Kutubxonashunoslik

4.3. O‘zbekistonda axborot-kutubxona muassasalarining 
ijtimoiy vazifalari haqidagi kontseptsiya 
Axborot-kutubxona muassasalarining axborot berish vazifasi - 
bu kutubxonalar ijtimoiy muassasa sifatida kamida uchta vazifani 
bajaradilar: axborot berish, madaniy-ma’rifiy va ta’lim berish. 
Amaliyotda esa axborot-kutubxona muassasalari o‘z faoliyatlarini 
O‘zbekiston Respublikasining “Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida” 
gi Qonunga muvofiq ravishda amalga oshirishlari kerak. 
Axborot-kutubxona muassasalarining axborot berish vazifasi - 
moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishni axborot bilan ta’minlash 
faoliyatining 
turli 
shakllarining 
majmuasidir. 
Ushbu 
vazifa 
kitobxonlarining (jismoniy va yuridik shaxslarni) axborotga bo‘lgan 
talablarini kutubxonadagi yoki undan tashqaridagi boshqa axborot 
manbalari yordamida amalga oshirilishida namoyon bo‘ladi. 
Axborot berish vazifasi turli shakllarda (nashr ko‘rinishidagi 
axborot, bibliografik axborot, axborot haqidagi axborot, faktografik 
so‘rovlar va boshqalar) amalga oshiriladi. Biroq kutubxonaning axborot 
berish vazifasini bajarish bo‘yicha turli faoliyatlarini yagona bir narsaga, 
kitobxon uchun axborot mahsuloti yaratish va uni etkazib berish, ya’ni 
axborot mahsulotiga olib keladi. Bu esa har qanday kutubxonaning 
asosiy faoliyati natijasi - axborot mahsuloti bo‘lib, o‘zining mazmuni, 
shakli, sifati va boshqa jihatlari bilan foydalanuvchilarni talablariga 
javob berishi lozim.
An’anaga ko‘ra ba’zi bir kutubxonashunos olimlar “Axborot-
kutubxona muassasalarining axborot berish vazifasi”ning mohiyat va 
tushuncha ko‘lamini ilmiy va texnik axborot tushunchasi bilan 
bog‘laydilar va bu berilgan vazifa faqatgina ilmiy, texnika va boshqa 
maxsus kutubxonalar va ilmiy-texnika axborot organlari uchun 
xarakterli deb hisoblaydilar. Axir barcha kutubxonalarda istisnosiz 
kitobxonlarga axborotdan boshqa hech narsa berilmaydi. Bu borada bu 
qanday kutubxona ekanligi muhim emas - u xoh texnik xoh bolalar 
kutubxonasi bo‘lsin. Berilayotgan axborot formasi - kitob, jurnal, 
disketa, og‘zaki ma’lumot ham ahamiyatli emas. Adabiyot tipi (janr, 
ko‘rinishi) - badiiy, bolalar uchun, ma’lumotnoma ahamiyatli emas. 
Shuning uchun ham axborot-kutubxona muassasalarining axborot berish 
vazifasi ularning umumiy vazifasi hisoblanadi.
Axborot berish vazifasining asosiy talabi shundan iboratki - 
kutubxonalar inson huquqlarini, jamoat birlashmalarini, xalqlarning va 

---

73 
etnik guruhlarning axborot olishga erkin hech qanday cheklovlarsiz 
kirishini ta’minlashi lozim.
Axborot berish vazifasining o‘ziga xosligi shundan iboratki, 
kutubxona bu vazifani boshqa kutubxonalar va ilmiy-texnika axborot 
organlari bilan yaqin hamkorlikda va boshqa axborot tarqatuvchi 
kanallarni: televidenie, radio, kitob savdosi va hokazolarni ham jalb 
qilgan holda amalga oshiradi.
Axborot-kutubxona muassasalarining madaniy-ma’rifiy vazifasi - 
bu kitobxonlarning mustaqil ma’naviy rivojlanishiga, o‘zbek va jahon 
madaniy boyliklarini egallashga, madaniy faoliyati uchun (reproduktiv 
va unumli) shart-sharoit yaratish uchun bajariladigan barcha ish 
shakllarining majmuasidir. Madaniyatning ajralmas va tarkibiy qismi 
bo‘lgan axborot-kutubxona muassasalari, umuminsoniy madaniyatning 
buyuk qadriyati sifatida, shu bilan bir vaqtda xalqlar va mamlakatlar 
erishgan madaniy qadriyatlarini rivojlantiruvchi, ularni targ‘ib qiluvchi, 
yangilovchi va takomillovchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. 
Jamiyatning ma’naviy hayotida zamonaviy kutubxonani o‘rnini 
namoish 
qilmoqchi 
bo‘lsak, 
qadimda 
buyuk 
kashfiyotlar 
kutubxonachilik ishi bilan hech qanday aloqada bo‘lmagan holda 
yaratilgan bo‘lsa, hozirda kutubxonalarda yig‘ilgan insoniyat “xotirasi” 
bilan chambarchas bog‘lanmasdan ijodiy fikrlash amaliy jihatdan 
mumkin emas. Ayniqsa, insonning madaniy - ma’rifiy faoliyatida 
kutubxonaning o‘rni beqiyosdir. Kutubxona keng tarqalgan madaniyat 
o‘chog‘i bo‘lgan va bo‘lib qoladi. U aholining keng qatlamiga 
madaniyat haqida axborotga olib kiruvchi, hamma uchun ochiq bo‘lgan 
tarmoqdir. Taxminan, dunyoda fondi 6 milliarddan yuqori bo‘lgan 1 
milliondan ko‘p kutubxonalar faoliyat yuritadi. Boshqa birorta 
madaniyat muassasasi bu borada kutubxonalar bilan teng kelmaydi. 
Agar televideniyani hisobga olmaganda xizmat ko‘rsatish auditoriyasi 
bo‘yicha ham u bilan tenglashadigan madaniyat muassasasi mavjud 
emas. 
Insonlar hayot faoliyatida madaniy-ma’rifiy ishlar kuchli va shu 
bilan birga juda ham nozik qurol hisoblanadi. Kutubxonalar 
kitobxonlarning umummadaniy rivojiga yordam beradi, ularni milliy va 
jahon madaniyatida erishilgan muhim yutuqlar bilan tanishtiradi, ularni 
ongida, hayotida va turmush tarzida umuminsoniy madaniyatning 
me’yo‘rlari, an’analarini joriy qiladi. Kutubxonalar - madaniyatni 
rivojlantirishning 
universal 
vositasi, 
uning 
yutuqlarining 
targ‘ibotchisidir. Kutubxonalar o‘z faoliyatlari bilan har bir insonga 

---

74 
madaniy-ma’rifiy ishlarni etkaza oladi, chunki ularni ish faoliyati 
asosida har bir aniq insonga yakka tartibda yondoshish qoidasi mavjud. 
Kutubxonalar - butun insoniyatni, alohida xalqlar, mamlakatlarni 
madaniy merosini saqlovchisi jo bo‘lib, ularning fondida o‘tmish va 
hozirgi zamon madaniyati haqidagi axborotlar to‘plangan. Kutubxonalar 
faoliyatining yana bir muhim yo‘nalishlaridan biri - kutubxona-
bibliografik va axborot madaniyatini targ‘ib qilish va kitobxonlarni bu 
sohadagi bilimlarini oshirish ishlaridir. Chunki kompyuter savodxonligi 
bilan bir qatorda kutubxona - bibliografik va axborot madaniyati hozirgi 
zamon ma’rifatli insonlarning barcha faoliyatlaridagi muhim talablarga 
aylanmoqda. 
Kutubxonalar madaniy-ma’rifiy vazifalarini boshqa madaniyat 
muassasalari: 
klublar, 
teatrlar, 
muzeylar, 
sur’at 
galereyalari, 
"Ma’naviyat va ma’rifat" jamiyatlari, havaskorlik birlashmalari, qiziqish 
klublar va hokazolar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradilar. Lekin 
bu vazifalarning asosiy mazmuni shundan iboratki, kitobxonlarni 
ko‘pchilik qismini madaniy-ma’rifiy qadriyatlarni, jahon taraqqiyparvar 
madaniyatining yuqori ideallarini egallashiga, ma’naviy erkinsizlikdan 
qutulish va har tomonlama taraqqiy etgan: ham fikrlashda, ham his-
tuyg‘uda, ham faoliyatda mukammal bo‘lgan inson idealiga intilishiga 
yordam berishdir.
Axborot-kutubxona muassasalarining ta’lim berish vazifasi - bu 
jamiyatni axborot bilan ta’minlash, ma’naviyatini takror ishlab chiqishga 
yo‘naltirilgan kutubxona faoliyatining turli ko‘rinishlari majmuidir. U 
jamiyat a’zolarini ijtimoiylashuvini, ularning ta’lim olishi va mustaqil 
ta’lim 
olishi, 
tarbiya 
va 
o‘z-o‘zini 
tarbiyalashni 
o‘zida 
mujassamlashtiradi. Kutubxona - uzoq muddatli ijtimoiylashtiruvchi 
institut bo‘lib, odamlar uning kitobxonlari tarkibiga kirgan davrdan 
boshlab doimiy ta’sir ko‘rsatib boradi. 
Kutubxonaning asosiy vazifasi bu - ijodkor, jamiyat hayotida faol 
ishtirok etuvchi, ham umuminsoniy qadriyatlarga ham milliy 
qadriyatlarga egalik qiluvchi insonni shakllanishiga sharoit yaratishdir.
Shu bilan birga kutubxonalar ta’lim va mustaqil ta’lim oldida turgan 
vazifalarni amalga oshirishda potentsial imkoniyatlarga egadir. 
Kutubxonalar insoniyat tomonidan yaratilgan va yaratilayotgan axborot 
manbalarini to‘plovchi, saqlovchi va ulardan jamiyat a’zolarini 
foydalanishini tashkil etuvchi muassasa sifatida ta’lim va uzluksiz ta’lim 
tizimida asosiy, muhim bo‘g‘inlardan biridir. Chunki u uzluksiz ta’lim 
tizimidagi boshqa bo‘g‘inlardan o‘zini ta’lim olish uchun vaqtni 

---

75 
chegaralanmaganligi va axborot manbalariga erkin murojaat qila olishi 
va mustaqil ravishda o‘z bilimini oshira olishi bilan farqlanadi. 
Kutubxonalar ichida ta’lim berish vazifasini o‘quv kutubxonalarida 
ko‘proq 
amalga 
oshiriladi. 
O‘quv muassasasi kutubxonasi - 
muassasaning asosiy o‘quv bo‘linmasi hisoblanib, butun o‘quv ishlari 
jarayoni, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash milliy dasturini 
bajarilishi u orqali amalga oshiriladi.
Kutubxona faqatgina rasmiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vositasi 
emas, balki uzluksiz ta’lim va mustaqil ta’limning samarali vositalaridan 
ham biridir. Buni XIX asrda yashagan va ijod qilgan mutaffakirlar bir 
ovozdan 
tasdiqlashgan. 
Kutubxonalar 
odamlarni 
bilimlaridagi 
uzilishlarini o‘rnini to‘ldirishni ta’minlab beradi, doimo ularni fan, 
texnika, madaniyatning yangi yutuqlari haqida axborot bilan to‘ldirib 
turadi. Shuning uchun ham, kutubxonalarni uzluksiz ta’lim va mustaqil 
ta’limning asosiy bazasi deb qabul qilingan.
Kutubxonalarning 
tarbiyaviy 
o‘rni jahon kutubxonashunos 
olimlarining fikrlari bir xil emas. Demokratik jamiyatda kutubxona, 
milliy g‘oyalar asosida haqqoniy va qonuniy jamiyat qurish, 
O‘zbekistonning barcha xalqlari milliy mentaliteti, umuminsoniy 
qadriyatlari ruhida tarbiyalash, inson huquqlari tasdiqlanishi, uning 
intellektual erkinligi, demokratik g‘oyalarni faol targ‘ibot qilishga 
ko‘maklashadi. Shu bilan birga u urush g‘oyalariga, totalitar rejimga, 
irqlarga ajratishga, milliy, diniy, ijtimoiy kamsitishlarga qarshi turadi.
Shunday qilib, kutubxonalar uchta asosiy ijtimoiy vazifani bajaradi. 
Bu 
vazifalarning 
intensivligi 
ya’ni 
jadallik 
bilan 
bajarilishi 
kutubxonalarning tipidan, fond tarkibi, kitobxonlar tarkibi va boshqa 
qator omillarga bevosita bog‘liqdir. Shu bilan birga, kutubxona 
faoliyatiga xos bo‘lgan boshqa vazifalarni ham bajarishi kerak degan 
fikrlar ham mavjud. Bu vazifalar qo‘shimcha vazifalar sifatida qaralishi 
lozim degan fikrlar ham bildirilgan.
Kutubxonalar faoliyatiga xos bo‘lgan vazifalar jumlasiga rekratsion 
(tiklovchi) va gedonik (rohat) vazifalar, hamda ommaviy o‘qishni 
tashkil etish vazifalarini kiritish mumkin. Lekin bu vazifalarni tipologik 
jihatdan, ya’ni aniq kutubxona tiplariga xos bo‘lgan vazifalar sifatida 
ko‘rib chiqilsa to‘g‘riroq bo‘lar edi. Chunki bu vazifalar barcha 
kutubxonalar uchun xos emas. Kutubxonalarni mavjudligi ularga 
yuklatilgan 
ijtimoiy 
vazifalarni 
qay 
darajada 
samarali 
bajarilayotganligiga qarab belgilanadi. 

---

76 
Demokratik 
jamiyatda 
kutubxonalar 
ijtimoiy 
vazifalarini 
bajarishlari uchun shunday tuzilgan bo‘lishi kerakki, har bir fuqaro jinsi, 
yoshi, millati, bilim darajasi, siyosiy qarashi, dinga munosabati va 
boshqa ijtimoiy-demografik alomatlarga qaramasdan axborot olish 
uchun hech qanday cheklovlarsiz erkin, teng huquqqa ega bo‘lishi kerak. 
Axborot olishni cheklovchi hech qanday davlat yoki boshqa 
senzuralarga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Kutubxona faoliyati mazmunida 
jamiyatda mavjud g‘oyaviy va siyosiy ko‘p xillik aks etishi lozim.
Faqat shu shartlarga rioya qilingandagina kutubxona - jamiyatning 
demokratik quroli, insonning intellektual erkinligiga, axborotga erkin 
kirish, erkin ma’naviy rivojlanishi, jahon va milliy madaniyat boyliklari 
bilan tanishishga huquqiy kafil bo‘la oladi.