Kurs ishi arslonov Abbosxon Obidxon o’g’li

1.2 Taqiqlangan faoliyat turlarning o’rganilganlik darajasi.
G’ararning O’rganilganligi. Moliyaviy sohada, g'ararlar, oldinga o'tkazmalar, fyucherslar va optsionlar singari operatsiyalarda, shuningdek, qisqa sotuvlar va spekulyatsiyaning boshqa shakllarida kuzatiladi. Islomiy moliyalashtirishda, asosiy aktivni kelgusida yetkazib berish atrofidagi noaniqliklar sababli, eng ko'p hosil qilingan shartnomalar taqiqlanadi va haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Musulmon fiqhshunoslari orasida ham mumkin bo'lgan va o'ta yuqori darajadagi g'arar deb nomlanadigan g'ararlar mavjud deb hisoblaydiganlari talayginani tashkil etadi. Zamonaviy musulmon fiqhshunosligida qabul qilingan toifalashga muvofiq, g'ararni quyidagi shakllarga yoki, aniqrog'i, darajalarga ajratish mumkin: 1. Ortiqcha g'arar (g'arar al-kasiyr) – har qanday shartnomani bekor qiluvchi g'arar. 2. Kam ahamiyatli g'arar (g'arar al-yasiyr) – yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan g'arar. 3. Oraliq g'arar (g'arar al-mutavvassit) - yuqoridagi aytib o'tilgan ikki g'ararning o'rtasida bo'luvchi g'arar. Ahli sunna val jamoaning barcha fiqhiy mazhablari, agar g'arar shartnomaning tabiatiga ko'ra, unda ahamiyatli darajada mavjud bo'lsa, u holda shartnomani qonuniy kuchidan mahrum etishi haqida yakdil fikrdalar.
«G'arar» tushunchasi bo'yicha eng murosasiz talqin o'rta asrlarda yo'q bo'lib ketgan zohiriylar maktabi vakillari tomonidan berilgan edi. Mazkur maktab vakillarining fikrlaricha, u yoki bu shartnomada g'ararning mavjudligini aniqlashda noaniqlik emas, balki noma'lumlik muhim ahamiyatga ega hisoblangan. Buyuk musulmon fiqhshunosi va yozuvchisi Ibn Hazmning so'zlariga ko'ra, «oldi-sotdidagi g'arar, sotuvchi nima sotayotganini va xaridor nimani sotib olayotganini bilmagan vaqtda paydo bo'ladi».Lekin g'arar to'g'risidagi masala molikiy mazhabi namoyandalari tomonidan batafsil ko'rib chiqilgan. Yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan g'arar darajasi o'rta asrlar musulmon fiqhshunosi Abu Is'hoq Shotibiy tomonidan chiroyli tarzda dalillar ila yoritib berilgan. Molikiy mazhabi amal qilgan o'rta asr Granadasi aholisi o'rtasida keng tarqalgan amaliyot misol uchun bayon etib beriladi.Shaharliklar o'z chorvalarini o'tlatish uchun cho'pon yollashgan.⁷
Olingan mahsulotlar (sut va pishloq) ni cho'pon keyinchalik bozorda sotgan. Mahsulotni bozorga olib borishdan avval u o'zidagi mavjud sut va pishloqlarni birlashtirar, sotishdan tushgan tushumni Granada aholisi o'rtasida o'z xizmat haqini chiqarib tashlagan holda, bab-baravar taqsimlar edi. Shotibiyning ko'rsatishicha, ushbu holatda har bir echki egasining sut va pishlog'ini alohida sotgan holatda g'arar va ribodan chetda bo'lish imkoniyati mavjud edi⁸, lekin bu iqtisodiy nuqtai nazardan samarali bo'lmas edi. Shuning uchun cho'pon va echki egalarining mazkur munosabatida g'arar va ribo unsurlari mavjud bo'lsada, ushbu shartnomada mazkur ikki toifaning mavjudligi unchalik ahamiyatga ega emas deb hisoblanadi. Bay-salam yoki salam singari muhim shartnomaning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi asosida uning riat nuqtai nazaridan qonuniyligini e'tirof etish yotadi. Maysirning islom iqtisodiyotida ko’rinishi: Hozirgi kunda maysirning islomiy moliyalar bo’yicha zamonaviy mualliflarning asarlarida “maysir” iborasi tez-tez ko’zga tashlanib turibdi,lekin vaqt o’tishi bilan go’sht bo’laklarida o’ynalgan qimor o’yini o’zining dastlabki mohiyatidan o’zgarib ketdi. Musulmon iqtisodchilari «maysir» deganda biron-bir tasodif natijasida, hech qanday mehnat va kapital sarflanmay paydo bo'lgan daromadni tushunadilar. Maysirning nima ekanligini ko'z oldimizga keltirish uchun N.V. Gogolning «O'lik jonlar» poemasidan bir parchani yodga olish kifoya: Chichikov o'lik jonlarni Korobochka o'ziga sotishi uchun foydalanadigan dalillardan birini quyida shunday bayon etadi: «Mana, ko'rdingizmi? Bu o'zi, shunday asal. Siz uni yil bo'yi tashvish ila urinish va harakatlar bilan yiqqan bo'lsangiz kerak; ko'p yurgansiz, arilarni ehtiyotlab, butun qish bo'yi oziqlantirgansiz; o'lik jonlarning ishi esa bu dunyoga bog'liq emas.Bu yerda siz tomoningizdan hech qanday urinishlar ham bo’lmagan, sizning xo'jaligingizga ziyon yetkazilgan holda, ular Yaratganning irodasi ila bu dunyoni tark etishdi. Siz u yoqda uzingizning mehnatingiz, urinishlaringiz uchun o’n ikki so’m oldingiz,bu yerda esa tekinga, o'n ikki emas, balki o'n besh sum, yana kumushda ham emas, hammasi ko'm-ko'k qog'oz pullarda olyapsiz. — Mana shunday qat'iy ishonchdan keyin Chichikov kampirning yon berishiga hech qanday shubha qilmay qo'ydi». Shuningdek, ruletka o'ynashdan olingan daromad, lotereya chiptalari bo'yicha yutuqlar, derivativ bitimlar (f`yucherslar, svoplar) bo'yicha olingan foydalar ham maysir hisoblanadi. Mana shunday qimor yoki moliyaviy o'yinlar hisoblangan faoliyat natijasida topilgan mablag'lar ishlab chiqarish jarayonidan o'tib kelmaydi va voqelikka muvofiq ravishda jamiyatni boy qila olmaydi. Shu yerda lotereyalar to'g'risida alohida to'xtalib o'tish lozim. Ularning jamiyat (nafaqat musulmonlar orasida) tomonidan turlicha qabul qilinishi hanuzgacha turfa tortishuvlarga sabab bo'lmoqda. Masalan, XIX asrning oxirlarigacha Rossiyada lotereyalarga umuman salbiy munosabatda bo'lingan. Lotereya bilan bog'liq muvaffaqiyatsiz tajriba natijasida lotereya tashkilotchilari aybi bilan hukumat 45 000 rublni yo'qotgach, Yekaterina II Rossiyada bunday ko'ngilochar tadbirlar o'tkazishni taqiqlab qo'ydi. XIX asr yakunlarigacha Rossiyada lotereyalarni faqat xayriya tashkilotlari o'tkazdilar, buning uchun gubernatorning yoki agarda, yirik miqdorlar o'ynaladigan bo'lsa, Moliya vazirining ruxsati bo'lishi shart edi. Lekin, jamoatchilik fikrida lotereya boshqalar hisobiga boyishning bir shakli sifatida qabul qilinishda davom etdi. XX asrning boshlarida Ichki ishlar vaziri D.S. Sipyagin Nikolay II ga Rossiyadagi lotereyalar to'g'risida shunday axborot berdi: «Bizning hukumat ularning (lotereyalarning) xalq turmush tarzidagi o'ta buzuq iqtisodiy va axloqiy ahamiyatiga ko'p bora e'tibor qaratdi. Hech qanday mehnat sarflamasdan, ehtiros qo'zg'atuvchi va tekin daromad ishtiyoqini tug'diradigan lotereyalar aholini qimor o'yinlariga o'rgatmoqda, ishlab chiqarishdan uzoqlashtirmoqda va bir kishini boshqalar xisobiga boyishiga zamin yaratmoqda...
Shunday qilib, lotereyalar jamiyat hayotining haqqoniy poydevoriga to'laqonli zid kelmoqda va xalq hayotiga hech qanday naf keltirmayapti, hattoki, xavfli ta'sirini ko'rsatmoqda».Lotereyalarga nisbatan salbiy munosabatni nafaqat musulmon jamiyatlarida kuzatish mumkin, bundan tashqari, lotereyalarni tanqid qiluvchilar ta'kidlaganlaridek, ular nafaqat noaxloqiy, balki koni zarar hamdir.
Olimlar kichik va ahamiyatsiz g’ararni ajratib ko'rsatishadi va ko'pchilik lotin mahsulotlarining haddan tashqari noaniqligi sababli taqiqlangan bo'lsa-da, garar deb hisoblanadigan boshqa amaliyotlar, masalan, tijorat sug'urtasi iqtisodiy hayotning ajralmas qismidir. Sotuvchiga bug'doy va boshqa tovarlar kabi sotilishi mumkin bo'lgan narsalarni keyinchalik xaridorga etkazib berish uchun qisqacha sotishga ham ruxsat beriladi.

Shu bilan birga, jismoniy mulksiz sotish majburiy ravishda qoralanmaydi, ammo har ikki tomonning ishonchsiz etkazib berish va'dasi buzilishdir. Bundan tashqari, ortiqcha xatarlar yoki noaniqliklar bir tomon ikkinchi tomonning mol-mulkidan foydalanishi yoki boshqa tomonning yo'qotishidan foyda ko'rishi bilan birlashganda, bitimlar va shartnomalar harom deb hisoblanadi. Shu sababli, islomiy moliyalash, shuningdek, uni ishonchli deb hisoblagan foizli kreditlarni berishni qat'iyan taqiqlaydi⁹.