Kurs ishi mavzu: Cho’l-yaylov mintaqasida ekologik monitoring Bajardi

Tabiiy yaylovlar maydonini Qishloq xo’jalik yerlari strukturasi, pichanzorlar va yaylovlar, tabiiy yem-xashak yerlari, ozuqa bazasi va uning tarkibi, choriachilik maxsulotlari yetishtirishni ko’paytirish, ozuqa yetishtirishning nitnispvlash, ozuqa turlari, ozuqa strukturasi, ekinlar strukturasini yaxshilash, xo’jalikka yetishtiriladigan yem-xashak miqdorini aniqlash, tuyimli ozuqalar, shirali ozuqalar, dagal xashaklar. Tabiiy yaylovlar maydonini to’g’ri tashkil etishning vazifasi va moxiyati. 1990 yil va 1998 yillarda qabul qilingan yer to’g’risidagi koiupda ko’rsatilishicha, O’zbekistondagi barcha yerlar respublika xududida yashaydigan xalklarning boyligi bo’lib, u O’zbekistonning mulkidir. O’zbekiston respublikasining xududi 45585,0 ming gektarga teng bo’lib; shundan eng kimmaxli yer turi -xaydalma yerlar umumiy qishloq xo’jalik yerlari strukturasini 14,9 % yoki 4176,5 ming gektarni egallaydi. Ko’p yilik daraxtzorlar 366,8 ming gektarni yoki 1,3 °/o, bo’z yerlar 62,1 ming gektar yoki 0,2 %, pichanzorlar 112,7 ming gektar yoki 0,4 % ni , yaylovlar 23362,3 ming gektar yoki 83,2 % ni tashkil qiladi. Pichanzorlar va yaylovlar xam qishloq xo’jalik yer turlariga kiradi. Shu bilan birga ularni tabiiy ozuqa yer turlari xam deb ataydilar. Buiga asosiy sabab— pichanzor -pichan urish, yaylov esa chorva mollarni sistemali tarzda boqish maqsadlarida foydalaiganligi xisoblanadi. Respublika qishloq xo’jalik yer turlarining katta maydoni (82 %) yem xashak yer turlari - pichanzorlar xamda yaylovlar bilan baid. Shunday yailovlar umumiy yem xashak yer turlari maydonini 99,5 % nii, pichanzorlar esa 0,5 % ni tashkil qiladi. Tabiiy yem xashak maydonlari bo’yicha ayniqsa Karakalpogistoi va Buxoro oblasti ajralib turadi. Qaysiki qishloq xo’jalik yerlar umumiy maydonining 90 % dan oshigi xududlarda tabiiy yem xashak yerlarni tashkil qiladi. Bu yerlarning solishtirma xajmi Qashqadaryo, Surxandaryo, Samarkand, Xorazm viloyatlarida kamroq bo’lib 60-70 %, boshqa viloyatlarda - 40-50 %, Sirdaryo viloyatida esa bu ko’rsatkich eng past bo’lib 19,9 % ni tashkil qiladi. Qishloq xo’jalik yerlarining o’sish dinamikasini taxlil qilish ya’na shuni ko’rsatadiki, tekshirish davrida tabiiy yem xashak yerlari (pichanzorlar, yaylovlar) maydonlarida katta o’zgarishlar sodir bo’lgan. Pichanzorlar maydoni 112,9 ming gektardan 110,6 ming gektargacha o’zgargan. Umuman xisoblash mumkniki, Respublikada bu yer turlarining maydoni ancha oshgan (728 ,4 ming gektargacha) ammo u xam oxirgi yillarda bir xil miqdorda saklaimoqda. Eng katta o’sish 1970-1980 yillarga to’g’ri keladi, qaysiki bu yillari yaylovlar maydoni million gektarga oshgan. Tabiiy yem xashak yerlarining o’sishi asosan zaxira yerlarni qo’shib olib borish xisobiga ruy bergan. Asosan bu davrda pichanzor va yaylovlarning maydonlari Qaraqalpogistonda va Buxora oblastida usgan. Boshqa oblastlarda yillar bo’yicha ba‘zi o’zgarishlar mavjud, ammo buni oblastlar o’rtasida yaylovlarning qayta taqsimlanishi bilan, shu bilan birga, boshqa regioilardegi shundan tashqari yerlardan foydalanishni aniqlanishi bilan tushuitirish mumkni. Shu bilan birga, respublikada sug’oriladigan yem xashak maydonlari, shu jumladan sug’oriladigan madaniy yaylovlar barpo qilish bo’yicha ish olib borilmoqda. Ularning afzalligi shundan iboratki, bu maydonlar o’zlarimnig yuqori maxsuldorligi xamda chorva mollarining bir xil oziklaitirishni ta‘mnilashi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari bunday yaylovlarni tashkil qilish qishloq xo’jalik korxonalaridagi xaydalma maydonlariga ekilgan yem xashak ekinlarni kiskartirish xamda shu bilan birga ozik-ovkat ekinlari maydonlarni kengaytirish imkonini baradi. Respublika bo’yicha sug’oriladigan yem xashak yerlarining maydoni 1970 yilda bor yugi 0,9 ming gektarni tashkil kilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1990-1995 yillarga kelib 50-60 barovar usgan va 37,9 ming gektarni tashkil kilgan.
Sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullanadigan xo’jaliklarda asosan sut va gusht yetishtirishga ixtisoslashtirilgan karamolchilik turi rivojlangan. Chorvachilik tarmog’i dehqonchilik bilan bog’liq xolda rivojlanadi. Bu bog’liqlik dehqonchilikdagi almashlab ekish tizimida yetishtiriladigan yem xashak maxsulotlaridan chorvachilikda foydalanish va chorvachilik.shi olinadigan organiq o’g’itlarni dehqonchilikda kullash tarzida iamosi bo’ladi. Shuning uchun xam bu ikki tarmoq bir-birini tuldirib, yer, suv va boshqa resurslardan samarali foydalanish imkonini yaratadi. 2.ozuqa bazasining chorvachilikni rivojlantirishdagi axamiyati. Mustaqil ozuqa bazasining yaratilishi chorvachilikni rivojlantirishda xal kiluvchi axamiyatga egadir. Ozuqa bazasi tushuichasi va uning sostavi. Ozuqa bazasi deganda. ozuqalarning miqdori va sifati, ularning yetishtirish sistemalark. (jin maydonlari strukturasi va ozuqa ekinlari turlari xam kushib) xisoblanadi, shuningdek ozuqalardan foydalanishni tashkil etish tushuniladi. Qishloq xo’jalik korxonalarida ozuqa bazasini ratsioial tashkil etishga katta axammyat berilmoqda. Birok ko’pchilik xo’jaliklarda xali xam mollar bosh sonini o’sishi va ozuqa yetishtirish o’rtasida iomutaiosiblik ko’zatilmoqda. Ozuqalar turi va sifati mollar extiyojnii qondirishga donm xam jl.yub bermaydi. Bu mollarning maxsuldorligini o’sishini sustlashgiradi. Ozuqalarning ko’plab ortikcha sarflanishiga, maxsulot taniarxining oshishiga olib keladi. CHorvachilik maxsulotlari yetishtirishni ko’paytirishga ochukalar yetishtirishning o’sishi yuqori suratlarda (mollar bosh sonining o’sishiga nisbatan) bo’lgandagnia erishish mumkni. Xozirgi vaktda qishloq xo’jalik korxonalarida u qo’yidagi muxim yuialishlar bo’yicha rivojlanmoqda: tabpiy yaylovlar maydonini xududiy tashkil etish, tabiiy utloklarilig xosildorligini yanada oshirish, dalada ozuqa yetishtirishni tashkil etishni yordamchi maxsulotlardan tobora to’liq foydalaigan xolda yaxshilash, ozuqa tayyorlash va saklash texiologiyasipi takomillashtirish, xamda aralash otukalar yetishtirishni ko’paytirishdan iboratdir. Ozuqa yetishtirishni intensivlash yer maydonlaridan va boshqa ishlab chiqarish vositalaridan yanada ratsioial foydalanishga imkoi bsradi. Xosildorlik barqaror va chorva maxsuldorligi yuqori bo’lganda me.chiat unimdorligi ancha oshadi va xo’jaliklarning daromadi yanada ko’payadi. To’liq qimmatli va arzon ozuqalar olishning eng asosiy manbalaridan nori pichanzorlar va yaylovlar bo’lib qolishi kerak, ular barcha qishloq xo’jalik yerlarining 60% ga yakninii egallaydi.Ularni yaxshilash va to’g’ri foydalanib borish xosildorlikni 2-3 marta oshirishga imkoi beradi. Chorvachilikni oqsilli ozuqaga bo’lgan extiyojini yanada to’liq qondirish zarur. Ozuqabop dala ekinlarni yetishtirishni ko’paytirish, eqiladigap va tabiiy pichanzorlardan olinadigan ozuqalarning xosildorligini ustirishga erishish, sug’oriladigan pichanzor va yaylovlarning, shuningdek suv chiqariladigan yaylovlarning yuqori maxsuldor maydonlarni ko’paytirish, xashaki va shirali ozuqalar yetishtirishni kengaytirish, xar bir xo’jalikda extiyot ozuqa zapaslari tashkil etish, dagal ozuqalar sifatini yaxshilashdan iborat bo’lmogi ksrak. Shuningdek , dagal va shirali ozuqalar bilan faqat jamoat chorvasini zmas, balki xo’jalikning ishchi va xizmatchilarni shaxsiy karamogida bo’lgan mollarni xam tulignicha ta‘mnilashi lozim. Z.Ozuqa turlari va strukturasi. Ozuqa turlari qo’yidagi gruppalarga bo’linadi: o’simlik ozuqalari, xaynon ozuqalari, mnieral ozuqalar, aralash ozuqalar va ozik-ovkat chikitlari. O’simliklar ozuqalari: yashil, dagal, silos, seiaj, ildiz mevali, donli ekinlar va o’simliklarni qayta ishlashdan chiqqan chikitlardan, shuningdek aralash ozuqalardan iboratdir. Xayvoi ozuqalari: kaymogi olnimagan va yogsizlaitirilgan sut, paxta, koi uni, gusht- suyak uni va boshqalardir. Ular oqsil, mnieral moddalar va vitamnilarga boy. Ulardan asosan yosh mollar, chuchqalar, parrandalar.muynali xayvonlar uchun foydalaniladi. Mineral ozuqalar: osh tuzi tarkibida natriy va xlor bor, bur, oxak, chig’anoqlar—tarkibida kaltsiy, suyak uni, ftorsizlaitirilgan fasforidlar -kaltsiy va fasfor manbaidir, karbamid (mochevnia) tarkibida azot bo’lgan moddalardir. Aralash ozuqalar va yuqori darajada koitseitratsiyalashtirilgan kushimcha ozuqalar o’simlik ozuqalarida yetishmovchi amniokislotalar, vitamnilar. mikroelementlarni tuldirishga imkoi beradi Ozuqa strukturasi—ayrim tur ozuqalarning umumiy tur ozuqalar xajmidagi salmog’i (%xisobida) ozuqa bazasi strukturasini ifodalaydi. Ozuqa ekinlarni ekish, ozuqa yetishtiriladigan maydonlari (ekinzor, pichanzor, yaylovlarning) mavjudligiga, ularning xosildorligiga xamda yaylovlarda bokish muddatini davom etishiga bog’liq. Ekinlar strukturasini yaxshilash yerdan ancha samarali foydalanish, xar gektar yerdan olinadigan ozuqa birligini ko’paytirish, ozuqalarshshg tuyimlilik qiymatini oshirish imkonini beradi. Xo’jalikda yetishtiriladigan yem xashak miqdorini aniqlash, asosiy tarmog’i dehqonchilik bo’lgan xo’jaliklarda chorvachilik xajmi yetishtiriladigan yem xashak miqdoriga qarab aniqlanadi. Yem xashak sifatiga qarab qo’yidagi turlarga bo’linadi: Tuyimli ozuqalar. Ularga bugdoy, arpa, makkajuxori„ok juxori donlari, kuijara va omuxta yemlar kiradi. Tuyimli ozuqalar miqdorini xisoblashda saioat korxonalaridan sotib olinadigan yemlar (kuijara shulxa va boshqalar) xam xisobga olinishi kerak. 2.Shirali ozuqalar—ya‘ni makkajuxori silosi, yem uchun yetishtiriladigan ildiz mevalar va boshqalar. 3. Dag’al xashaklar—beda pichani, makkajuxori va ok juxori poyasi, bug’doy, arpa,sholi somonlari. Bundan tashqari chorva mollaridan olinadigan maxsulotlardan biri sutdir. Sut asosan bo’zoklarni oziklaitirish uchun ishlatiladi.
Yem xashak turlarni va ularning tuyimliligini aniqlangandan keyni shu yetishtirilgan yem xashak bilan kancha gusht va sut maxsuloti ishlab chikish mumkniligini aniqlanadi Bunda umumiy ozuqa birligini miqdorining uchdan bir kismnii gusht va uchdan ikki kismnii sut yetishtirish uchun ajratiladi.
Chorvachilikda yetishtiriladigan yem-xashak, ozuqa bazasini yaratishni xisobga olgan xolda chorva mollarni tarkibini va bosh sonini aniqlash mumkni.

Xulosa
Inson tomonidan yaylovlarga nisbatan oʻtkazilayotgan bosimning ortib borishi sharoitida tabiiy oʻsimlik resurslaridan oqilona foydalanish dolzarb vazifadir. Bunda tegishli talab va qoidalarga amal qilinmasa, yaqin kelajakda bu tabiiy boyliklarning qaytarilmas holatga kelishi achchiq haqiqatdir. Binobarin, mamlakatimizning tabiiy yaylovlari mahsuldorligi va sifatini yaxshilash birlamchi yumush hisoblanadi. Buning uchun chorva mollarini fasllar boʻyicha almashlab boqishni yoʻlga qoʻyish lozim. Chunki hamisha bir joyda mol boqilaversa, oʻtloqlar tez ishdan chiqadi. Shuningdek, chorva mollarini sugʻorish uchun rejali ravishda suv quduqlari sonini koʻpaytirish talab etiladi. Kamhosil, degradatsiyaga uchragan yaylovlar oʻrnida olimlar tavsiya qilayotgan usullar bilan sunʼiy yaylov va pichanzorlar tashkil etish maqsadga muvofiq.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Atlas. O ‘zbekiston Respublikasining yer resurslari. - Т.: 2001.

2. Mahmudova I.М ., Salohiddinov A .T . Qishloq va yaylovlar suv ta’minoti. - Т.: 2002.
3. Norqulov U . Yaylovlar m elioratsiyasi (m a’ruza matnlari). - Т.: 2001.
4. Norqulov U ., Sheraliyev. Q ishloq x o ‘jaligi melioratsiyasi. - Т. 2003.
5. Qorako‘lchilik yaylovlari va ulardan samarali foydalanishga oid amaliy qo‘llanm a. Sam arqand - 2001.
6. Андреев Н.Г. Создание культурных пастбищ и их использование. Издво. «Знание». - М.: 1966.
7. Мельников М.М. Интенсивное производство кормов на орошаемых зем л я х.-М .: 1985.
8. Негаева Н.Т., Ш амсутдинов З.Ш ., М ухаммедов Г.М. Улучшение пустинных пастбищ Среднгй Азии. А. 1978.
9. Ларин И.В. Луговодство и пастбищное хозяйства - М.: 1990.
10. Практические руководство по технологиям улучшения использования природных кормовых угодий аридных районов. - М.: 1989.
11. Ш амсутдинов З.Ш. Создание долголетных пастбищ в аридней зош Среднгй Азии. -Т .: 1975.
12.Ш ам сутдинов З.Ш ., И брагим ов И.О. Долголетные пастбищные агрофисоценоз в аридной зош. «Узбекистан». - Т.: 1983.
13. Рекомендации по интенсивной технологии производство зелёных кормов на культурных пастбищах Узбекистана. - Т.: 1990.
14. Рекомендации опыт применения загонного выпаса на горных пастбищах. Киргизистан - 1977.
15. google.uz
16. qalampir.uz
17. arxiv.uz
18.edu.uz
19. aim.uz
20. referat.uz