hisobga olinib, mavsum boshida toarlar narxlari oshib borsa, mavsum oxirida ular
pasayadi. Amaliyotda preyskurant narxlarham ishlatiladi. Bunday narxlar firma
preyskurantlarida (narx koʻrsatkichlari) e’lon qilinadi va tovar narxining qaysi
summa atrofida boʻlishini koʻrsatadi, ammo haqiqiy
narx preyskurant narxdan
yuqori yoki past boʻlishi mumkin. Narxlar farkining miqdoriy ifodasi narx
diapazonideyiladi. Narx diapazoni narxlar oraligining puldagi ifodasidir.Narx
diapazoni quyi, oʻrta va yuqori narxlarni oʻz ichiga oladi. Narx diapozoni qanchalik
katta boʻlsa, tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, chunki talab bilan narx
oʻzaro boglanadi.
2. Bozor munosabatlari sharoitida narxlarni tashkil etishning oʻziga xos
xususiyatlari
Tovar pul munosabatlari rivojlangan sharoitida, nazariy jihatdan yondoshilsa
narx, tovar qiymatini oʻzida mujassamlashtirishi zarur.
Shu sababli qiymatning
tashkil topish qonuniyatlarini qarab chiqilganda qiymatga – narxga teng keladi deb
faraz kilinib, talab bilan taklif oʻrtasidagi nisbat, ya’ni aniq bozor sharoiti va
narxning qiymatdan tashqari omillari hisobga olinmaydi.
Narxlarning oʻzgaruvchanligi uning darajasiga ta’sir qiluvchi bir qator
omillarning mavjudligi va bozor mexanizmi mavjudligi bilan belgilanadi. Bozorning
turli nushalari va ularning oʻziga xos xususiyatlari ham qiymat-narx muvozanatiga
oʻz ta’sirini koʻrsatadi.
Narxning tashkil topishi eng samarali mexanizm sharoitida mavjud boʻladi,
ya’ni bunda bozordagi vaziyat juda koʻp sotuvchilar va sotib oluvchilar, sotiladigan
mahsulotlarning bir xilligi, firmalarning bozorga erkin kirishi bilan harakterlanadi.
Bunda sotuvchi va sotib oluvchilarning birortasi ham oʻz-oʻzicha bozor narxlariga
ta’sir koʻrsata olmaydi, narx talab va jami taklif ta’sirida oʻrnatiladi.
Har qanday tovarning raqobatli bozorida talab kilingan tovarning bozor narxi
bilan uning miqdori oʻrtasida hamma vaqt ma’lum nisbat mavjud boʻladi: narx
qancha yuqori boʻlsa, shu tovarni sotib oluvchilar soni shuncha kam boʻladi, ya’ni
daromadning mavjud darajasida talab darajasi kam boʻladi va aksincha, narx qancha
past boʻlsa sotib oluvchilar soni va sotib olinadigan tovarlar miqdori shuncha koʻp
boʻladi.
Shunday qilib, sof raqobatli bozorda aloxida korxona mahsulot ishlab
chiqarish hajmini cheklab, ancha yuqori bahoga erisha olmaydi. Ma’lum mahsulotni
ishlab chiqaruvchi barcha korxonalar esa, sotish hajmini faqat ancha past narxlarni
oʻrnatish yuli bilan koʻpaytirish mumkin. Bunda korxonalar mustaqil harakat qilib,
shu bilan birga bir vaqtda taklifning umumiy hajmiga va demak, bozor narxiga ta’sir
koʻrsatishlari mumkin.
Agar qandaydir tovarlarning narxi oshsa
va bunda boshqa sharoitlar
oʻzgarishsiz qolsa, bu tovarlarga talab shuncha kam miqdorda boʻladi. Bu qonuniyat
amalda deyarli barcha tovarlar uchun kuchga ega.
Narxning oshishi bilan talabning asta – sekin pasayib borish sabablarini
aniqlash qiyin emas, u avvalo iste’molchilar daromadining cheklanganligi bilan
izoxlanadi. Agar tovarlarning yuqori narxida ularni faqat yuqori
daromad oluvchilar
sotib olsa, narxlarning pasayishi, birinchidan, yangi haridorlarni jalb qiladi.
Ikkinchidan, narxning har bir pasayishi shu tovarning iste’molchilarini ehtiyojlarini
toʻliq qondirish uchun yana qoʻshimcha harid tahlilga undaydi. Bu erda shuni
ta’kidlash lozimki, hatto mazkur iste’molchilar talabining oʻsishi
amalda
toʻxtagandan keyin ham, bozorda harid tahlil hajmi narxining yanada pasayishi bilan
bogʻliq ravishda, ancha past daromadli haridorlarning oʻz ehtiyojlarini qondirishga
kirishishi hisobiga oʻsadi. Agar sof raqobatli bozor vaziyatini sotuvchilar yoki taklif
tomonidan koʻrib chiqsak, teskari manzarani kuzatamiz. Barcha sotuvchilar bozorda
narx qancha yuqori boʻlsa, shuncha koʻp tovar sotishga harakat qiladi, ya’ni taklifni
oshiradi. Narx yuqori boʻlganda ishlab chiqarish hajmining oshish tamoyili shu bilan
izoxlanadiki, bir tomondan, narxning oshishi mazkur tarmoqka yangi ishlab
chiqaruvchilarni jalb qiladi. Ikkinchi tomondan, narx oʻsgan sharoitda tadbirkorlar
qoʻshimcha foyda oladi va natijada koʻproq ishchi kuchi yollash, koʻproq xom ashyo
va mashinalar sotib olish, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish
imkoniyatga ega
boʻladi.
Talab va taklifning harakati shuni koʻrsatadiki, agar narx oʻzgarsa bu sotish
va sotib olish natijasida ruy beradi. Sof raqobatli bozorda narx qaysi darajada
oʻrnatiladi degan savol tugʻiladi. Bu savolga aloxida tovarlar talab va taklifi koʻrib
chiqilganda umumiy holda javob berilgan edi. Alohida tovarlar, talab va taklif egri
chiziqli kesishgan nuqtani muvozanatli narx deb atagan edik. Tovarlarning
muvozanatli narxiga mos keladigan miqdori iste’molchi harid kilishi lozim boʻlgan
tovarlar miqdorini koʻrsatadi va bu muvozanatli miqdor ishlab chiqaruvchi bozorga
chiqarishi kutilgan tovarlar miqdoriga teng keladi.
Sof raqobatli sharoitida har xil boʻlgan narxlardan
qaysi biri haqiqiy
muvozanatli narx boʻla oladi? Bunday narx taklifining umumiy yoki bozor hajmi va
talabning umumiy hajmi bilan belgilanadi. Aytilganlarni misol orqali tushuntiramiz.
Avvalo taklifning umumiy hajmini aniqlaymiz. Qulay boʻlishi uchun, tarmoqda
hammasi boʻlib 1000 ta raqobatlashuvchi korxona boʻlib, ulardan har biri bozorga
bir xil miqdorda mahsulot taklif qiladi deb faraz qilamiz. Bu bizga bitta korxona
taklif qilgan mahsulot miqdori 1000ga koʻpaytirib, taklif umumiy yoki bozor
hajmini hisoblab chiqish imkonini beradi. Endi muvozanatli narxni aniqlash uchun,
taklifning umumiy hajmini harakterlovchi ma’lumotlari
va talabning umumiy
hajmini harakterlovchi ma’lumotlarini, talabning umumiy hajmi toʻgʻrisidagi
ma’lumotlar bilan taqqoslash zarur (1-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: 
