Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Плотин этикаси жоннинг тозалаганини тўғрисидаги мулоҳазалар билан якунланади. Тозаланиш жоннинг танадан озод бўлишидан ерли ҳаёт манфаатларидан халос бўлишидан, илоҳий даражага кўтарилишидан иборат. Порфирий (232-301-304) Плотиндан кейин йирик, иқтидорли неоплатоникдир. 262-263 йилларда Плотинга шогирд бўлган. Маҳсулдор ёзувчи, олим ва файласуф сифатида машҳур. “Аристотел категорияларига муқаддима” (“Бешта оханг ҳақида”) номи билан ҳам аталар эди) асари Порфирийнинг дунёга машҳур бўлишига олиб келди. Бу асар жуда кўп мамлакатларда тарқалган, таржима қилинган. Унда Порфирий тушунчанинг белгилари (жинс, тур, тафовут, шахсий ва тасодифий белгилар) тўғрисида муҳокама юритади. Шунингдек, Порфирий космология ва астрологияга оид асарлар ҳам ёзган. Христианликка қарши битилган полемик ишлари ҳам бор. Порфирий Платон ва Аристотелнинг мантиқий таълимотларини талқин қилган, изоҳлаган йирик неоплатончи мантиқшунос ҳисобланади. Амалий фалсафага оид ёзган китоби ҳам бор. Уларда сиёсий фозиллик, аффектлардан фориғланиш, фазилатлар тўғрисида фикр юритади.
Порфирий амалий мистикага катта аҳамият берган. Илоҳий Августиннинг гувоҳлик беришича, Порфирийнинг “Жоннинг юқорилаши” трактати бўлган, мутафаккир иккита йўл: файласуфлар учун бўлган соф ақлий мушоҳада йўли ва оломон учун треургия йўли (худоларга таъсир ўтказиш усули) тўғрисидаги таълимот мавжудлигини таъкидлайди.
Сурия мактаби 4-асрдаги неоплатонизмнинг йўналишларидан бири. Унинг асосчиларидан бири Порфирийнинг шогирди Ямвлих эди. У қуйи Суриянинг Халкида шаҳрида туғилиб ижод этган. Римда устози Порфирийдан таълим олган. Кейинчалик Суриядаги Анамейда фалсафадан дарс берган. Неоплатонизмни ривожлантиришда Плотиндан ҳам кўпроқ амалий мистика томон оғишди. Ямвлих яратган “Пифагор таълимотлари мажмуаси” асаридан бизгача бир қанча рисолалари етиб келган: “Пифагор ҳаёти хақида”, “Умумий математика фани тўғрисида”, “Никомах математикасига кириш”, “Фалсафага доир маълумотлар”, “Арифметика теологуменлари”. Энг кейинги рисоласида Ямвлих антик давр олимларининг ҳеч бирида учратмайдиган декаданини барча сонлари тўғрисидаги пифагорчилар таълимотини ривожлантиради. “Мажмуа”да сонлар, мусиқа, геометрия ва астрономияга оид билимлар баён қилинган. Ямвлихнинг йўқолиб кетган трактатлари орасида Платоннинг “Тимей”, “Филеб”, “Парменид”, “Федр” диалоглари, Аристотелнинг “Физика”, “Категориялар”, “Талқин тўғрисида”, “Биринчи аналитика” китобларига ёзган шарҳлари бор дейилади. Шунингдек, йўқолган асарлар қаторида “Мукаммал Халдей илоҳиётшунослиги” ҳам бўлиб, у қадимги грекларнинг кеч эллинизм даврида Шарқ халқлари дини ва мистикасига муносабатнинг типик кўринишини ўзида ифода этарди.
Прокл (410-485) антик давр неоплоатонизм ривожини якунлайди. Бундай якуннланиш Афинада – Анаксагор, Сократ, софистлар, Платон, Аристотел, Платон мактаби, Аристотел мактаби, Эпикур, стоицизм асосчиси Зенон фаолият кўрсатган жойда амалга ошади. Бу давр мистиканинг кучайиш билан ажралиб туради. Фалсафани илм руҳи тарк этади.
Прокл қарашлари Евклид “Асослари”, Платон асаларига, хусусан “Парменид”, “Тимей”, “Кратил” диалогларига шарҳларида баён қилинган. Улкан назарий асари “Илоҳий элементар таълимот” файласуфнинг бутун неоплатонизм системасини қисқа ҳолда баён қилувчи 211 тезисдан иборат бўлиб, унда “Ягона”, “Ақл”, “Жон”, “Космос” тушунчалари талқин этилади.
529 йили император Юстиниан декрети билан Афинадаги Платон академияси ёпилади. Антик фалсафа ўзининг минг йиллик умрини тугатади.
Қадимги Академия Платоннинг сўнгги таълимотлари тарқатилгунча, яъни кучини йўқота борганга қадар фаолият кўрсатиб турди. Бу таълимотдан юз ўгирган файласуф Академияни 270-241 йилларда бошқарган Аркесилай бўлди. У кўпроқ Платоннинг илк асарлари ҳамда Сократ таълимотига ён босди. Аркесилай фалсафанинг бош вазифасини стоицизм билан курашда, ишлатиладиган қуролни диалектикада деб билди. У ўз шогирдларидан ҳар бир тезисни исботлаш ва рад этиш билан машқ қилишни талаб этди. Сократ сингари у ҳеч нарса ёзмаган.
Аркесилай доноликнинг идеалини хато фикрлаш, адашишдан ҳоли бўлишда деб ҳисоблайди. Унга эришишнинг йўли–ҳодисаларнинг асл табиати ва моҳияти тўғрисида мулоҳазалар билдиришдан ўзини тийиш. Эпикур идроки ҳам, стоик Зеноннинг католептик тасаввурлари ҳам ҳақиқатнинг хатосиз мезони бўла олмайди.
Карнеад 160-129 йилларда Академияни бошқаради. Аркесилай Зенон-стоикка қарши курашган бўлса, Карнеад стоицизм даҳоси Хрисипп, унинг давомчилари бўлган Диоген ва Антипатрларга қарши курашади.
Карнеад ишончли билим мезони ҳақидаги масалани қўяди. Унингча, Эпикур ҳиссий мушоҳадаси ишончли билим мезони бўла олмайди. Ҳатто абстракт, мавҳум тафаккур ҳам бундай мезон бўла олмайди, чунки у зарур материалларни ҳиссий мушоҳада (идрок)да олади.
Пифагорчилик руҳидаги платоник бўлган яна бир шахс Херониялик Плутарх (48-120) эди. У биографик жанрда ёзилган “Параллел ҳаёт тасвирлари”, шунингдек, “Платон догмаси” асарининг муаллифидир.
Улар фақат танасиз моҳиятни чин моҳият деб ҳисоблашади. Материя – мавжудот эмас, у шаклни ва моҳиятга ўзининг миқдорий хусусиятларига кўра эришади. Метафизика ва физика категориялари символи (рамзи) – сон. Олий ибтидо – бир ҳамда ноаниқ иккидир. Уларда руҳ ва материянинг қарама-қаршилиги ўз ифодасини топади. Бир сони–борлиқ ибтидоси ва яхшилик, неъмат, мукаммаллик рамзи. ноаниқ икки–номукаммаллик, тартибсизлик ва ўзгарувчанликнинг борлиқдаги манбаи. Баъзи янги пифагорчилар бир сони билан худони айнанлаштирган. Худо–оламнинг яратувчиси ва ҳаракати сабаби, у ўзидан ташқаридаги материяни тартибга келтиради ва ундан барча мавжудотларни пайдо қилади.
Филон фалсафаси иудаизмни грек фалсафаси билан қўшиш тажрибасидан иборат. Унинг қарашлари негизида Моисейнинг Беш китоби ётади, у ана шуни ўз ёзмаларида талқин қилади. Ана шу беш китобда бутун грек донишмандлигини кўради.
Фалсафанинг мақсадини Худони билишда деб ҳисоблайди. Худо оламда ҳам, маконда ҳам бўлмайдиган, лекин у ўзида барча нарсаларни қамраб оладиган субстанциядир. Архитектор кўнглида уй лойиҳаси бўлгани сингари, Худода–илоҳий логосда, яратувчи ва яралувчи орасида – яратилишнинг илк маънавий образи мужассамдир.
Ақл билан билиб олинадиган оламнинг ақл етадиган жойидаги нарса илоҳий логосдир. Логос биринчи фариштадир, Худодан биринчи туғилган ўғил. Худо ёруғлик сингари таъсир этади, яъни ўзидан “нурлар чиқариб”, нарсаларни эманация йўли билан яратади. Бироқ бунда Худонинг энергия манбаи йўқолмайди, энергияси камаймайди.
Этик қарашларида эҳтирослардан тўла халос бўлишни (стоикларда у “апатия”) тарғиб қилади. Фалсафий қарашларининг юқори нуқтасини ташкил этадиган ғоя – назарий ҳаётнинг амалий ҳаётга нисбатан афзаллигидир. Лекин назариянинг моҳиятини Худога бўлган муносабатда ва уни билишда деб тушунади.
Филон инсоннинг билиш қобилияти кучига ишонмайди ва бу билан скептицизмга ён босади.