Kristallografiya, kristallokimyo va mineralogiya

Nazorat uchun savollar.

1. Metall va metall qotishmalarining hosil bo‘lishi.

2. Elektron texnika materiallarini shakillantirishi.

3. Metall va metall qotishmalarini tuzilishini izoxlovchi misol-lar.

4. Sof tug‘ma metallarning turlari.

5. Kumush-mis sistemasining qattiq eritma hosil qilishi.

23-мавзу. Чексиз анион радикал ўлчамли – занжирли, тасмали ва каркасли силикатлар. Таснифланиш асослари ва белгилари.
Silikatlar kristallokimesida radikal, anion, halqa, zanjir, tasma va karkas terminlaridan keng foydalaniladi. Asosiy radikal, anion yoki gruppa sifatida kremniykislorod tetraedrlari tushuniladi.

Rentgenografiya usuli asosida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida har bir kremniy atomining to‘rtta kislorod atomi oralig‘ida joylashganligi tasdiqlandi. Kislorod atomlari tetraedrning to‘rt qirrasida joylashgan bo‘lib, ular oralig‘ida kremniy atomlari turadi.

SiO₄-tetraedrlari bir-birlari bilan bir, ikki, uch va to‘rt kislorod atomlari orqali ulangan bo‘lishi mumkin. Agar tetraedrlar bir-birlari bilan umumiy kislorodga ega bo‘lmasalar, u holda bir-biridan ajralgan tetraedrlarga ega bo‘lgan struktura paydo bo‘ladi. Bundan tashqari bir nechta tetraedr bir-biri bilan birikib, xalqa hosil qilishi mumkin va bu xalqalar umumiy kislorod bilan bog‘lanmagan bo‘lishi mumkin. Bunday holatda silikatlarning orolsimon strukturasi paydo bo‘ladi. Misol tariqasida forsterit Mg₂SiO₄ yoki sirkon ZrSiO₄ strukturalarini keltirish mumkin.

Agar ikki tetraedr bir umumiy kislorod atomi bilan birikkan bo‘lsa, silikatlarning Si₂O₇ radikaliga ega bo‘lgan strukturasi paydo bo‘ladi. Misol tariqasida okermanit Ca₂MgSi₂O₇ yoki gelenit Ca₂Al₂SiO₇ ctrukturalarini ko‘rsatish mumkin.

Tetraedr SiO₄ ikki umumiy kislorod atomlariga ega bo‘lsa, u holda trigonal halqa paydo bo‘ladi. Bunday halqa benitoit BaTiSi₃O₉ mineraliga hos.

Halqalar tetragonal yoki geksagonal ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Masalan, bunday halqa berill Be₃Al₂Si₆O₁₈ mineralida uchraydi.

Enstatit Mg₂Si₂O₆ mineralida tetraedrlar ikki kislorod atomi bilan uzluksiz bog‘langan. Natijada cheksiz zanjir yoki zanjirsimon silikat hosil bo‘ladi. Bunday tuzilish monoklin va rombik shakllarda kristallanuvchi piroksen guruhi minerallari uchun o‘ta hos.

Agar SiO₄ tetraedri boshqa uch tetraedr bilan umumiy kislorod atomlari orqali bog‘langan bo‘lsa, u holda uzluksiz varaq hosil bo‘ladi. Bunday struktura tipi slyudasimon minerallar - talk, serpentin, kaolinit, muskovit, biotit, xlorit, glaukonitlarga hos.

Nihoyat, agar tetraedr boshqa to‘rt tetraedr bilan kislorod atomlari orqali bog‘langan bo‘lsa cheksiz uch o‘lchamli karkas hosil bo‘ladi. Adabiyotda bunday struktura tipini to‘qimasimon silikatlar deb ham ataladi. Bunday struktura tipi sodalit mineraliga ta’luqli. Ularda albatta (Si,Al)₂O₄ - radikali bo‘lishi shart.

Quyida biz silikat strukturalari tipiga oid jadvalni keltiramiz.

Jadval 1

Silikatlar tasnifi

№№	Sinf	SiO4 tetra-edrlarini tabakalari	SiO4 tetraedr-larining bog‘lanishi	4(Si+Al) ga kislorod atomlar soni	Misollar
1.	Ajralgan tetraedrli silikatalar	Alohida tetraedrlar	0	16	Mg2SiO4 forsterit
2.	Ajralgan grup-pa tetraedrli silikatlar	Kapishti-rilgan tetraedrlar	1	14	Ca2MgSi2O7 okeramanit
3.	Halqali silikatlar	Halqa	2	12	BaTiSi3O9 benitoit
4.	Zanjirli silikatlar	Zanjir	2	12	Mg2Si2O6 enstatit
5.	Varaqli silikatlar	Varak	3	10	Mg3Si4O10 (OH)2 talk
6.	Karkasli silikatlar	Karkas	4	8	KSiAlO4 kaliofilit

Quyidagi jadvallarda kaolinit Al₂O₃^.2SiO₂^.2H₂O, talk Mg₃(OH)₂Si₄O₁₀ va pirofilitlardagi Al₂(OH)₂Si₄O₁₀ atomlar qavatlari keltirilgan.

Jadval 2

Kaolinit Al₂O₃^.2SiO₂^.2H₂O, talk Mg₃(OH)₂Si₄O₁₀ va pirofilit Al₂(OH)₂Si₄O₁₀ atom qavatlari

Qavat lar	O+ON-ionlari bilan koordi-natsiyasi	Kaolinit Al2O32SiO22H2O	Talk Mg3(OH)2Si4O10	Pirofilit Al2(OH)2Si4O10
1		O6	O6	O6
2	Tetraedrli	Si4	Si4	Si4
3		O4(OH)2	O4(OH)2	O4(OH)2
4	Oktaedrli	Al4	Mg6	Al4
5		(OH)6	O4(OH)2	O4(OH)2
6	Tetraedrli	-	Si4	Si4
7		-	O6	O6
8		-	O6	O6
9	Tetraedrli	-	Si4	Si4
10		-	O4(OH)2	O4(OH)2
11	Oktaedrli	-	Mg6	Al4
12		-	O4(OH)2	O4(OH)2
13	Tetraedrli	-	Si4	Si4
14		-	O6	O6
1		O6	O6	O6

Nazorat uchun savollar.

1. Anion radikal o‘lchamli silikatlar.

2. Orolli, zanjirli silikatlar.

3. Cheksiz anion radikal o‘lchamli zanjirli silikatlar.

4. Cheksiz anion radikal tasmali silikatlar.

5. Cheksiz anion radikal karkasli silikatlar.

24-мавзу. Кординацион принцип ва унинг металл ва металл қотишмаларининг шаклланишидаги роли. Кординацион сон ва атомларнинградиуслари орсидаги ўзаро боғлиқлик.
Er qobig‘ida kam uchraydigan elementlarning ko‘pchiligi tabiatda sodir bo‘ladigan geokimyoviy protsesslar ta’siri ostida mineral moddalarning ruda konlari deb ataladigan juda boy uyumlarini hosil qiladi. Agar mana shu sanoat uchun nihoyatda qimmatli metallarni qazib olish foydali bo‘lgan konlarini vujudga keltiruvchi o‘sha geokimyoviy protsesslari bo‘lmaganida, texnika va madaniy xozir shunchalik katta taraqqiyotga erisha olmasdi. Unda juda ko‘p minerallarni jinslardan laboratoriya sharoitlarida ajratib olinib, ularni juda ham qimmatli metallar deb hisoblanar edi. Vanadiy, seziy, galliy kabi metallar klarkining simob, vismut, kumush, oltin va boshqa elementlarining klarkidan bir necha martta ortiq ekanligi juda ham xarakterlidir. Birok ular juda ko‘p qimmatli xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramasdan, kishilarning xayotiy turmushida qo‘llanilmagan, chunki ularning sanoat- bob miqdorda to‘plangan konlari tabiatda nihoyatda kam uchraydi.

Og‘ir metallarning tabiiy birikmalari asosan bir muncha sodda birikmalardir. Shu elementlarning bir qismi (Fe, Mn, Sn, Cr, W, Nb, Ta, Th, U) ko‘prok kislorodli birikmalar bo‘lib, tarqalgan holda boshqa ko‘p elementlar (Fe, Ni, Co, Zn, Cu, Rb, Mo, Be, Ag va boshqalar) asosan oltingugurtli, margemushli va surmali birimalar uyumlari bo‘lib topiladi.

Er kobog‘ida kimyoviy elementlarning tarqalishida atom klarklari bilan o‘zi ishtirok etadigan minerallarning soni orasida P.P. Fillipenko ko‘rsatishicha, ba’zi to‘g‘ri (simbat) bog‘lanish bor bo‘lib, ayrim elementlargina bundan mustasnodir.

Bu ko‘prok kichik atom og‘irligiga ega bo‘lgan elementlar uchun hosdir.

Element	Atom klarki	Minerallar-ning soni	Element	Atom klarki	Minerallarni soni
O	53,39	1221	Fe	1,31	170
H	17,25	798	K	1,05	43
Si	16,11	377	C	0,51	194
Al	4,80	268	Ti	0,22	30
Na	1,82	100	Cl	0,10	67
Mg	1,72	105	F	0,07	50
Ca	1,41	194

Juda ko‘p og‘ir metallar bunday bog‘lanishni borligi bilinmaydi. Masalan, yer qobig‘idagi atom klarki selen klarkiga qaraganda taxminan 100 marta kam bo‘lgan tellur tabiiy sharoitlarda 40ga yaqin alohida minerallar hosil qiladi, ayni bir vaqtda selenning hammasi bo‘lib 28 minerali ma’lum, u ham bo‘lsa asosan oltingugurt bilan assotsiatsiyada uchraydi. Qo‘rg‘oshin klarkiga qaraganda atom klarki 50 martta ortiq bo‘lgan ruxning 26 mineralini bilganimiz holda qo‘rg‘oshinniki 130ga yaqin.

Kimyoviy elementlarning Mendeleev davriy sistemasida belgilab quyilgan va o‘sha elementlarning ion tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan kimyoviy xususiyatiga muvofikdir. Xususiyati bir hil, ion tuzilishi bilan katta-kichikligi o‘xshash, lekin eritma yoki erib to‘lgan qotishmadagi konsentratsiyasi har hil bo‘lgan kimyoviy elementlar uchun kristallanish paytida konsentratsiyasi ko‘prok bo‘lgan elementning asosiy strukturani hosil qilishi, konsentratsiyasi kamroq bo‘lgan elementning shu strukturaga erigandek bo‘lib kirishi mutlako tabiiydir. Mana shu element ionlarining tuzilishi va katta kichikligi bilan o‘ziga o‘xshab ketadigan boshqa element bo‘lmagan muxitda har qancha kam miqdorda bo‘lsa ham kristallanish paytida o‘zicha alohida birikma hosil qilishi kerak.

Ikki valentli margenetsning asosiy massasi minerallar tarkibiga ikki valentli temir bilan kalsiyga izomorf aralashma bo‘lib kirgan bir paytda, to‘rt valentli marganetsning doimo alohida birikma hosil qilishi juda ham yaqqol ko‘rinadi. Rubidiy,skandiy,gafniy,indiy, reniy

kabi kichik atom klarklariga ega bo‘lgan va boshqa elementlarning tabiatda mutlako alohida minerallar hosil kilmay, boshqa elementlarga izomorf aralashma sifatida bo‘lib, tarqoq holatda topilishi ham shu bilan tushintiriladi. Bu ko‘prok ancha keng tarqalgan selen, vanadiy, seziy, kadmiy kabi elementlarga ham taalluqlidir.

Atomning koordinatsion soni deb, ushbu atomning qo‘shni atomlar soniga aytiladi. Ionning koordinatsion soni haqida gap ketganda. uni o‘rab to‘rgan qarama-qarshi zaryadli ionlar soni tushuniladi. Agar bu qo‘shni atom yoki ionlarni bir-biri bilan to‘g‘ri chiziqlar bilan birlashtirilsa, umumiy holda ko‘p qirrali koordinatsion shakl hosil bo‘ladi. Atom yoki ionning koordinatsion sonini aniqlashda yuqori simmetrik strukturalarda ushbu atom yoki ionlar ko‘p qirrali koordinatsion shakl markazida joylashtiriladi, qirralarida esa koordinirlangan atom yoki ionlar joylashadi.

Rux aldamasi - ZnS strukturasida qo‘shni atomlar soni to‘rtga tengdir. Har bir Zn atomi to‘rtta S atomi bilan, har bir S atomi tutta Zn atomi bilan o‘ralgandir. Bu strukturada qo‘shni atomlar tetraedrlar uchlarida joylashadi.

Osh to‘zi - NaCl strukturasida koordinatsion son 6 ga teng. Har bir Na ioni 6 ta Cl ionlari bilan o‘ralgan bo‘lib, oktaedr uchlarida joylashgan bo‘ladi, Harbir Cl ioni 6 ta Na ionlari bilan o‘ ralgan bo‘ladi. Xuddi shunday strukturaga NiAs egadir, ya’ni koordinatsion soni 6 ga tengdir. Ammo ko‘p qirrali koordinatsion shakl bu atomlarda har hil - nikel atomi uchun oktaedr va mishyak atomi uchun uch qirrali prizmani tashkil etadi.

CsCl strukturasining koordinatsion soni 8 ga teng. Ionni o‘rab to‘rgan karama-qarshi zaryadli ionlar kub qirralarida joylashadi. Xuddi shunday strukturaga Fe egadir.

Misning strukturasida har bir atomning koordinatsion soni 12 ga teng. Ko‘p qirrali koordinatsion shakli - kuboktaedr. Shuningdek, magniy strukturasining koordinatsion soni 12ga teng. U xuddi kuboktaedr kabi qirralararo burchakli ikkita trigonal dipiramida va pinakoid kombinatsiyasiga ega.

Nazorat uchun savollar.

1. Metall va metall qotishmalarining kristallokimyosini tasnif-lanish prinsiplari.

2. Koordinatsion prinsip va uning metall va metall qotishmalari-ning shakllanishdagi roli.

3. Koordinatsion soni va atomlarning radiuslari orasidagi bog‘-liklik.

4. Atom koordinatsion soniga tushuncha.

5. Og‘ir metallarning tabiiy birikmalari.

25-мавзу. Полиморфизм ва изоморфизм. Полиморфизм турлари.
Polimorfizm xodisasi 1822 yili E. Mitcherlix tomonidan aniq-langan bo‘lib, unda bir kimyoviy tarkib va formulaga ega bo‘lgan modda turli sharoitlarda simmetriyasi va kristallar formasi bilan farqlanadigan ikki yoki undan ham ko‘p modifikatsiyalarga ega bo‘ladi. Hamma tomonidan e’tirof etilgan va polimorfizm xodisasiga yaqqol misol bo‘la oladi: karbon formasi-grafit va olmos holatlarida. Bu mo-difikatsion formalar bir-birlaridan o‘zlarning atom tuzilishlari va fizikaviy hossalari bilan keskin farqlanadi. Grafit minerali geksogonal singoniyaga, olmos esa kub sistemasida kristallanadi. Grafit hossalari: rangi qora, shaffof emas, elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Olmos minerali shaffof bo‘ladi, elektr tokini o‘tkazmaydi. Grafit eng yumshoq minerallar turkumiga kiradi, olmos esa minerallar ichda eng qattig‘idir. Grafitning solishtirma og‘irligi 2220 kg/m³, olmosniki esa 3510 kg/m³.

E. Mitcherlix o‘zining asarlarida oltingugurt va kalsiy karbona-ti polimorfizmalari ustida so‘z yuritgan. Oltingugurt bir sharoitda rombik singoniyada, boshqa sharoitda esa monoklin singoniyasida kris-tallanadi. Kalsiy karbonati geksogonal strukturaga ega bo‘lgan kalsit va rombik strukturaga ega bo‘lgan aragonit minerallariga to‘g‘ri keladi.

D.j.V.Gibss tomonidan fazaviy muvozanatning termodinamika nazariyasini yaratilishi, olimlar tomonidan ko‘pgina sistemalarining amaliy o‘rganilishi polimorfizm xodisasini nazariy tomonidan tasvirladi va bu xodisaning tabiatda keng tarqalligini ko‘rsatdi.

Fazoviy diagrammada har bir polimorf modifikatsiyaning o‘z o‘rni, o‘z oblasti bo‘ladi. Mineralning bir formadan ikkinchi formaga o‘tishi uning hossalarini sakrash yo‘li bilan o‘zgarishga olib keladi. Masalan, oltingugurtning rombik formadan monoklin formasiga o‘tishida solish-tirma hajmi ko‘payadi. (  V= 0,014 ) va termik effekt miqdori o‘zgaradi (3,12 kal/g).

Polimorf o‘tishlar ikki turli bo‘ladi:

1. Monotrop o‘tish;

2. Enantiotrop o‘tish.

Monotrop o‘tishda modda bir modifikatsiyadan ikkinchi modifika-siyaga oson o‘tadi. Masalan, gamma-forma Al₂O₃ yuqori haroratda alfa-forma Al₂O₃ ga o‘tadi. Lekin alfa- forma Al₂O₃ qanchalik isitilmasin yoki sovutilmasin, gamma-forma Al₂O₃ ga o‘tmaydi. Ikkinchi misol: olmos osongina grafit formasiga o‘tadi, ammo grafitni olmosga aylantirish mashaqqatli ish. Keyingi vaqtlardagina o‘ta yuqori bosim va haroratda grafitdan olmosga o‘tildi.

Enantiotrop o‘tishlar ikki tomonlama bo‘ladi. Modda ma’lum sha-roitda birinchi formadan ikkinchi formaga o‘tadi. Ikkinchi forma sha-roit o‘zgarishi bilan yana qayta birinchi formaga o‘tadi. Misol tariqasi-da oltingugurtning rombik formadan monoklin formaga o‘tishi va bu o‘tishlarning sharoit o‘zgarishi bilan qayta ketishini keltirish mumkin.

Enantiotrop o‘tishlar hamma vaqt ham osonlicha kechavermaydi, na-tijada faza kerakli formaga o‘tolmaydi va uzoq vaqt termodinamik metastabil holatida saqlanadi. Metastabil formalar chidamliligi juda yuqori bo‘lishi mumkin. Bu holatni deraza oynasi misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Misol - qotirilgan shishalar. Ularning chidamlili-gi va metastabilliligi yuzlab yilllar davomida saqlanadi.

Polimorfizmga moyil modifikatsiyalarning mustahkamlik chegarasi bo‘ladi. Misol, azotnordon ammoniyning to‘rtta modifikatsiyasi bor: - 18 dan +32 ^oS gacha beta-rombik modifikatsiya barqaror, +32 dan 84 gradus-gacha alfa-rombik, 82^oS - dan to 125^oS trigonal, 125^oS va undan yuqorida kubik zanjir mavjud.

Monotrop va enantiotrop o‘zgarishlarga hos bo‘lgan yana ikki misolni keltiramiz. Beta-kvars 573^oS da alfa-kvarsga o‘tadi. U o‘z navbatida 840^oS atrofida alfa-tridimitga o‘tadi. Bu o‘tishlar paytida solishtirma og‘irlik kamayadi. Natijada material 25% gacha shishadi. Keramika massalarida yuqori haroratda suv va karbon angidriti massa tarkibidan uchib ketadi va material deformatsiyaga uchraydi. Ammo tarkibda SiO₂ ning bo‘lganligi tufayli bo‘shliqlar to‘ladi va material formasi saqlanib qoladi. Tridimit harorat pasayishi orqasida yana alfa-kvars ga va alfa kvars beta-kvarsga o‘tishi mumkin.

Titan oksidida ham uch mineral o‘rtasida muloqot ketadi. Bu for-malar nomi - rutil, brukit va anatazdir. Brukit va anataz qizdirilganda rutilga o‘tadi, ammo rutil brukit va anataz formalariga o‘tmaydi.

Kimyoviy moddalarda polimorfizm bor-yo‘qligi rentgenografik va mikroskopik tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan aniqlanadi.

Nazorat uchun savollar.

1. Polimorfizm turlari.

2. Kremnezem va glinozyomning polimorfizmi.

26-мавзу. Изоморфизм ҳосил бўлиш шароити. Изовалентли ва гетеровалентли изоморфизм.
Izomorfizm xodisasi ham 1819 yili E. Mitcherlix tomonidan aniqlangan edi. U KH₂PO₄,KH₂AsO₄ va NH₄H₂PO₄ minerallarining tar-kibi turlicha bo‘lishiga karamasdan, ularning bir hil formada kris-tallanishini aniqladi va bu xodisani izomorfizm xodisasi deb atadi. “Izomorfizm” termini “barobar formalilik” ma’nosini anglatadi.

Izomorfizm xodisasi ustida rus olimi D.I. Mendeleev ham ish olib borgan. Uning 1856 yilda qilgan nomzodlik dissertatsiyasi ham izomorfizmga bag‘ishlangan edi. Izomorfizm ustida Grim, Goldshmidt-lar tadqiqotlar olib borishgan. natijada izomorfizmni amalga oshi-rish qoidalari aniqlandi:

- bir-birini o‘rnini izomorf egallaydigan atomlar, ionlar va ra-dikallarning radiuslari o‘rtasidagi farq 15% dan ortiq bo‘lmasligi kerak;

- kation va anionlarning elektron tuzilishlari bir-birlariga o‘xshash yoki yaqin bo‘lishlari zarur;

- kation-kislorod va anion-kislorod o‘rtasidagi kimyoviy bog‘ bir turli yoki bir-biriga yaqin bo‘lishi kerak.

Agar almashinuvchi ionlar yoki radikallar o‘rtasidagi farq 15%dan

ortiq bo‘lmasa ikki modda bir-biri bilan qattiq qotishmalar hosil qiladi.

Izomorfizm ikkiga ajraladi:

1. Izovalentli izomorfizm. Masalan, Ca₂Al₂SiO₇ va Sr₂Al₂SiO₇ ur-tasidagi izomorf almashuvlar. Bu yerda kalsiy ionlari stronsiy ion-lari bilan o‘rin almashishi mumkin. Shuning uchun kalsiyli gelenit stronsiyli gelenit bilan uzluksiz qattiq qotishmalar beradi;

2. Geterovalentli izomorfizm. Bu vaqtda bir-biriga valentligi to‘g‘ri kelmaydigan ionlar almashishadi. Lekin shu ionlarning valent-liklari yig‘indisi bir-biriga to‘g‘ri kelishi zarur. Misol tariqasida okermanit Ca₂MgSi₂O₇ va gelenit Ca₂Al₂SiO₇ o‘rtasidagi izomorfizmni keltirish mumkin. Bu yerda Mg²⁺+Si⁴⁺ = 2Al³⁺ almashuvi ro‘y beradi.

Geterovalentli izomorfizm ham o‘z navbatida ikki turli bo‘ladi:

1. Kation va anionli izomorfizm:

a) Sa²⁺ + Si⁴⁺ = TR³⁺ + Al³⁺ (melilitlarda ruy beradi);

b) Sa²⁺ + R⁵⁺ = TR³⁺ + Si⁴⁺ (apatitlarda ruy beradi).

2. Faqat kationli yoki anionli izomorfizm.

2Sa²⁺ = Na¹⁺ + TR³⁺.

Geterovalentli izomorfizm A.E. Fersman va A.F. Kapo‘stinskiy-larning diagonal qator qoidalaridan kelib chiqadi. Odatda quyidagi diagonal qatorlar ruy beradi:

1. Li⁺ - Mg²⁺ - Sc³⁺ - Zr⁴⁺;

2. Na⁺ - Ca²⁺ - Y³⁺ - Ce⁴⁺;

3. K⁺ - Sr²⁺ - La³⁺;

4. Rb⁺ - Ba²⁺;

5. Cs⁺ - Ra²⁺;

6. Be²⁺ - Al³⁺ - Ti⁴⁺ ;

7. B³⁺ - Si⁴⁺.

Diagonal qatorlar mavjudligi tufayli litiyli mineralarda mag-niy qo‘shilmalari uchraydi. Magniyli minerallarda esa skandiy va kalsiyli minerallarda ittriy elementlarini uchratish mumkin. Lantan, seriy, prozeadim, neodim va samariy elementlari kalsiy-stronsiyli minerallar bilan birga uchraydi. Erbiy, tuliy, itterbiy va lyutetsiylar sirkon minerallari bilan birga uchraydi.

Diagonal izomorfizm - izomorfizmning geterovalentli turiga to‘g‘ri keladi, shuning uchun ularda valentlar balansiga qattiq rioya qilinishi zarur.

Nazorat uchun savollar.
1. Izomorfizmni hosil bo‘lish sharoiti.

2. Izovalentli va geterovalentli izomorfizm.

3. Qattiq eritmalar va ularning turlari.

5-mavzu: Ko’p qirrali kristallarning shakllari va o’sishning ketma-ketligi qonuniyatlari. Poling qoidalari.

9-mavzu: Kristallarning strukturasi va strukturaviy turi, atomli va ionli radiuslar. Kordinatsion son.

11-mavzu: Qattiq aralashmalar. Reshetka defektlari.

19-мавзу. Тоғ жинсларининг кимёвий- минералогик таркиби, тузилиши ва текстураси. Грейг ва Беловнинг илмий ишлари.