Kurs ishi mavzu: Gap bo’laklari 2022-yil reja

bormoq - maktabga bormoq. Demak, kengaytirilgan so‘z – so‘z birikmasi. Aytilgan so‘z – hokim, qo‘shilgan yoki kengaytirilgan so‘z tobe ekanligi uqtiriladi: Chiroyli gulxan. Chiroyli (qanday?), gulxan (nima?).
So‘z birikmasini gap ichida aniqlash. A’lochi o’quvchilar vatanini sevadi.
Bunda ega va kesim so‘z birikmasi hosil qilmasligi, ular gap asosi ekanligi uqtiriladi. (Qanday?) a’lochi o’quvchilar, (nimani?) vatanini sevadilar. O‘quvchilar sevadilar – gap asosi. O‘quvchilar ikkinchi darajali bo‘lak bilan tanishgach, bosh bo‘laklar bilan ikkinchi darajali bo‘lak, ikkinchi darajali bo‘lak bilan boshqa ikkinchi darajali bo‘lak o‘rtasidagi bog‘lanishni topishga, tahlil qilishga munosabat ifodalashga o‘rgatiladi. Gapda so‘zlarning bog‘lanishini o‘zlashtirish va gapda o‘zaro bog‘langan so‘zlarni topish uchun bir gap bo‘lagidan ikkinchi gap bo‘lagiga so‘roq berishni amalda mashq qilish talab etiladi. Gapda o‘zaro bog‘langan so‘zlarni topish, bir so‘zdan ikkinchi bir so‘zga so‘roq berish ko‘nikmasi juda muhim
ko‘nikma bo‘lgani uchun bular yuzasidan mashq qilish maktabning yuqori sinflarida ham davom ettiriladi.
Ikkinchi darajali bo’laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig’iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar qaldirg‘ochlar uchib keldi gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi.
O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarni uning muhim belgilari idrok qilinadi. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (qanday?) iqtidorli oquvchilar, (qayerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim so‘z birikmasi emas, ular gapning asosini tashkil qiladi. Gap tarkibidagi so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirib boriladi. Buning uchun
o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi. Masalan: Mashinada terimchi, teradi, paxtani.

• 
  Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida) – kim? terimchi
  
• 
  U haqida nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi – bosh bo‘laklar).
  
• 
  So‘roqlar yordamida so‘z birikmasini toping. Nimani teradi? (Paxtani teradi)
  
• 
  Nimada teradi? (Mashinada teradi).
  

Keyin gapda so‘zlarning tartibi aniqlanadi. (Terimchi paxtani mashinada teradi). O‘qituvchi bergan mavzu yoki so‘roqlar asosida gap tuzish: kim? kimlarni?
nima qiladi? (Shifokor kasallarni davolaydi).
“Keys stadi” metodi yordamida gap bo‘laklarni aniqlashni o‘rgatish.
O‘quvchilardan berilgan gapni o‘qish, gap bo‘laklarining chizmasini ko‘rish, ega va kesim nima uchun gapning grammatik asosini deyilishini tushuntirib berish talab qilinadi. O‘qituvchi bolalarga gap chizmasini chizib tushuntirishi mumkin.
Gapning tik chizmasini ham ko‘rsatish o‘quvchilarning ega va kesim gapning grammatik asosligini anglab olishlariga qulaylik yaratadi. Bu topshiriqning bajarilishi orqali ega va kesim gapning grammatik asosini tashkil qilishi, shuning uchun gapdagi ega yoki kesim tushirilsa, fikr tugallanmay qolishi uqtiriladi.
Shuning uchun gap bo‘laklari to‘liq berilgan gap chizmasini ko‘rsatish orqali tushuntirish lozim.