Kristallografiya, kristallokimyo va mineralogiya

Sindirilgan strrukturali deb aytiladigan minerallar ayniqsa diqqatga sazovordir, ular to‘qima tuzilishli uch o‘lchamli anionlardan boshqa F^1-, Cl^1-, [OH]^1-, [SO₄]^2-, [CO₃]^2- kabi qo‘shimcha anionlar ishtirok etadi. Bular tetraedrlar tarkibiga kiradigan Si⁴⁺yoki Al³⁺ bilan bevosita bog‘lanmaydi. Bular o‘z holicha ishqor elementlar, ishqoriy-er elementlari - Na¹⁺, Ca²⁺, Ba²⁺ va boshqa kationlar bilan bog‘langan bo‘lib, ularning shu minerallardagi soni, tarkibi soddarok birikmalardagiga qaraganda ko‘proq bo‘ladi. Qo‘shimcha anionlar ancha yirik bo‘lganligi uchun faqat kristall strukturalaridagi katta “bo‘shliqlarda” joylanishi mumkin. Kristall strukturalarida uch o‘lchamli bo‘lib tutashgan anion radikallari ishtirok etgan minerallarning fizik xususiyatlari ba’zi bir hossalari bilan ajralib turadi.

Ularning och rangli bo‘lishi ko‘zga yaqqol tashlanib turadi (oltinchi koordinatsiyada bo‘lib keladigan xromofor “rang beruvchi” - metall kationlari tarkibida ishtirok etmaydi). Shu podklassga kiradigan minerallar boshqa sinfosti silikatlariga qaraganda, umuman kichik sindirish ko‘rsatkichiga egadir, bu har bir O^2- ga to‘g‘ri keladigan kristall panjarasi molekulyar hajmning kattaligi bilan mutlaqo mos keladi. Solishtirma og‘irligining kichik bo‘lishi ham shu bilan bog‘liqdir. Yana shunisi xarakterliki, bir valentli kationlar (Na¹⁺, K¹⁺) ikki valentli kationlar (Sa²⁺, Va²⁺) bilan almashganda kristall strukturasi qisqarib va O^2- ionlari siqilib (deformatsiyalanib) sindirish ko‘rsatkichi ham ikkilanib, sindirish burchagi ham bir muncha kattalashadi.

Shu sinfosti minerallarning qattiqligi ko‘pincha 5 bilan 6 orasi-

da, ya’ni faqat SiO₄ - tetraedrlari Si-O-Si valentlik kuchi hamma asosiy uch yo‘nalish bo‘yicha bir hil bo‘lgan kvars gruppasi minerallarida qaraganda bir necha yo‘nalish bo‘yicha bir hil bo‘lgan kvars gruppasi minerallarida aksincha bir necha yo‘nalish bo‘yicha bo‘lishi mumkin. Bu anion tetraedrlarining juda ko‘p kristall strukturalarida uch tomonlama bog‘larni bo‘lishiga qaramay, ba’zi-bir yo‘nalishlar bo‘yicha har qalay zichrok joylashganiga bog‘liq ekanligini tushunish mumkin.

Masalan, dala shpatlari skapolitlar va boshqa minerallarda ulanish tekisligi ham ularning kristall strukturasiga muvofiq psevdo-tetragonal “prizma” bo‘yicha nefelin konkrinitning geksagonal strukturasida - “psevdogeksagonal” prizma bo‘yicha strukturasi qavat-qavat strukturasiga yaqin bo‘lgan geylanditda slyudasimon minerallar kabi bir yo‘nalish bo‘yicha taraqqiy etadi. Dala shpatlari bilan ko‘p seolitlar strukturasi jihatidan simmetriya darajasi yuqori bo‘lgan kristall tuzilishiga yaqinlashib boradi, ularning simmetriya darajasi, yakka-yakka kristall simmetriyalariga qaraganda, yuqoriroq bo‘lgan qo‘shaloq kristallar hosil qilishga bo‘lgan moyilligi xuddi shu bilan bog‘liqdir.

Dala shpatlari boshqa hamma silikatlarga nisbatan yer po‘stida eng tarqalgan bo‘lib, ular og‘irligi bo‘yicha umuman 50 % ga yaqinni tashkil etadi. Uning taxminan 60% magmatik tog‘ jinslariga, 30% ga yaqini metamorfik jinslarga, asosan kristallangan slanetslarga to‘g‘ri keladi. Qolgan 10-11 % ko‘prok kum toshlar bilan konglomeratlarda bo‘lib, ular bu yerda qirrali, yedirilgan donalar shaklida topiladi. Dala shpatlari kimyoviy tarkibiga ko‘ra Na, K va Ca, kamdan-kam Ba alyumo-silikatlaridir - Na[AlSi₃O₈], K[AlSi₃O₈], Ca[Al₂Si₂O₈], Va[Al₂Si₂O₈] ba’zan tarkibidan, Li, Rb, Cs, juda kam miqdorda ishqor elementlar bilan kalsiy o‘rnida almashib keladigan stronsiyga izomorf aralashma bo‘lib ishtirok etadi. Shu gruppa minerallarining boshqa xarakterli hossasi izomorf asosan binar qatorlar hosil qilish kobiliyatidadir. masalan Na[AlSi₃O₈]-Ca[Al₂Si₂O₈], Na[AlSi₃O₈]-K[AlSi₃O₈], va K[AlSi₃O₈]- Va[Al₂Si₂O₈] qatorlari.