlar fondini, uni to‘liq komplektlash va umrbod saqlash tamoyili 
asosida yaratishni amalga oshirishdir. Milliy kutubxonalarda chet el 
nashrlari fondini shakllantirish ishlari ham boshqa kutubxonalarga 
nisbatan to‘liqliligi bilan ajralib turadi. Lekin bu ishlar har bir davlatning 
imkoniyatlari va qiziqishlarini maksimal holatidan kelib chiqqan holda 
amalga oshiriladi. Ko‘pgina milliy kutubxonalar chop etilmagan 
hujjatlar: qo‘lyozmalar, o‘z mamlakatining dissertatsiyalari, madaniyat 
va san’atga oid materiallarini (deponirovat (saqlash uchun topshirilgan) 
qilingan qo‘lyozmalar, ilmiy-tadqiqot hisobatlari va boshq.)ni saqlaydi. 
Lekin bu vazifalar milliy kutubxonalar tipiga xos emas, chunki ushbu 
hujjatlar bilan faoliyat ko‘rsatishni davlat arxiv muassasalariga vazifa 
qilib bergan. Milliy kutubxonalar uchun esa bu qo‘shimcha vazifa. 
Mamlakatimiz hujjatlari (“O‘zbekiston Xotirasi”) to‘liq fondini 
shakllantirish vazifasini yirik kutubxonalar, axborot muassasalari, 
SHarqshunoslik instituti va boshqa bilan hamkorlikda amalga oshirish 
mumkin. Lekin A.Navoiy nomidagi Milliy kutubxona ularni to‘plash va 
saqlashda katta ulushni o‘ziga oladi, davlat bibliografik hisobini yuritish 
bazasi, yuqoridagi muassasalarni hamkorligini ta’minlaydi. 
Milliy kutubxonaning muhim vazifalaridan biri, mamlakatimiz 
mualliflarini (asl nusxadagi va tarjima qilingan asarlarini) va chet ellarga 

---

64 
chiqib ketganlarni va o‘sha yerda chop etilgan asarlarini, shuningdek 
chet el mualliflarini O‘zbekiston haqidagi asarlarini komplektlashdan 
iboratdir. 
Milliy kutubxona qaytadan tuzilgan Kitob palatasi vazifasini bajara 
borib, hujjatlarni joriy va retrospektiv hisobga olishni umumdavlat 
miqyosida va mavzu bo‘yicha, turlari va tili bo‘yicha universal 
maksimal to‘liq darajada amalga oshirmoqda. Bu manbalarni asosiy turi 
milliy bibliografiya, mamlakatimiz va chet el hujjatlarini milliy yig‘ma 
(elektron) katalogidir.
Kutubxonachilik va axborot resurslaridan o‘zaro foydalanish, milliy 
kutubxona oldiga maxsus vazifani, mamlakatda mavjud bo‘lgan 
ikkilamchi axborot manbalari: mamlakatni va jahonni ma’lumot va 
bibliografik resurslarini ochib beruvchi, ma’lumot va axborot nashrlari, 
chop etilmagan hujjatlar, katalog va kartotekalar, ma’lumotlar bazasi va 
banki haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, saqlash va ularni tarqatish 
vazifasini keltirib chiqardi. 
A.Navoiy nomidagi Milliy kutubxonasining ilmiy-yordamchi 
bibliografiya sohasidagi faoliyati ham asosiy vazifa, ham qo‘shimcha 
vazifa sifatida belgilanadi. Jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi , 
madaniyat va san’at, kutubxonashunoslik va bibliografiya masalalari 
bo‘yicha adabiyotlar ko‘rsatkichlari yaratish birinchi darajali ahamiyat 
kasb etadi. Qo‘shimcha vazifasi, madaniyat va san’at bo‘yicha ilmiy 
axborot markaziy sohaviy organ vazifasini o‘tashidir. 
Ushbu vazifalar ikkita asosiy (tipologik) vazifalarni-bibliografik 
axborot manbalarini yaratish va bibliografik xizmat ko‘rsatish 
vazifalarining davomidir. Ular milliy kutubxona fondi va ma’lumot-
qidiruv apparati asosida amalga oshiriladi. Milliy kutubxona shular 
orqali 
madaniyat 
sohasidagi 
olimlar, 
mutaxassis-amaliyotchilar, 
boshqaruv organlari xodimlarini axborot bilan ta’minlashni tashkil etadi.
Milliy kutubxonani keyingi vazifasi ikkita tamoyilni, ommaboplik 
va 
birinchi 
o‘rindalik 
tamoyillarining 
qo‘shilishi 
asosida 
foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘langan. Milliy 
kutubxona - mamlakatni bosh ommaviy kutubxonasi. U faqat o‘z 
fondlarini foydalanish uchun taqdim etibgina qolmasdan, uni mazmunini 
bibliografik axborot orqali ochib beradi. Milliylik maqomi va ommaviy 
kutubxona xarakterini yumshatish uchun umumiy kutubxonachilik 
xizmati ko‘rsatish tizimida o‘zini ijtimoiy o‘rnini saqlash uchun 
instantsiya saqlashi ya’ni boshqa kutubxonalar foydalanuvchilar talabini 
qondira olmagan taqdirdagina unga murojaat qilishlariga erishishi kerak 

---

65 
.Vazifalarni bunday taqsimlanishiga ma’muriy usullar orqali cheklashlar 
bilan emas, balki boshqa kutubxonalar resurslarini mustahkamlash 
hamda milliylik maqomini soha bo‘yicha (idoralar) bo‘yicha respublika 
kutubxonalariga berish orqali erishish mumkin.
Kutubxonalarni o‘zaro faoliyat yuritishi obyektiv zarurat bo‘lib, 
metodik tamoyillar, kutubxonachilik ishlarini bir xillika olib kelish, 
harakatalarni kelishgan holda amalga oshirishni taqozo etadi. Milliy 
kutubxona bu vazifalarni bajarishga rahbarlik qilishi uchun hamma 
shart-sharoitlarga 
ega. 
Mamlakatni 
bosh 
kutubxonasi 
sifatida 
kutubxonachilik sohasiga oid masalalarini, jumladan kutubxonachilik 
xizmatini tashkil etishni milliy miqyosda (davlat miqyosida) hal etishda 
katta rol o‘ynaydi. 
Milliy 
kutubxona 
mamlakatda 
kutubxonachilik 
ishini 
rivojlantirishda to‘rtta vazifani bajaradi: kutubxonachilik jarayonlarini 
markazlashtirish (kataloglashtirish, sistemalashtirish, kitob almashish, 
depozitar saqlash, kutubxonalararo abonement (MBA); kutubxonalar 
faoliyatini koordinatsiyalash; metodik ta’minot (shu jumladan, 
kutubxonachilik ishi va bibliografiya bo‘yicha); kutubxona xodimlarini 
malakasini oshirish . 
Iilmiy-tadqiqot faoliyati - Milliy kutubxonalarni eng yosh 
vazifalaridan biridir. Unga nafaqat bajaruvchilik vazifasi, balki 
ko‘pincha boshqa kutubxonalarga nisbatan tashkiliy va rahbarlik, ya’ni 
davlat 
miqyosida 
kutubxonachilik 
ishini 
ilmiy 
asoslarini, 
umumkutubxonachilik va axborotlashtirish dasturlarini ishlab chiqish va 
joriy etish, zamonaviy axborot texnologiyalariga o‘tishni umumdavlat 
miqyosida amalga oshirishni tashkil etish kiradi. Milliy kutubxona 
kutubxonalarni xalqaro hamkorligini rivojlantirishda muhim rol 
o‘ynaydi. U O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish ko‘radi yoki 
mamlakat kutubxonalarini xalqaro kutubxonachilik dasturlari va boshqa 
shakldagi hamkorliklarda ishtirok etishini ta’minlaydi 
Milliy kutubxona - davlatning bosh universal yoki maxsus 
kutubxonasi hisoblanib, davlatni milliy va xalqaro hujjatlarga bo‘lgan 
talablarini aosiy va qo‘shimcha vazifalar orqali bajararilishini 
ta’minlaydi. 
2. Axborot-kutubxona markazlari (AKM) 
Axborot-kutubxona 
markazlari, 
Qoraqalpog‘iston 
avtonom 
respublikasi, viloyatlar ilmiy-universal kutubxonalari va Toshkent 
shahar markaziy kutubxonasi bazasida tashkil etilgan. 

---

66 
Axborot-kutubxona markazlari faoliyat kitobxonlarni ilmiy-
tadqiqot ishlari, ijtimoiy va ishlab chiqarishning barcha sohalaridagi oliy 
ma’lumotli mutaxasislarni kasbiy bilimi va malakasini oshirish bo‘yicha 
axborotga bo‘lgan talablarini qondirishga yo‘naltirilgan. Axborot-
kutubxona markazlarining bu muhim yo‘nalishi axborot berish vazifasi 
bilan bog‘langan bo‘lib, kitobxonlarni fanlar bilan yaqindan, ular 
erishgan yutuqlar bilan, tadqiqotchilik darajasida tanishtirishdir. 
Axborot-kutubxona markazlarini o‘ziga xos xususiyatlari: 
- faoliyat ko‘rsatish ko‘lami bo‘yicha maksimal darajadani 
miqdorda va mavzu bo‘yicha universal bo‘lgan fondga ega bo‘lishlik; 
-universal xarakterdagi mamlakatimizda chop etilgan nashrlarni 
saqlovchi va depozitarisiya vazifasini bajarishi, kitob almashish fondini 
yaratishi; 
-hududdagi yirik ommaviy kutubxona, kutubxonalararo abonement 
universal markazi, ma’lumot, axborot-bibliografik va ilmiy-metodik 
ishlar markazi, shuningdek hududdagi barcha kutubxonachilik 
resurslarini birlashtiruvchi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi markaz 
vazifasini bajaradi; 
-axborot-kutubxona markazlarini tipiga xos bo‘lgan vazifalar- 
o‘lkashunoslik ishlaridir. O‘z faoliyati bilan u hududning iqtisodiyotini, 
sanoatini, qishloq ho‘jaligini, fan va madaniyatin rivojlanishiga hissa 
qo‘shadi. Buni u o‘lkashunoslik va mahalliy nashrlarni yig‘ish, saqlash 
va uni jamoatchilik foydalanishiga tavsiya qilish, shuningdek o‘lka 
bo‘yicha to‘liq axborotlarni yetkazish orqali amalga oshiradi; 
Axborot-kutubxona markazlariga yuklatilgan vazifalar: 
-aholiga axborot-kutubxona xizmati ko‘rsatishning yangi sifat 
jihatidan yuqori darajasini yaratish, ularni ilmiy, ta’limiy, axborot va 
madaniy qiziqishlarini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida zudlik 
bilan qondirish; 
-kitobxonlarga an’anaviy kutubxona xizmati ko‘rsatishdan axborot-
kutubxona xizmati ko‘rsatishga o‘tishni ta’minlash. Buni o‘zini axborot 
resurslarini yaratish va jahon ilmiy-ta’limiy axborot resurslaridan 
foydalanishga yo‘l ochish orqali amalga oshirishni ta’minlash; 
-universal axborot resurslari, milliy va chet el nashrlari (bosma, 
audiovizual, elektron va boshq.) fondini shakllantirish, saqlash va 
ulardan foydalanishni tashkil etish; 
-elektron kutubxona va ma’lumotlar bazalarini yaratish, axborot 
resurslarini yig‘ma elektron katalog yordamida birlashtirish;

---

67 
-joylarda 
axborot-resurs 
markazlarining 
faoliyatini 
koordinatsiyalash va tashkiliy-metodik ta’minlash ishlarini amalga 
oshirish va boshq. 
3.Axborot-resurs markazlari (ARM) 
Axborot-resurs markazlari oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari va 
umumta’lim maktablari qoshida tashkil etiladi. Axborot-resurs 
markazlarini asosiy vazifalari: 
-o‘quv yurtlari o‘quvchilari va aholini uzluksiz ravishda ta’lim va 
mustaqil ta’lim olishini zamonaviy axborot texnologiyalaridan 
foydalangan holda amalga oshirishga ko‘maklashish; 
-milliy ma’naviy-ahloqiy qadriyatlarni keng targ‘ib qilish, xalqning 
madaniy-tarixiy merosiga kirishni ta’minlash, shaxsning ma’naviy boy 
va barkamol ijodiy o‘sishi uchun imkoniyatlar yaratish; 
-aholiga axborot xizmati ko‘rsatishni yangi axborot texnologiyalari 
(elektron ma’lumotlar bazalari, Internet resurslar) asosida amalga 
oshirish; 
-ta’lim muassasalari, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari, 
milliy madaniy markazlar bilan hamkorlikda madaniy, ta’limiy, axborot 
va boshqa dasturlar va loyihalarni o‘tkazishni rivojlantirish.