Курс иши мавзу: Билишда субъект ва объект муаммоси

II БОБ Субъект- объект муаммосининг ижтимоий билишда намоён бўлиши
2.1 Билишда объект ва субъект ўрнининг турли талқинлари
ХХ асрда бу муаммолар устида М.М.Бахтин жиддий мулоҳаза юритган. У билиш фалсафасидаги вазиятни ўзгартириш ва мутлақо янгича ёндашув яратишнинг бир қанча фундаментал дастурларини белгилади. Унинг энг самарали ва илҳомбахш ғояси яхлит субъект – билувчи инсонга нисбатан ишончга асосланган билиш ҳақидаги таълимотни яратишдир. Бахтин бизга ижтимоий фанларнинг фалсафий асослари ҳақидаги мулоҳазаларни қолдирди. «Бу эрда мезон билишнинг аниқлиги эмас, балки теранлигидир. Бу эрда билиш шахсга қараб мўлжал олади. Бу кашфиётлар, билиш ва хабарлар соҳасидир. Ижтимоий фанлар предмети – ифодали ва сўзловчи борлиқ»¹.
Анъанавий гносеология абстраксиялари классик табиатшунослик талабларига мувофиқ субъектни бутунлай эътибордан соқит этиш, «инсон ўлчови» аҳамиятсиз деб эълон қилиш йўли билан яратилган. Бу анъанада релятивизм билан тенглаштирилувчи психологизм ва тарихийликни энгишга «жарроҳлик» усулида – билиш ва унинг натижаларидан инсонни чиқариб ташлаш йўли билан эришилган. Ҳозирги замон гносеологияси замирида инсонни мавҳумлаштириш эмас, балки инсонга билишнинг яхлит субъекти сифатида ишониш ётиши лозим. Бу ҳолда нафақат билишнинг назарий модели, балки умуман билиш гносеология объектига айланади. Бахтин таъбири билан айтганда, билиш масъулият билан фикрловчи онгнинг қилмишига айланади ва натижа – ҳақиқат билан узвий манфаатдор тушуниш сифатида намоён бўлади. Билимга нисбатан мавхум-назарий ёндашувда муқаррар тарзда мавҳумлаштирилган яхлит билувчи инсон ҳозирги замон гносеологиясида билиш имкониятининг шартига айланади. Бу билиш, субъект ва ҳақиқатни тушунишда антропологик анъананинг моҳиятини ташкил этади, шу боис ижтимоий фанлар методологиясида ҳам тўла рўёбга чиқарилиши лозим.
Бахтин тарихан ҳақиқий онгнинг янги дунёсини яратади ва унга яхлит инсоннинг ахлоқий ва эстетик қадриятларга асосланган янгича муносабатларини ҳам киритади. «Муаллиф ва эстетик фаолият қаҳрамони» асарида у мавхум гносеологик субъектни ўзаро боғланган муаллиф ва қаҳрамон билан алмаштиради, субъект гўё иккига – билиш устида рефлексияни амалга оширувчи, у ҳақда «ёзувчи» ва шу тариқа «муаллиф»га айланувчига ва билишнинг «қаҳрамони» сифатида уни яратувчига ажратади. «Назарийлик дунёси»да кўринмайдиган икки шахсдан иборат ягона субъектнинг ички структураси намоён бўлади. У ўзини когнитив муносабат қадриятлар, хусусан ахлоқий ва эстетик қадриятлар билан бойиган ҳолда намойиш этади.
Билиш фаолиятининг қадриятларга асосланган шаклларини киритиб ва ижтимоий матнларда одатдаги субъектни муаллиф ва қаҳрамон билан алмаштиришни таклиф қилиб, Бахтин ижтимоий билим учун «субъект – объект» гносеологик қарши-қаршиликдаги оппозитсиясидаги субъектнинг маъноси ва аҳамиятини сезиларли даражада ўзгартирди. Шу боис у объект билан тенг муносабатларга қўйилган субъектнинг ўзи ҳам қандайдир «моддийлик» касб этувчи ва ўзига хослик – онглилик, маънони тушуниш ва қадриятлар тизимини йўқотувчи «симметрия» хавфини бартараф этди⁵.
Жамиятнинг ижтимоий-гуманитар билиш объекти сифатидаги муҳим хусусияти шундаки, унинг мазмуни ва таркибига онгли ва фаол билиш субъекти ўрганилаётган ижтимоий борлиқ ва «инсон дунёси»нинг муҳим элементи сифатида киради. Демак, тадқиқотчи алоҳида борлиқ - инсон онгининг мазмуни, маънолар ва мазмунлар соҳаси билан иш кўради, бу эса табиий фанларда мавжуд бўлмаган махсус методологик усулларни талаб қилади. Айни ҳолда объектни ўрганиш доим субъектнинг ҳаракатларида муҳим аҳамият касб этувчи муайян қадриятлар, мўлжаллар ва манфаатлар нуқтаи назаридан амалга оширилади. Бундан ижтимоий-гуманитар билишнинг нафақат объекти, балки субъектини ҳам кўрсатиш лозим, деган хулоса келиб чиқади. Аслида, ижтимоий билиш ижтимоий жиҳатдан шаклланган ва манфаатдор субъект томонидан амалга оширилади, у мазкур субъектнинг дунёқараши билан белгиланади.
Табиатшуносликда фалсафий, мафкуравий ва бошқа жаоаёнлар илмий кашфиётларнинг мазмунига эмас, балки улардан келиб чиқувчи назарий фалсафий хулосаларга, шунингдек билимларнинг амалда қўлланилишига таъсир кўрсатса, ижтимоий фанларда субъектнинг мақсади – билим олиш, унинг ёрдамида у ёки бу ижтимоий муносабатлар ва тузилмаларни нафақат тушунтириш, балки асослаш, мустаҳкамлаш ёки қоралаш, ўзгартиришдир. Бу эрда билимнинг мазмуни билувчи субъект ижтимоий нуқтаи назарининг таркибий қисми ҳисобланади, бинобарин, ижтимоий ғоялар ва назарияларнинг асл мазмунини тушуниш учун уларни нафақат билиш объекти, балки ижтимоий гуруҳларнинг ҳақиқий манфаатлари билан таққослаш, яъни объектни ўрганишнинг қўшимча мезони – субъект-субъект муносабатлари (субъектлараро муносабатлар)ни ҳам киритиш лозим.
Табиатшуносликда билишнинг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек нисбатан мустақил ва эркинлигини аввало шу билан изоҳлаш мумкинки, бу ҳолда субъект объектни бевосита, у амалда қандай бўлса, шундай акс эттиришга қараб мўлжал олади. Ўз-ўзидан равшанки, билиш объекти амалий фаолиятнинг қайси тарихий ва ижтимоий муайян шаклларида берилган бўлмасин, унинг хоссалари, муносабатлари, функсиялари ва бошқа кўрсаткичлари муҳим аҳамият касб этади ва субъектга боғлиқ бўлмайди. Бунда баъзан тадқиқот мақсадларидан қатъий назар объектив натижа берувчи экспериментал фаолият моддий жараёни муҳим рол ўйнайди. «Объектга қараб мўлжал олиш» ва экспериментнинг пировард натижаларига субъект анча кам таъсир кўрсатиши субъектнинг объект ва у ҳақидаги билим ўртасидаги «воситачилик» хизматидан маълум даражада воз кечиш имконини беради. Бундан ташқари, муайян тадқиқотчи ишининг натижалари умумий аҳамият касб этиши ҳам субъектдан узоқлашишга имконият яратади. Бу маълумки, натижаларни эълон қилишнинг «шахссиз» усулида, олинган барча маълумотлар ва хулосаларни тадқиқот методлари ва йўналишларига боғламасдан баён этиш имкониятида ўз ифодасини топади. Кўрсатилган омилларнинг барчаси тадқиқотчиларнинг объектив ҳақиқий билим олиш, тадқиқот объекти ва натижаларига холисона ёндашиш касбий-ахлоқий мўлжали билан амалда у ёки бу тарзда мустаҳкамланади⁶.
Субъект объектга қадрият сифатида ёндашиши муқаррар бўлган ижтимоий ва гуманитар билишда бошқача объектив вазият юзага келиши назарда тутилади: объектни нафақат билиш, балки бир вақтнинг ўзида ва ҳатто биринчи навбатда унга баҳо бериш амалга оширилади. Баҳо беришнинг киритилиши объект «ўз ҳолича» субъектни қизиқтирмаслигини англатади; у субъектни фақат мақсадга мос келган ва субъектнинг маънавий ёки моддий эҳтиёжларини қондирган ҳолда қизиқтиради. Қадриятни белгилаш объектни айрим андозалар (идеал, эталон, меъёр) билан таққослаш ва бу андозага мувофиқлик даражасини аниқлаш тарзида амалга оширилади. Андозалар у ёки бу маданиятда шаклланади, «естафета» (анъана) тарзида авлоддан авлодга ўтади, субъект уни таълим жараёнида ва кундалик ҳаётда аниқлайди.
Шундай қилиб, субъект объектга қадрият сифатида ёндашишдан бошқа мақсадни кўзлайди, табиий фанларда одатда эътибордан соқит этишга ҳаракат қилинадиган омиллар эса бу эрда объектив зарур хусусият касб этади. Субъект-объект муносабатларининг бу типида билиш иккинчи ўринга тушади, бироқ амалда унинг натижалари баҳо бериш учун асос бўлиб хизмат қилади. Баҳо бериш, мақсадлар ва идеалларни танлаш амалларида субъектнинг хоҳиш-иродаси, танлаш борасидаги фаоллиги, мойилликлари ва мўлжаллари намоён бўладики, улар интуитив, ирратсионал ва бошқа омилларни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Натижада қадриятларга асосланган муносабат билишга қарама-қарши, умуман объектив ҳаққоний билишга ёт муносабат сифатида намоён бўлади ва тегишли равишда бундай баҳолар ижтимоий-гуманитар билишга нисбатан татбиқ этилади. Бироқ субъект-объект муносабати «нейтрал» ва қадриятларга асосланган типларининг бундай фарқланиши мавҳумлаштиргандагина мумкиндир, ҳақиқий билиш жараёнида эса муносабатларнинг иккала типи ҳам узвий бўлиб, нафақат ижтимоий-гуманитар билишда, балки табиий-илмий билишда ҳам муайян даражада мавжуддир.
Ижтимоий борлиқ объектив жараёнлар ва қонуниятларни ўзида акс эттирган даражада у табиат дунёси билан ўхшаш бўлиб, табиий фанларнинг методларига яқин илмий методлар ёрдамида ўрганилиши мумкин. Бинобарин, билишнинг ҳар қандай турида эмпирик ва назарий даражаларни ва уларга мос методлар ва шаклларни фарқлаш мумкин бўлиб, улар, табиийки, ижтимоий-гуманитар тадқиқотларда фойдаланишда маълум даражада мослаштириш (модификатсиялаш)ни назарда тутади. Шу сабабли қуйида ижтимоий-гуманитар билишда умумий илмий методларнинг амал қилиш хусусиятлари тўғрисида эмас, балки асосан билишнинг шу типига хос бўлган методлар тўғрисида сўз юритамиз. Улардан энг муҳимлари матн билан ишлаш методлари ва усуллари бўлиб, уларнинг илмий мазмунини махсус фалсафий-методологик таҳлил билан бойитиш талаб этилади.
Шундай қилиб, инсонийлик руҳи билан суғорилган матнларнинг ўзига хос хусусиятлари ва муаммоларининг фалсафий-методологик таҳлили ижтимоий-гуманитар билимнинг муҳим вазифаси – билим ортида турувчи субъектни назарий реконструксия қилиш, бундай субъектни яратган маданиятни ижтимоий-тарихий талқин қилишни эчиш йўллари ва усулларини аниқлаш имконини беради.
Фалсафий методология ва адабиётшунослик методологиясининг ривожланишини тавсифловчи тенденсияларда муайян ўхшашлик мавжуд. Адабиётшуносликда бу – тор лингвистик ёндашувдан уни фалсафий-естетик, дунёқарашга оид ва маданий-тарихий омиллар билан тўлдириш сари ҳаракатланишдир. Билиш назариясида ҳам субъект ва мантиқий-гносеологик таҳлилнинг ўта мавҳумлиги муаммосини эчиш, билишнинг ижтимоий-маданий ва умуман қадриятлар билан боғлиқ асосларини ҳисобга олиш учун тушунчалар аппаратини яратишга нисбатан муайян интилиш мавжуд. Бироқ бунда юзага келувчи методологик қийинчиликлар маълум маънода қарама-қарши хусусият касб этадики, бу айниқса мавҳумлаштиришларнинг шаклланиши ва уларнинг танланишида намоён бўлади. Адабиётшунослик мавҳумлаштирлар даражасини «ошириб юбориш»дан чўчийди, чунки фалсафий таърифларнинг универсаллигидан фарқли ўлароқ унинг тушунчалари ҳодисаларнинг муайян хусусиятларини акс эттиради. Билиш назарияси, ўз навбатида, билишнинг ўта мавҳум мантиқий даражасидан узоқлашиши, бироқ мавҳумлик даражаси ўринсиз пасайишидан эҳтиёт бўлиши лозим, чунки бу эрда умумлаштириш, яъни гносеологик ёндашув имкониятининг бутунлай йўқолиш хавфи яширин ҳолда намоён бўлади. Шундай қилиб, муаммо мавҳум ва ҳиссий-муайян нарсалар, ҳодисалар ва жараёнлар синтезининг шакли, меъёри ва чегарасини топишдан иборатдир⁷.
Табиатшунослик идеалларига кўра яратилувчи фалсафий матнларда мавҳумлаштиришларни нафақат формал-мантиқий воситалар билан, балки ижтимоий-гуманитар фанларда фойдаланилувчи ҳар хил воситалар, чунончи: мажозлар, ўхшатишлар, такрорлар, рамзлар, мўлжал-андозани қўллаш, матн тузилиши, баён этиш услуби ёрдамида эмотсионал кайфият яратиш орқали ҳам яратиш мумкинлиги кўпинча эътибордан четда қолади. Бу ва бошқа шунга ўхшаш ижтимоий воситалардан герменевтикада, феноменологик, экзистенсиал матнларда кенг фойдаланилади ва улар билиш фалсафасида ўзлаштирилиши лозим.
Декарт ва Нютон таъсирида шаклланган гносеологияда вақтдан ва тарихдан ташқаридалик ҳақиқийликнинг ва релятивизмни энгишнинг шартлари сифатида қабул қилинган. Бугунги кунда, И.Пригожин ва И.Стенгерс фикрига кўра, ўзига хос «консептсал инқилоб» юз бермоқда – «фан ўзи учун вақтни янгидан кашф этмоқда». «Икки маданият»ни қарама-қарши қўйиш замирида асосан классик фаннинг вақтни эътибордан соқит этувчи ёндашуви ҳамда ижтимоий ва гуманитар фанларнинг вақтга қараб мўлжал олувчи ёндашуви ётади. Вақтнинг роли ва маъноларига нисбатан муносабатнинг ўзгариши гносеология олдига ҳам макон ва замон тушунчаларини билиш ҳақидаги янгича тасаввурлар мажмуида контекстида қайта ўзлаштириш вазифасини қўяди.
Табиий-илмий билим идеаллари, мезонлари ва андозаларининг таъсирида вужудга келган одатдаги билиш назариясида вақт амалда мавҳумлаштирилган. Унинг замирида ётувчи дунёнинг нютонча манзараси каби, ўтмиш, ҳозир ва келажакдаги вақтнинг исталган лаҳзаси бошқа ҳар қандай вақт лаҳзасидан фарқ қилмаган. Шу боис, ҳиссий ва мантиқий билиш, субъект ва объект категориялари, ҳақиқатнинг табиати ва бошқа муаммоларни ўрганиш билиш назариясида, одатда, вақтни ҳисобга олмасдан амалга оширилган. Бу вақтнинг барча белгилари, хоссалари мавҳумлаштирилишини англатган. Билишнинг вақтда ўзгариши – тарихийлик билиш назариясидан ташқарида, асосан фан тарихи, фалсафа тарихида ёки антропологияга оид тадқиқотлар доирасида ўрганилган.
Бу эрда яна ижтимоий-гуманитар билишда макон ва замонни мутлақо янгича ғоя сифатида илгари сурган Бахтин тажрибасига мурожаат этиш мумкин. И.Кант, А.Бергсон ва герменевтика вакиларининг вақт ҳақидаги ғояларини билган ҳолда, Бахтин макон ва замон категорияларининг ўз талқинини излайди ва топадики, у билишда темпораллик ва маконлилик табиатининг ҳозирги талқининитопади. Бахтин амалдаги онг ва «фикрланувчи барча макон ва вақт муносабатлари»ни ягона марказ – «архитектоник яхлитлик»ка бирлаштиради. Бу эрда одатдаги гносеологизмнинг байроғига айланган физик кўрсаткичлар ва «субъект-объект»нинг қарама-қарши қўйилиши ўрнига қаршимизда инсон ва дунёнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги бутунлай бошқача тасаввурлар намоён бўлади. Бу ғоялар герменевтикага яқин бўлиб, унинг тажрибаси вақт табиатини билиш назариясида тавсифлаш усулларини тушуниш учун муҳим аҳамият касб этади. Бу эрда вақт ҳар хил нуқтаи назардан: ҳаётнинг темпораллиги сифатида, муаллиф (матн) ва талқинчи ўртасидаги муваққат масофанинг роли сифатида, «тарихий тафаккур» кўрсаткичи, биографик метод элементи, анъана ва янгиланувчи маънолар, андозаларнинг унсури сифатида англаб этилади. Бахтин «вақтдаги яхлит қаҳрамон»га, «ички инсон» муаммосига мурожаат этар экан, ҳаётнинг темпораллиги муаммосини бевосита таҳлил қилади ва «яшаш – ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида қадриятларга асосланиш демакдир», деган хулосага келади.
Бахтиннинг тарихий поетикаси ва хронотоплар бадиий аҳамиятининг аниқланиши контекстида вақт билан, макон ва замон имкониятлари билан субъектив ўйин деб белгиланган ҳодиса эътибордан четда қолмаслиги лозим. Бадиий, умуман ижтимоий-гуманитар борлиққа хос бўлган бу ҳодиса – «санъаткорнинг қудратли хоҳиш-иродаси» таъсирида вақт ёки хронотопнинг ўзгаришидир. Фан ва соғлом фикр рағбатлантирмайдиган бу тажрибани гносеолог қандай баҳолаши ва тушуниши лозим? Сиртда аниқ кўриниб турган тўғри маъно замирида нима яширин? Ахир вақт билан ўйин – бу фақат бадиий асар ёки халқ оғзаки ижоди намунаси учун аҳамиятли бўлган бадиий усул-ку? «Субъектив ўйин»га Бахтин алоҳида эътибор бергани ва бунда аниқланган вақт шаклларининг бойлиги бадиий усул ортида муҳимроқ хоссалар ва муносабатлар яшириниб ётади, деб тахмин қилишга мажбур этади. «Вақт туйғусининг бир хусусияти» - тарихий инверсияга Бахтин айни шу нуқтаи назаридан ёндашади. Унинг фикрича, бунда «амалда юз бериши мумкин бўлган ёки фақат келажакда юз бериши лозим бўлган воқеа ўтмишда юз бергандек тасвирланади»⁸. Идеал, баркамоллик, инсон ва жамиятнинг уйғун ҳолати ҳақидаги тасаввурларга «борлиқ тўнини кийдириш» учун эҳтимол тутилган келажак ўтмишга кўчирилиб, улар худди илгари бўлгандек фикрланади.
Бахтиннинг бадиий ва ижтимоий-гуманитар матнлардаги замон ва макон шакллари ҳақидаги матнлари устида мулоҳазалар хронотоп универсал, фундаментал категорияга айланиши мумкинлиги ҳақидаги фикрларга олиб келади. Хронотоп билим ва билиш фаолиятининг муайян макон ва вақт кўрсаткичларини ҳанузгача тўла ўзлаштирмаган ва ҳатто уларни четлаб ўтадиган эпистемологиянинг мутлақо янги асосларидан бирига айланиши мумкин. Бахтин ғоялари ижтимоий-гуманитар фанларнинг ҳозирги эпистемологиясини янгилаш ва янада такомиллаштириш имкониятларига нисбатан ишонч билан қараш имконини ҳам беради. Унинг шу субъект сифатидаги борлиғида илмий билим, ҳатто инсон, унинг ҳаёт фаолияти ҳақида мукаммал илмий билимни олиш мумкинлиги фараз қилинган тақдирда ҳам, барча ҳолатларни қамраб ололмайди.
Инсон билимининг ноклассик талқини таклиф қилинган бўлиб, у мавхум субъект-объект муносабати билан чекланмайди, бироқ уни нафақат когнитив, балки қадриятлар билан боғлиқ этик ва эстетик, шунингдек макон ва вақтга оид, хронотопик муносабатлар ҳам синтезланувчи фундаментал яхлитликнинг бир қисми сифатида ўз ичига олади. Билишнинг янги архитектоникаси марказида тарихан мавжуд, фаол ҳаракат қилувчи, масъулият билан фикр юритувчи инсон туради. Нафақат табиатшунослик идеалларини, балки дунёнинг бадиий талқини ва маданият ҳақидаги фанларнинг бой тажрибасини ҳам ўз ичига олган ХХI аср фалсафаси айни шу заминда қурилиши лозим. Инсонни ташқи дунёдаги нарсалар унинг фаолиятининг объектлари ҳолида эмас, субъект томонидан фойдаланилаётганлиги ва ўзгартирилаётганлиги учун қизиқтиради. Бу қоида инсон фаолиятининг натижаси, маҳсули бўлган нарсалар учунгина тўғри бўлиб қолмасдан, балки инсон иштирокисиз, табиий йўл билан пайдо бўлган нарсаларга тегишлидир. Бугунги кунда билимни таҳлил қилишнинг асосий тамойили индивидуал субъектнинг унга қарши турган объектга муносабатини ўрганиш сифатида эмас, балки ижтимоий, субъектлараро билиш фаолияти тизими мавжудлиги ва унинг тараққиётини тадқиқ этиш сифатида тушунишдир.