Qoplash muddati. Bu loyihani amalga oshirish boshlanishidan to qoplanish paytigacha bo'lgan vaqtni anglatadi. Boshlanish, qoida tariqasida, operatsion faoliyatning boshlanishi, to'lov nuqtasi esa sof pul tushumlari salbiy bo'lmagan va kelajakda ham shunday bo'lib qoladigan eng erta nuqtadir.
Hisoblash usuli bo'yicha naqd pul tushumlari miqdori dastlabki investitsiyalar hajmiga teng bo'ladigan vaqtni aniqlashdan iborat.
Baholashning ushbu usuli vaqt davomida xarajatlarni qoplash mumkinmi yoki yo'qligini tushunishga imkon beradi.
Aytaylik, umumiy muddati 3 yil bo'lgan loyihaga dastlab 1 million dollar investitsiya qilingan bo'lsa, har yili o'rtacha 500 ming dollar qaytariladi. Diskont stavka 10 %. Formuladan foydalanib hisoblasak:
PP = 1 000 000 / (500 000x3) = 0,667 yil. Shunday qilib, to’lovlarni qoplash muddati 7 oyga to’g’ri keladi, undan keyin foyda kutish mumkin.
Agar pul oqimlari quyidagicha har xil:
1-yil: 100 ming dollar;
2-yil: 120 ming dollar;
3-yil: 140 ming dollar bo’lsa, u holda qoplash muddati (PP) quyidagicha bo’ladi:
PP = 1 000 000 / (100 000+120 000+140 000) = 2,77 yil. Bu holatda, xarajatlar 2 yil-u 8 oyda qoplanadi deb hisoblashimiz mumkin.
Diskontlangan to'lov muddati (DPP). Bu sarflangan pulni qaytarish uchun zarur bo'lgan vaqtni aniqroq hisoblash imkonini beradi. Oddiy to'lov muddatidan farqli o'laroq, vaqt o'tishi bilan pul qiymatining o’zgarishini hisobga oladi.
DPP=1 000 000/(500 000/(1+0,1))+1 000 000/(500 000/(1+0,1)^2)+1 000 000/(500 000/(1+0,1)^3)= 4,61 yil
Demak, diskontlangan qiymat bo’yicha qoplash muddati 4 yil-u 6 oyga teng.
Investitsiyalar samaradorligini baholashdan oldin, investitsiyalar rejalashtirilgan sohaning va loyihaning ijtimoiy ahamiyatini ekspertiza bilan aniqlash kerak. Mamlakat va jahondagi ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatga ta’sir ko‘rsatadigan loyihalar ijtimoiy ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Keyinchalik, baholash ikki bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda samaradorlik ko'rsatkichlari bir butun sifatida aniqlanadi. Ushbu bosqichning maqsadi loyihaviy yechimlarni jamlangan iqtisodiy baholash va investorlarni topish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdir. Agar loyiha ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lsa, uning tijorat samaradorligi baholanadi. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan loyihaning tijorat samaradorligi yetarli bo'lmagan taqdirda, uni qo'llab-quvvatlashning turli shakllaridan foydalanish imkoniyati ko'rib chiqiladi.
Baholashning ikkinchi bosqichi moliyalashtirish sxemasi ishlab chiqilgandan keyin amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda ishtirokchilarning tarkibi va alohida korxonalar va aksiyadorlarning loyihada ishtirok etish samaradorligi aniqlanadi. Investitsiyalar samaradorligi xarajatlar va natijalarni ham moddiy, ham qiymat (pul) shaklda hisobga olishda ifodalanishi mumkin. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligining tannarx ko'rsatkichlari hozirgi vaqtda dastur va loyihalarni asoslashning asosiy ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Umumlashtiruvchi ko'rsatkich turi bo'yicha investitsiyalarni hisoblash usullari quyidagilarga bo'linadi:
absolyut (bunda umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar sifatida kapital qo'yilmalar va loyihani amalga oshirishning joriy xarajatlari va uning natijalarining pul qiymati o'rtasidagi farqning mutlaq qiymatlari qo'llaniladi);
nisbiy (bunda umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar natijalarni baholash va umumiy xarajatlar nisbati sifatida belgilanadi);
vaqtinchalik (investitsiyalarning qaytish muddati (qaytarilish muddati) taxmin qilinadi).
Bugungi kunda korporativ moliyani boshqarish amaliyotida koʻpincha investitsiyalar samaradorligini baholashdagi zamonaviy yondashuvlarni oʻzida aks ettiruvchi dinamik mezonlardan foydalaniladi.
Ularning qoʻllanilishi qarorlar qabul qilish jarayonida talab qilinadigan daromadlilik me’yori, vaqt boʻyicha pul mablagʻlari qiymati, loyiha risklilik darajasi, kapital bahosi kabi muhim omillarni hisobga olish va muvofiqlashtirish imkonini beradi.
Dinamik metodlar ba’zida diskontli metodlar deb ataladi va ular investitsion loyihani amalga oshirish bilan bogʻliq pul oqimlarining joriy miqdorini aniqlashga xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarga imkon beradi:
- loyihani amalga oshirishning har bir davri oxiridagi pul oqimini aniqlash;
- mos davrlar boʻyicha olingan barcha ijobiy pul oqimlarini qayta investitsiyalash imkoniyatlari;
- loyiha boʻyicha qoʻyilmaga mos foiz stavkasi koʻrinishida aks etgan loyiha samaradorligini baholash.
Bunday baholash sifatida. odatda, quyidagilardan foydalaniladi:
- korxona uchun kapitalning oʻrtacha qiymati;
- uzoq muddatli kreditlar va moliyaviy instrumentlar boʻyicha foiz stavkalari;
- bir xil risk darajalariga ega muqobil qoʻyilmalar daromadliligi;
- investor talab qiladigan qoʻyilmalar daromadliligi me’yori va boshqalar.
