|
Qisqavauzoqdavrdaishlabchiqarishharajatlariningo‘zgarishtamoyillari.
Korxonafoydalanadiganko‘plabresurslarmiqdori, ya’nijonlimehnat, xom-ashyo, yonilg‘ivaenergiyasarflaritovarhajminingo‘zgarishigatezvaosonta’sirqiladi. Boshqaresurslarsarfita’siridatovarhajmio‘zgarishiuchunuzoqvaqttalabqilinadi. Masalan, og‘irsanoattarmoqlariningishlabchiqarishquvvatlarianchauzoqvaqtoralig‘idamahsulotmiqdorio‘zgarishigata’sirqilishimumkin. Demak, ishlabchiqarishxarajatlarinihisobgaolishgavaqtomili, ya’nixarajatqilingandanpirovardnatijaolingunchao‘tgandavrsezilarlita’sirko‘rsatadi. Shusabablivaqtomilidankelibchiqib, ishlabchiqarishxarajatlariniqisqavauzoqmuddatlidavrdaalohidatahlilqilinadi.
Korxonaishlabchiqarishhajminio‘stirishuchunqisqadavrdafaqato‘ziningo‘zgaruvchixarajatlarimiqdorinio‘zgartirishimumkin. Buqisqamuddatlixarajatlardir. Ishlabchiqarishquvvatlariesa (ishlabchiqarishinshootlarimaydoni, mashinavauskunalarmiqdori) doimiybo‘libqoladi, hamdabudavrfaqatulardanfoydalanishdarajasinio‘zgartirishuchunyetarlibo‘lishimumkin.
Boshqachaaytgandaqisqadavroralig‘idakorxonaningishlabchiqarishquvvatlario‘zgarishsizqoladi, ishlabchiqarishhajmijonlimehnat, xomashyovaboshqaresurslarmiqdoriniko‘paytirishorqalio‘zgarishimumkin. Bundamavjudishlabchiqarishquvvatlaridanfoydalanishintensivliginioshirishmumkin.
Uzoqmuddatlidavr – bukorxonaningishlabchiqarishquvvatlarinivabutunbandbo‘lganresurslarimiqdorinio‘zgartirishuchunyetarlibo‘lgandavrdir.
Buyerdashunita’kidlashlozimki, ishlabchiqarishquvvatlariningo‘zgarishinitaqozoqiladigandavrdavomiyligiayrimtarmoqvakorxonaxususiyatidankelibchiqibfarqlanishmumkin. Masalan, yengilsanoattarmog‘idakiyim-kechakishlabchiqaradigankichkinafirma, birnechtaqo‘shimchatikuvmashinasio‘rnatishbilano‘ziningishlabchiqarishquvvatlariniqisqavaqtda (birnechakunda) oshirishmumkin. Og‘irsanoattarmoqlaridayangiquvvatlarniishgatushirishuchunbirnechayiltalabqilinadi.
Bizbilamizki, qisqamuddatlivaqtdavomidakorxonao‘ziningdoimiy (qaydqilingan) quvvatlarigao‘zgaruvchiresurslarmiqdoriniqo‘shibborishyo‘libilanishlabchiqarishxajminio‘zgartirishimumkin. Buyerdashundaysavoltug‘iladi: korxonaningishlabchiqarishquvvatlariga (doimiyresurslarga) ko‘proqvayanadako‘proqmiqdordao‘zgaruvchiresurslarniqo‘shibborishyo‘libilanishlabchiqarishhajmiqandayo‘zgaribboradi?
Busavolgajavobniengumumiyholdasamaraningkamayibborishiqonuniberadi. Buqonungabinoan,ma’lumdavrdanboshlab; korxonaningishlabchiqarishquvvatlariga (masalankapitalyokiyerga) o‘zgaruvchiresurslarbirligini (masalan, jonlimexnat) ketma-ketqo‘shibborish, xarbirkeyingio‘zgaruvchiresursbirligiqiymatigakamayibboruvchiqo‘shimchamahsulotberadi. Boshqachaaytganda, agarasosiykapitalgaxizmatko‘rsatuvchiishchilarsoniko‘payibborsa, ishlabchiqarishgako‘proqishchinijalbqilibborishbilanishlabchiqarishhajminio‘sishitoborasekinlikbilanro‘yberadi. Buqonunnitasvirlashuchunquyidagimisolnikeltiramiz. Farazqilaylik, fermerfoydalanadiganyerningdoimiymiqdorigi (masalan 20 ga) egabo‘lib, undadonyetishtiradi. Agarfermerekingaqaytaishlovbermasa, birgektaryerdan 40 sentnerhosiloladidebhisoblaymiz. Agarekingaqo‘shimchabirmartaishlovberilsa, hosil 50 s.gako‘tarilishimumkin. Ikkinchiishlovberishhosilni 57 s. ga, uchinchisi - 61 s.ga, to‘rtinchisi, aytaylik 63 s.gachako‘tarishimumkin. Ekingakeyingiishlovberishlarfaqatjudakamyokinolgatengbo‘lganqo‘shimchahosilberadi.
Buyerdashunita’kidlabo‘tishlozimki, samaraningkamayibborishqonuni, o‘zgaruvchiresurslarningbarchabirligi (masalanbarchaishchilar) sifatjixatdanbirxildeganfarazgaasoslanadi. Ya’niharbirqo‘shimchajalbqilinganishchibirxilaqliylayoqatga, bilimga, malakaga, harakattezligivashukabilargaegadebhisoblanadi.
Demakqo‘shimchamahsulot, keyingijalbqilinganishchikammalakagaegabo‘lganiuchunemas, balkikapital (fondlar) ningmavjudmiqdoriganisbatanko‘pmiqdordaishchilarnibandqilishsabablikamayibboradi.
Qulayiqtisodiymuhittufayli, ishlabchiqarishquvvatlariningto‘xtovsizkengayibborishinatijasidakorxonao‘rtachaumumiy (yalpi) xarajatlaridaqandayo‘zgarishro‘yberadi? Dastlabqandaydirvaqtoralig‘idaishlabchiqarishquvvatlariningkengayishio‘rtachaumumiyxarajatlarningpasayishibilanbirgaboradi. Ammooxirgioqibatdako‘proqvayanadako‘proqquvvatlarniishgatushirisho‘rtachaumumiyxarajatlarningo‘sishigaolibkeladi. Bundayhollarnisamaraningkamayibborishqonunitushuntiribberolmaydi, chunkiuningamalqilishshart-sharoitiishlabchiqarishdafoydalanadiganresurslardanbittasimiqdoriningo‘zgarmasligihisoblanadi. Uzoqmuddatlidavrdabarcharesurslarmiqdorio‘zgaradi. Bundantashqaribiztahlildabarcharesurslarbahosidoimiydebfarazqilamiz. Shusababliuzoqmuddatlidavrdao‘rtachaxarajatlarningo‘zgarishitamoyiliniishlabchiqarishmiqyosio‘sishiningijobiyvasalbiysamarasiyordamidatushuntirishmumkin.
Ishlabchiqarishmiqyosiningijobiysamarasishundanamoyonbo‘ladiki, korxonadaishlabchiqarishhajmio‘sibborishibilan, birqatoromillarishlabchiqarisho‘rtachaxarajatlariningpasayishigata’sirko‘rsataboshlaydi. Buomillarquyidagilar: 1) mehnatningixtisoslashuvi; 2) boshqaruvxodimlariningixtisoslashuvi; 3) kapitaldansamaralifoydalanish; 4) ikkilamchimahsulotlarishlabchiqarish.
Korxonadaishlabchiqarishxajmio‘sibborishibilanqo‘llaniladiganmehnatningixtisoslashuvdarajasinioshirishimkoniyatiortibboradi. Ishlabchiqarishjarayonidabeshyokioltitaoperatsiyanibajarisho‘rniga, endiharbirishchibittayagonavazifanioladi. Bittavazifanibajarishimkoniyatinioshirishesa, ishchiningmehnatunumdoliginio‘stiradi. Buishlab-chiqarishxarajatlariningkamayishigaolibkeladi.
Ishlabchiqarishmiqyosiningkengayibborishichuqurixtisoslashuvtufayliboshqarishbo‘yichamutaxassislarmehnatidananchayaxshifoydalanishimkoniyatiniberadi. Buoxiroqibatdasamaradorlikningoshishivamahsulotbirligigaishlabchiqarishxarajatlariningkamayishigaolibkeladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
