Конунларни ўрганиш ва уларни хаётга тадбик этишда давлат ва хукук назариясининг роли жуда катта бўлиб хисобланади

Yagona shaxsiy avtokratik idora usuli despotiya, tiraniya va yakka shaxsning siyosiy rejimi shakllaridan iborat.
Despotiya (yunoncha «despoteia» — cheklanmagan xokimiyat) rejimi xokimiyat fakat bir kishi tomonidan boshkariladigan mutlak monarxiyaga xosdir. Despotiyalar kadim zamonlarda paydo bo‘lib, boshkaruvda o‘ta o‘zboshimchalik, raiyatdagi to‘la xukuksizlik, boshkaruvda xukukiy va axlokiy kadriyatlarning yo‘kligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharoitida mustakillik, norozilik mumkin bo‘lmay, bunday xodisalar darxol bostirilgan. Bunday xolatlarda ishlatiladigan chora-tadbirlar o‘ta ayovsiz bo‘lib, jazo daxshatli bo‘lgan. Buning sababi xalkni ko‘rkuvda saklash bo‘lgan. Despotiya ko‘rkuv asosiga kurilgan.
Buyuk fransuz mutafakkiri Sh. L. Monteskyo despotiyaga ta’rif berib, barcha kishilar xar dakika xukmdorning «abadiy ko‘tarib turilgan ko‘lini» xis kilib turishlari lozimligini yozgan: «Basharti xukmdor biror laxza ko‘rkuv soladigan ko‘lini tushirsa va u zudlik bilan davlatda birinchi lavozimlardagi shaxslarni yo‘k kilib yubora olmasa, barcha narsa tamom bo‘ladi, zero, ko‘rkuv bunday boshkaruv tarzining ilk ib-tidosi bo‘lsa, xalkka xam ximoyachi kolmaydi».
Despotiya idora usuli sifatida fakat O‘rta Yer dengizi, Yakin Shark, Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, ya’ii osiyocha tarakkiyot yo‘li karor topgan davlatlardagina tarkalmagan. Ushbu idora usuli va umuman insoni-yat rivojining, ilk boskichlariga xosdir. Mazkur idora usuli davlatlar tarakkiyotida tarixiy o‘ziga xoslikka, ulardagi boshliklarning shaxsiy fazilatlariga boglik ravishda paydo bo‘lgan.
Tiraniya rejimi xam yakka shaxs boshkaruviga asoslangan. Buning despotiyadan farki shundaki, tiranning xokimiyati odatda zo‘ravonlik natijasida, ba’zan konuniy xokimiyatning o‘rnini egallash natijasida o‘rnatiladi. Unda xam xukukiy va axlokiy kadriyatlar xisobga olinmaydi, u o‘zboshimchalik, terror va genotsid asosida karor topadi. Tiranning xokimiyati ayovsiz bo‘ladi. Tiraniya xam ko‘rkuvga asoslangan. Tiran karshilik ko‘rsatganlarni bostirishga xarakat kiladi. Boshka mamlakat xududi va axolisini zabt etish nafakat jismoniy va axlokiy zo‘ravonlikni, shuningdek, bosib olingan xalkning an’analari va urf-odatlarini xam taxkirlashga olib keladi. Tiraniya idora usullari kadimgi yunon polislarida, ba’zi o‘rta asrdagi shaxar-davlatlarda mavjud bo‘lgan.
Tiraniya xam despotiya singari o‘zboshimchalikka asoslangan. Basharti despotiyada o‘zboshimchalik yukori mansabdorlarga ofat keltirsa, tiraniyada esa bunday xalokat xar bir kishining b-shiga tushadi. Konunlar juda oz bo‘lib, zero, tiraniya xokimiyati konunlar kabul kilishga xarakat kilmaydi.