Kremniy tabiatda uchrashi

Shisha. Shishaning ichki qismida kristalitlar kristall panjarasiga ega shishaning sirtiga yaqinlashgan sari uning kristall tuzilishi buzilib, kristallitlar orasida amofr tuzilishga ega bo’lgan qavatlar paydo bo’ladi. Shisha tarkibi Na2O·CaO·6SiO2. Shisha tayyorlash uchun kvars qumi, ohaktosh, sodadir.

SiO2 + Na2CO3 = Na2SiO3 + CO2

CaCO3 + SiO2= CaSiO3 + CO2

Soda o’rniga ko’pincha ko’mir ishlatiladi.

2Na2SO4 + 2SiO2 + C = 2Na2SiO3 + 2SO2 + CO2

• Temir birikmalari shishaga yashil tus beradi,
• MnO, Cr2O3 shishani yashil,
• CoO ko’k
• Agar soda o’rniga potash ishlatilsa:
• K2CO3 + SiO2 = K2SiO3 + CO2
• Bunda qiyin suyuqlanuvchi shisha hosil bo’ladi.
• Kalsiy o’rniga qo’rg’oshin qo’shilsa xrustal hosil bo’ladi.

• Sement. Bu gil bilan ohaktosh aralashmasini kuydirish orqali olinadi. Hosil bo’lgan mahsulot klinker deyiladi, u kalsiy silikat, kalsiy alyuminat, kalsiy alyumoferrit aralashmasidan iborat. Klinker kulrang-yashil tusli mayin kukunga aylantiriladi. Mergel sement ishlab chiqarish uchun yaroqli ohaktosh gil jinslari uchraydi. Sementning tarkibi CaO·SiO2·Al2O3·Fe2O3 % miqdori bilan ifodalanadi. CaO % miqdorining qolgan 3ta oksidning % miqdoriga nisbati sementning gidromoduli deyiladi. Sement tarkibiga kiradigan asosiy birikma-3 kalsiyli silikat gidrolizlanadi va gidratlanadi.
• 3CaO·SiO2 + nH2O = 2CaO·SiO2·(n-1)H2O + Ca(OH)2
• Plastmassa sekin qattiqlashadi. Sement suv va to’ldirgichlar aralashasining qotishmasi qotishida hosil bo’ladigan sun’iy tosh beton deyiladi. Inshootlar temir betondan quriladi, mustahkam bo’ladi. Temir beton konstruksiyalar, detallarda betonning siqilishdagi yuqori puxtalik xossasi bilan po’lat armaturaning cho’zilishdagi hamda egilishdagi yuqori puxtalik xossasi mujassamlangan.

• GERMANIY, QALAY, QORG`OSHI
• Sirtqi qavatida 4 tadan elektron bor. Bular metalloidlar bilan ta’sirlashganda ikkiga yoki to’rtga teng valentlik namoyon qiladi. Ge gruppachasidagi elementlar, ular atomlarining sirtqidan oldingi kvant qavatida 2, 8 emas, 18 elektron bo’lishi bilan uglerod gruppachasidagi elementlardan farq qiladi. bularning atom radiusi katta, ionlanish energiyasining qiymati kichik.
• Ge yer po’stlog’ida 2·10–4 % tashkil qiladi. Ge tabiatda nodir minerallar, germanit tarkibida uchraydi, u rux rudalarida ham bo’ladi. Ge ajratib olinadigan manba toshko’mir yoqilganda chiqadigan kuldir. Toshko’mir kulidagi germaniy GeO2 ga aylantiriladi.
• GeO2 + 2H2 = Ge + 2H2O
• Zonali suyuqlanish usulida tozalashda toza Ge olinadi. Ge kumushrang, oq tusli, qattiq mo’rt metall bo’lib, uning suyuqlanish temperaturasi 958ºC, zichligi esa 5,36 g/sm3 ga teng. Ge havoda o’zgarmaydi. Unga suv ham ta’sir etmaydi. Ge kislorod bilan 700ºC da ta’sirlashadi, GeO2 hosil qiladi. Ge suyultirilgan HCl, H2SO4 da erimaydi, ishqorlar, oksidlardagina sekin eriydi.
• Ge + 2NaOH + 2H2O = Na2GeO3 + 3H2O
• 3Ge + 4HNO3 = 3GeO2 +4NO + 2H2O
• Ge + 2H2SO4 = GeO2 + 2SO2 + 2H2O
• 200-250ºC da Ge galogenlar bilan tez reaksiyaga kirishadi. Ge elektrotexnika va radiotexnikada chala o’tkazgich sifatida ishlatiladi. Germaniyga xos valentlik +4, +2. Ge birikmalarining ko’pi IV valentli. Ikki xil oksid hosil qiladi. GeO2, GeO qora tusli kukun.

• GeCl2 + 2NaOH = Ge(OH)2 + 2NaCl
• Ge oksid va gidratida amfoterlik xossalari bor. Ikki valentli germaniy gidroksidining ishqor bilan o’zaro ta’sirida germanit tuz hosil bo’ladi.
• Ge(OH)2 + 2NaOH = Na2GeO2 + 2H2O
• Ikki valentli germaniy birikmalari kuchli qaytaruvchilardir, ular oson oksidlanib, IV valentli Ge birikmalariga aylanadi. Ge-oq tusli kristall modda, optic shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. GeO2 kislotaliligi kuchli amfoter oksiddir. Ishqorlar bilan ta’sirlashib germanat kislota tuzlarini hosil qiladi.
• GeO2 + 2NaOH = Na2GeO3 + H2O
• Qalay. Yer po’stlog’ida 6·10–4 % tashkil etadi. Tabiatda SnO2 tarzida uchraydi. Kumush rang oq tusli yumshoq metall, suyuqlanish temperaturasi 231,9ºC, zichligi 7,3 g/sm3. Odatdagi Sn kulrang tusli zichligi 5,8 g/sm3 allotropik shakl o’zgarishga aylanadi. Oq tusli Sn ning kulrangga aylanish vaqtida uning hajmi ortib kukunga aylanadi. Bu qalay vabosi deyiladi. Suyuq Sn qotganda yirik kristallar hosil bo’ladi. Qalaydan tayyorlangan tayoqchalar egilganda undan o’ziga xos gijirlash ovozi chiqadi. Sababi egashgan qalayning ayrim kristallari bir-biriga ishqalanadi. Qalayni prokatga qilib yupqa taxtalar, zarlar hosil qilishi mumkin, korroziyalanmaydi. Odatdagi sharoitda oksidlanadi, suyultirilgan kislotalarda eriydi.
• Sn + 2NaOH = Na2SnO2 + H2
• Sn + 2HCl = SnCl2 + H2
• Konsentrlangan nitrat kislota qalayni oksidlab stanat kislotaga aylantirish.

• .

• 3Sn + 4HNO3 + H2O = 3H2SnO3 +4NO
• Sn + 4H2SO4(kons) = Sn(SO4)2 + 2SO2 + 4H2O
• Sn temir tunukalarni qalaylash uchun ishlatiladi. Toza qalaydan yoki qalay bilan qo’rg’oshin qotishmasidan metallarni kavsharlashda foydalaniladi. Bronza badiiy buyumlar quyish uchun ishlatiladi. Qalay +2, ikki xil oksid hosil qiladi. biri qora tusli SnO, oq tusli SnO2. Ikki valentli qalay xossalari qaytaruvchilardir. Qalay xlorid simob (IV)-oksidni qaytarib erkin simob metalini ajratib chiqaradi.
• SnCl2 + HgCl2 = SnCl4 + Hg
• SnO2 qalayning havoda uzoq vaqt qizdirilishi natijasida hosil bo’ladi. SnO kabi SnO2 ham amfoterlik xossalari yuqoriroq turadi. SnO2 Sn(OH)2-stannat kislota H2SnO3 muvofiq keladi, uning 2 xil modifikatsiyasi: α-stannat kislota va β-stannat kislota mavjud. α-stannat kislota qalay (IV)-xlorid eritmasiga ammiakning suvdagi eritmasini ta’sir ettirish yo’li bilan olinishi mumkin.
• SnCl4 + 4NH4OH = ↓H2SnO3 + 4NH4Cl + H2O
• α-stannat kislota ishqorlar bilan ham, kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishadi.
• H2SnO3 + 4HCl = SnCl4 + 3H2O
• H2SnO3 + 2NaOH = Na2SnO3 + 2H2O

• Stannat kislota tuzlari stannatlar: Mn,
• Na2SnO3 · β-stannat kislota qalayni HNO3 da oksidlash yo’li bilan olinadi. Bu kislota kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib, stannatlar hosil qiladi. Sn tuzlaridan amaliy ahamiyatga ega bo’lganlari Sn (IV)-xlorid bilan Sn (IV)-sulfiddir. Sn (IV)-xlorid 114ºC temperaturada qaynaydigan, havoda kuchli darajada tutaydigan suyuqlikdir. U gazlamalarni bo’yashda xurush sifatida ishlatiladi. Sn (IV)-sulfid suvda erimaydigan, oltin rang sariq tusli qattiq modda. U “oltin hal” nomi bilan yog’och buyumlar, gips buyumlarga hal berish uchun ishlatiladi.
• Qo'rg'oshin. Yer po'stlog'ida 1,6·10–3 % ga teng. Tabiatda birikmalar holida uchraydi. Sanoatda Pb olish uchun qo’rg’oshin rudasi avval kuydirib olinadi. Hosil bo’ladigan PbO ko’mir vositasida qaytariladi:
• 2PbS + 3O2 = 2PbO + 2SO2 PbO + C = Pb + CO
• Pb–och havorang oq tusli, yumshoq va og'ir metalldir, zichligi 11,34 g/sm3, suyuqlanish temperaturasi 327,4ºC ga teng. Pb plastik. Pb issiq va elektr tokini ancha yomon: misga qaraganda 10-12 baravar yomon o’tkazadi. Past temperaturada Pb ning elektr va issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori bo’ladi. Pb odatdagi temperaturada quruq havoda oksid parda bilan qoplanib qoladi. Pb ga suv ta’sir etmaydi, nam havoda oksidlanmaydi.
• 2Pb + O2 + 2H2O = 2Pb(OH)2
• Kislorod, suv, karbonat angidrid bemalol kirib turadigan joyda Pb tez korroziyalanib suvda eriydigan qo’rg’oshin gidrokarbonat hosil qiladi:
• 2Pb + O2 = 2PbO
• PbO + CO2 = PbCO3
• PbCO3 + CO2 + H2O = Pb(HCO3)2

• Kislorod ishtirokida Pb organic kislotalarda ayniqsa, sirka kislotada eriydi, ishqorda ham eriydi. Pb ni eng yaxshi erituvchi modda suyul. HNO3. Pb elektr kabellarni izolyatsiya qilish akkumulyator plastinkalari tayyorlash uchun ishlatiladi. u har xil qotishmalar tarkibiga kiradi, podshibniklar ishlab chiqarish uchun ketadigan qotishmalar babbitlar ayniqsa muhim. Babbitning asosi Pb, Sn. Unga qo’shimcha sifatida: Cu, Ca, Sb, Sn foydalaniladi. Qo’rg’oshin +2, +4 ga teng o’zgaruvchan xossalarni namoyon qiladi. Pb oksidlari PbO, Pb2O3, PbO2.
• PbO hosil qilinish usuliga qarab, har xil tusda sariqdan qizg’ish, jigar ranggacha bo’ladi. PbO suyuq qo’rg’oshinni uzoq qizdirish yo’li bilan olinadi, u shisha, alif tayyorlash, akkumulyator plastinkalari kataklarini to’ldirish uchun zarur, surik sariq tusli kukun
• 6PbO + O2 = 2Pb3O4
• Surik qizil tusli moy bo’yoq tayyorlash akkumulyator plastinkalari ishlab chiqarishda ishlatiladi. PbO2 to’q-qo’ng’ir. U PbO ga kuchli oksidlovchilar ta’siri natijasida olinadi.
• Pb3O4 + 4HNO3 = 2Pb(NO3)2 + PbO2 + 2H2O
• Pb oksidlari suvda deyarli erimaydi. PbO, PbO2 amfoter bo’lib, PbO da kislotalik xossalari ustun turadi.
• Pb(NO3)2 + 2NaOH = Pb(OH)2 + 2NaNO3
• Pb(OH)2 suvda deyarli erimaydi. U amfoter birikmadir. Uning ishqorlarda erishida plyumbit tuzlari hosil bo’ladi:

• Pb(OH)2 + 2NaOH = Na2PbO2 + 2H2O
• Pb ko’p ishlatiladigan tuzlaridan ikkitasi: qo’rg’oshin nitrat, qo’rg’oshin atsetatgina suvda eriydi. IV valentli Pb birikmalari kuchli oksidlovchi xossalarini namoyon qiladi. Mn,
• PbO2 + 4HCl = PbCl2 + Cl2 + 2H2O
• Pb(OH)2·PbCO3 qo’rg’oshin gidrokarbonat oq tusli, u qo’rg’oshinli bilila deyiladigan bo’yoq sifatida ishlatiladi. Pb(CH3COO)2 gazlamalarni bo’yashda ishlkatiladi. PbCrO4 bo’yoq sifatida ishlatiladi. Pb uning barcha birikmalari zaharlidir.

• Foydalangan adabiyotlar
• 1. N.A.Parpiyev; H.R.Raximov; A.G.Muftarov “Anorganik kimyo” nazariy asoalari. 2003
• 2. M. M. Abdullayeva; O’.M.Mardonov “Kimyo”
• 3. N.L.Glinka “Umumiy kimyo”
• 4.I.A.Tashev; R.R.Ro’ziyev; I.I.Ismoilov “Anorganik kimyo”
• 5. G.P.Xomchenko; I.G.Xomchenko “Kimyodan masalalar”
• 6. E.N.Lutfullayev va boshq . Kimyodan laboratoriya mashg`ulotlari. Tошкент, 2006
• 7. Sh.Sh.Daminova va boshq. Anorganik kimyodan laboratoriya mashg`ulotlari. Tошкент, 2006

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT.