Кompyuter injineringi (ат servis) bakalavr bag’darı 4-kurs (sirtqi bólim) studenti

Teoriyaliq bólim.
Tarmaq servisi
Tarmaqta bir neshe qıylı serverler bolıwı múmkin. Kompyuter tarmaǵı óz klientlerine qanday xızmetler gruppsın usınıs etiwi, olardıń servisi qanday bolıwı júdá zárúrli bolıp tabıladı.

-fayl - server - klientke informaciya saqlaw apparatlarında saqlanıwshı fayllardan paydalanıw imkaniyatın beredi. Bunda server barlıq jumısshı stanciyalarınan fayllarǵa kirisiw imkaniyatın beriwi zárúr. Sonday-aq informaciyalardı qorǵay alıw wazıypası unamlı sheshiledi;

- print - server uliwmaliq halda kóplegen klientlerge bir neshe printer arqalı xizmet kórsetiwdi támiyinleydi. Bunda server baspadan shıǵariliwshi informaciyalardı qabıl ete alıwı hám olardı gezegi menen baspadan shıǵarıwı kerek;
-faks - server-klientlerge faks-modem telefon tarmaqları menen sáwlelengen tarmaqlı xizmet kórsetiwdi támiyinleydi. Bul informaciya shıǵarıwǵa uqsaydı (printer sıyaqlı ). Faks-server alǵan faksimal xabarlar bólek tarmaqta qayta islenedi.

-elektron poshta (E-mail) - klientler ortasında, olar bir-birlerinen qansha uzaqlıqta jaylasqanlıgınan qaramastan, informaciya almaslawdı támiyinleydi. Bul jerde process tap ápiwayı poshta sıyaqlı keshedi. Elektron xat óz adresine iye. Onı jiberiwshi desek, qabıl etiwshi xam óz adresine iye. «Xat» poshta qutisina taslanadı (yaǵnıy pochta serveri) hám pochta serverler sisteması járdeminde qabıl etiwshi pochta qutisina jetkiziledi, yaǵnıy bul jerde uzatıwshı hám qabıl etiwshiniń arnawlı katalogları klientke xızmet etiwshi kompyuterde jaylastırılǵan boladı. Nátiyjede xatlar fayllar retinde uzatıladı.

-tikkeley baylanıs (Chat), bunda anıq waqıtta arnawlı programma támiynatı járdeminde eki yamasa odan artıq klientler óz-ara informaciya (tekstli, dawıs, video ) almasınıwı túsiniledi. Cifrlı videokameralar, dawıslı kartalar, mikrofonlar, multimedia quralların qollaǵanda, videokonferentsiyalar ótkeriw múmkinshiligi tuwıladı. Bunday jaǵdaylarda kompyuterler joqarı ónimli hám tarmaqtıń ótkeriw qábileti kúshli bolıwı kerek. MS Net Meeting -dasturi arqalı tikkeley baylanısti ámelge asırıw múmkin.

Lokal kompyuter tarmaqları

Global tarmaqlar, ekenin aytıw kerek, iri qalalar, mámleket, kontinentlerdi óz ishine aladı. Lokal tarmaqlar bolsa etarlicha kishi maydandı óz ishine aladı. Olar 10, 100, 1000 metr shaması radiusda 1000 danaǵa etar-etpes klientlerge xizmet etiwge qaratnadı. Bunday kólem LKT 10 Mbayt/s hám odan artıq tezleniwde islew imkaniyatın beredi. Ádetde LKT jumısshı stanciyalar (IS) hám arnawlı kompyuterlerdi (fayl, print serverleri hám basqalar ) óz-ara kabel menen bólewden ibarat. Olar óz gezeginde tarmaq adapterleri járdeminde (tarmaq kartaları ) jalǵanadı.

Bólek túyinlerdi tarmaqta jalǵaw usılları tarmaq tapologiyasi dep ataladı. Ádetde ush tapologiya qollanıladı :

1. Ulıwma shina. Bul halda lokal tarmaqtaǵı barlıq kompyuterler bir baylanıs sızıǵına parallel baylanısadı. Bunday shinalarni basqarıw da bólek, de oraylasqan bolıwı múmkin. Oraylasqan basqarıwda tarmaqqa arnawlı kompyuter-server jalǵanadı, onıń wazıypası tarmaqta informaciyanı uzatıwdı basqarıw bolıp tabıladı. Bólek basqarıwda hámme kompyuterler birdey mártebege iye, olar ǵárezsiz maǵlıwmatlardı uzatıw múmkinshiligine iye.

2. Sheńber. Bul jaǵdayda barlıq kompyuterler jabıq sheńbersimon, izbe-iz baylanısadılar. Bunda xabar birin-ketin kompyuterden-kompyuterge uzatıladı. Xabardı uzatgan kompyuter taǵı sol xabardı qayta qabıl etpegenge shekem, process dawam etaveradi.

3. Juldızsha. Juldızsha tapologiyaga iye tarmaqlar oraylıq túyinge iye (kommutator yamasa koncentrator). Usı oraylıq túyinge barlıq qalǵan kompyuterler jalǵanadı. Daslep uzatılǵan xabar áne sol apparatqa kelip túsedi, keyin basqa kompyuterlerge uzatıladı.

Bólew ushın qollanılatuǵın kabellardi uzatiw ortalıǵı dep júritiledi.

Kabeller tiykarınan úshke bólinedi:

-koaksial kabellar (coaxial cable), olar televiziyalıq antennaga júdá uqsas. Ótkeriw tezligi: 10 Mbit/sek. Tiykarınan jay ishindegi tarmaqtı payda etiwde paydalanıladı.

-juftli oram kabellari (tvisted pair) telefon simini yadǵa saladı. Ótkeriw tezligi: 100 Mbit/sek. Tiykarınan jay ishindegi tarmaqtı payda etiwde paydalanıladı

-optikalıqtolali kabel (fider-optic cable). Eń isenimli hám tez, usınıń menen birge júdá qımbat kabel túri. Aralıǵı 100 km aralıqtaǵı tarmaq ushın qollanıladı. Ótkeriw tezligi: 2 Gbit/sek.

Lokal tarmaqlardıń qollanıw tarawı júdá keń. Buǵan ofis jumısların avtomatlastırıw, kárxana basqarıw sistemaları, joybarlardı avtomatlastırıw texnologiyalıq processleri hám robototexnika kompleksleri, bank hám informaciya sistemaları, elektron pochta sistemaların basqarıw kiredi.

WINDOWS OSda lokal tarmog'ni sazlaw hám isletiw ushın júdá qolaylıgini álbette tán alıw etiw kerek. Tarmaq menen islewden aldın, eger Sizdiń kompyuterińiz lokal tarmaqqa jalǵanbaǵan bolsa, sazlaw jumısları alıp barıladı. Kompyuter tarmaqta islewi ushın onı sazlaw procesi tómendegishe:

Áwele kompyuterde tarmaq plata (karta ) bar ekenligine isenim payda etiw dárkar.

Tarmaqta isleytuǵın hár qanday kompyuter óz atı, arnawlı TCP-IP adresi va jumısshı toparına ıyelewi kerek. Basqa tarmaq qatnasıwshıları oǵan sol at hám TCP-IP adres menen shaqırıq etiwleri múmkin (fayl hám papka, xabar jıberiw). Windows OC ornatılǵan kompyuterler arasında baylanıs bar ekenligin tekseriw ushın ping (bul erda TCP-IP tarmaqtaǵı tekserilip atırǵan kompyuter adresi) buyrıǵı isletiledi. Mısalı, ping 10. 1. 14. 27
Kompyuterdiń sırtqı apparatları menen informaciya almaslawı procesin, kopmyuterning sırtqı interfeysi quraydı. Sırtqı interfey sırtqı portlar, shinalar, kopmyuterlar birlespesi hám sırtqı apparatlar jıynamasidan ibaratdı. Tiykarınan kopmyuter hám sırtqı apparatlardı bir-birine bólewde shinalardan paydalanıladı.
Kopmyuterge printer, scaner, tıshqansha, klaviatura hám soǵan uqsas apparatlarning kompyuterga jalǵanıwı sırtqı interfeyske mısal boladı. Sırtqı interfeysti ámelge asırıw ushın oǵan apparat hám programmalıq támiynat : sırtqı apparattı basqarıwshısı (controller) hám controller ni basqarıwshı arnawlı programma, drayver (driver) kerek boladı.
Hár qanda kopmyuterda sırtqı interfeys bir qansha portlar, atap aytqanda, LPT, PS/2, COM, USB, … sıyaqlılar arqalı ámelgem asıriladı. (1-suwretke qarang). Hár bir porttıń ózine muwapıq wazıypası bar.
IEEE 1284 (Printer port, parallel port, LPT) - jeke kompyuterge jalǵawǵa arnalǵan xalıq aralıq parallel interfeys standartına uyqas tushuvchi apparat. “LTP” atı MS DOS shańaraǵı daǵı operatsion sistema daǵı “LTP1” (Line Printer Terminal yamasa Line PrinTer) standart atınan kelip shıqqan. Házirgi waqıtta bul interfeys tiykarınan USB interfeysi menen uyqas túsedi hám ol yigma apparatlardı (skaner - printer - kserokopiya) ulashsh ushın isletiledi. Lekin tiykarınan joqarı tezlikte baspadan shıǵarıw hám printer ushın isletiledi. Bunıń menen tiykarınan Cetronics, Betronics, HP, Hewlett-Packard firmalari tárepinen islep shiǵarıladı. Olar 1284. 3-2000 va 1284. 4-2000 standartiga tiykarlanǵan. Jumısshı rejimleri:

SPP (Standart Paralell Port ) — bir yonalishli port, talshıqlıgicha Cetronics interfeysi menen uyqas túsedi.

Nibble Mode — SPP rejiminde eki yonalishli malumotlar almasınıwǵa tiykarlanǵan (4 baytlı ) qasımcha apparatlar menen úskenelestirilgen
Byte Mode — Bazida qollaniluvchi IEEE 1284 standartına tiykarlanǵan eski kontrollerlardan óz-ara malumot almaslaw ushın paydalanıladı.
EPP (Enhanced Parallel Port ) —ishchi apparat Intel, Xircom hám Zenith Data Systems — firmalarına tiyisli óz-ara malumot almaslaw, 2 Mbayt/sekund tezlikda 
YeSR (Extended Capabilities Port ) — jumısshı apparat Hewlett-Packard hám Microsoft kompaniyalari, qasımcha túrde malumotlarni qısıw appatiga iye hám DMA rejiminde isleytuǵın apparat.
Tarmaq kommutatori (TCP/IP port ) yoki svitch (switch- qoshmoq, qaytaulagich)- kompyuter sistemalarında bir neshe uzellarni bir segmentte birlestiriw ushın arnalg'an. Konsentratorlardan tiykarǵı ayırmashılıǵı bir apparatqa berilgen malumotlar kommutator arqalı basqa kommutatorlarga uzatıladı. Kommutatorlar OSI modeliniń kanal rejiminde isleydi hám bir- bir birine MAC adresslari arqalı uzellar bir tarmaqqa boglanadi. Bir neshe tarmaqlardı birlestiriw ushın tarmaq dárejeli marshrutizatorlardan paydalanıladı.

Kompyuterdiń ishki portları menen islew.

Kompyuterdiń ishiki portları ishiqi apparatlardıń bir-biri menen baylanısın támiyinlewge xızmet etedi, tap sırtqı portlarǵa uqsap. Ishiki portlarda da informaciya (signal ) lar uzatıw ushın qollanıladı hám hár bir porttıń arnawlı nomeri bar bolıp tabıladı. Hár qanday ishiki apparattıń óziniń portı bar. Bul portlardan protsessorning buyrıǵına qaray, sol porttan informaciya qabıllawı yamasa uzatıwı múmkin. Eger microprotsessor málim cifrlı portqa OUT buyrıǵın bersa, sol porttan maǵlıwmat uzatıw múmkin. Bul maǵlıwmattıń ólshemi 1 yamasa 2 báyit bolıwı múmkin. Eger microprotsesseor IN buyrıǵın bersa, deman sol porttan informaciya o'qilishi kerekligin ańlatadı.
Mısalı, klaviaturada ixtiyori tuymediń basılǵanı jaǵdayı. Bul jaǵdayda tezlik penen nátiyjesi kórinetuǵın boladı. Lekin bul process bir neshe basqıshlardan ótedi. Klaviaturanig tuymesi basılǵanda oraylıq protsessor klaviaturanıń portına IN buyrıǵın beredi. Qaysı tuyme basılǵanı anıqlanıp shıǵıw portlarına uzatıladı.
Ishki portlardıń 944 (ZV0 (16 ))-sidan baslanatuǵın bir qansha portlar aq-qara grafikalı rejim ushın, 976 (3 D0 (16 )) baslanatuǵınları ragli grafik rejim ushın. 1008 (3 F0 (16 )) den baslanatuǵınları jumsaq disk (floppy) ni basqarıw ushın, 1013 (3 F5 (16 )) da esa floppy diskka jazıw hám floppy disktan oqıw ushın qolladinlar. Eger kopmyuterde sırtqı portlar ámeldegi bolmasa ol kopmyuterda tek óziniń ishinde bar maǵlıwmatlar menen islew múmkin, yaǵnıy sırtqı apparatlar ulab bolmaydı. Bul bolsa talay qıyınshılıqlar tuwdıradı. Ishiki portlardıń ámeldegi bolmawi múmkin emes. Sebebi olarsız kopmuuter islewi emes janıwı qıyın. Insannıń qan tamırları insan denesin kislorodtı eltib bersa, portlar bolsa kopmyuterning apparatların informaciya (berilgen buyrıq ) ni eltib beredi. Ayan, insannıń qan tamırları bolmasa yashamasligi anıq, kopmyuter da shundoq portları bolmasa ol kopmyuter emes.
3. Interfeys bul eki sistema, apparat yamasa programma arasındaǵı shegara bolib ol elementler arasındaǵı boglanishni quraytuǵın járdemshi basqarıwshı mikrosxemalar yamasa boglanish apparatı bolıp tabıladı.

Paydalanıwshı interfeysi - paydalanıwshı menen apparatlar ortasidagi baylanıstı támiyinlep beretuǵın ortalıq :

Buyrıqlar qatarı interfeysi: tekstli qatar (buyrıq ) járdemi menen jal ochuvchi kompyuter konstruksiyası ;
Paydalanıwshınıń grafik interfeysi (graphical user interface, GUI): Monıtordıń elementlerin usınıs etiwshi programmalıq funksiya ;

Dialoglı interfeys;

Birden-bir tilli interfeys: paydalanıwshı programma menen onıń ana tilisinde “soylesa aladı”.
Mıy interfeysi (ın english: brain- computer interface) - kompyuter elektordlar hám miyaga ornatilgan receptorlar járdeminde paydalanıwshı miyasidagi ozgarishlarga uyqas túrde dawıs hám nurlanıwdı basqarib turıwǵa juwapker baladı.
Fizikalıq interfeys - bul fizikalıq apparatlar menen islew ortalıǵı. Bul ortalıq haqqında gápirilganda tiykarınan kompyuter portları túsiniledi:

Tarmaqlı interfeys;

Shlyuz (telekommunikatsiya ) - jergilikli tarmaqlardı odan úlkenlew tarmaqlar menen, mısal ushın Internet, boglovchi apparat ;

Shina (Kompyuter);

COM interfeys (Component Object Model interface) - abstrakt funksiyalar hám ayrıqshalıqlardı sol interfeys komponentalari arqalı basqa programmalarda anıq funksiya korinishida qollash imkaniyatın beredi;

Maǵlıwmatlar almaslaw usılına kora interfeys parallel hám interfeyslerge bolinadi

4. Kompyuter tarmogi (esaplaw tarmogi, malumotlar almaslaw tarmogi) - eki yamasa odan artıq kompyuterler ortasidagi baylanıs sisteması bolıp tabıladı. Malumotlar almaslaw hár qıylı fizikalıq qubılıslardı qollaw arqalı ámelge asıriladı : elektr signalları yamasa elektromagnit nurlanıwlardıń hár qıylı korinisleri arqalı.

Kompyuter tarmagi óz gezeginde belgili qaǵıydalar tiykarında bir neshe túrlerge bólinedi.

Tarmaq konsentratori - tarmaq apparatı bolib, ol tiykarınan bir neshe Ethernet apparatların bir segmentte birlestiriwge xızmet etedi. Bul apparat koaksil kabel yamasa optic talshıqlı otkazgichlar menen boglanadi. Házirgi waqıtta olar kop dárejede qollanılmaydı - olar ornida tarmaq kommutatorlari bólek segment korinishida isletiledi. Bul kommutatorlar qopol túrde “intellektuallıq konsentratorlar” dep da júritiledi.
Házirgi zamanagóy texnologiyalarda tiykarınan bir birine oxshash bolǵan bir neshe qurilmalardan paydalanıladı, mısal ushın konsentrator (concentrator), dári (hub), tákirarlaǵısh (repeator). Olar bir- birine oxshash bolsada lekin olardıń atqaratuǵın wazıypası hám konsrukturaviy qollanılıwına qaray parıq etedi.

Konsentratorlar ádetde bir neshe portlardan ibarat bolib, olar tarmaq uzellarininh bólek segment kabellariga jalǵanǵan baladı. Konsentratorlar túrli jergilikli tarmaq protokolallarini bir segmentte jaylastırıwǵa háreket etedi, mısal ushın Ethernet, Júzimen Ring. Buǵan tiykarǵı sebep túrli jergilikli tarmaq protokollarınıń hár túrlılıǵında bolıp tabıladı, mısal ushın Ethernet, Júziment Ring, FDDI hám 1 OOvG- AnyLAN tarmaqları.

Konsentratorlar tarmaqtıń OSI modelindegi fizikalıq ortalıǵında isleydi, bir porttan kelgen signaldı barlıq aktiv portlarǵa uzatadı. Eger bir waqıtta eki yamasa odan artıq portlardan kirisiw bolsa, kolliziya ónim bolib malumot kadrları buz'ladı. Konsentratorlar mudami yarım dupleks rejiminde isleydi.

Joqarıda aytıp otilgen kolliziyani óshiriw kop sanlı konsentratorlarsi birlestiriw arqalı bul mashqalanı sheshiw múmkin.

Konsentratorlardiń xarakteristikası :

Portlar muǵdarı - tarmaqqa boglanish ushın ádetde 4, 5, 6, 8, 16 portlı xablar (ádetde aqırǵı ekewi) islep shiǵarıladıva paydalanıladı hám bir neshe konsentratorlardan paydalanilganda kaskad usılınan paydalanıladı ;

Ádetde bul portqa transiver jalǵanadı jáne bul koaksial yamasa optic talshıqlı otkazgichlarda isleydi. Bul trannver járdeminde konsentrator magistral kabelga jalǵanıwı múmkin jáne bul bir neshe konsentratorlarda qollash múmkin jáne bul jumısshı stansiyadan ádetde 100 m den artıq aralıqqasha alıp boorish múmkin.
Iyerarxik sistemalardı 10 Base-T texnologiyasında konsentratorlar menen birlestiriwde koaksial yamasa optic talshıqlı otkazgichlar talap etilmeydi, bunda aqırǵı portlani birlestishning ozi jetkilikli etedi. RJ- 45 ápiwayı portı tarmaq adapterine boglashga arnalǵan hám ol MDI-X (kesilisken MDI) atı menen júritiledi. Adapter konsentratorga standart boglovchi kabel járdeminde kesilispeli bolmagan jaǵdayda boglanadi.
Kop portlı qaytarǵısh - Ethernet konsentratori tartlıq xab qaǵıydası boyicha isletiledi. Úlken kólemli barlıq portlar bir qaytarıwshı blok menen baylanıslı baladı hám eki portdagi qaytargichlar hám qaytarıwshı blok arqalı bir ret qaytarılıw arqalı otadi. Bul tek tartlıq xab qaǵıydasında atqarıladı. Lekin, basqa modellerde hár bir port ushın bólek biriktirilgen qaytarıwshı blok biriktirilgen boladı. Bir modali optikalıq talshıqlı kabellarda lazer nurlanıwın qollash múmkin jáne bul arqalı informaciyanı 40 - 100 kmge shekem uzatıw múmkin.
Úlken kólem degi kop segmentli konsentratorlar, mısal ushın Nortel Networks kompaniyasınıń System 5000 yamasa 3 Com kompaniyasınıń PortSwitch konsentratorlari ishki shinalardan biri menen porttı boglash ushın bólek dastruriy taminotni talap etedi, mısalı jergilikli konfiguratsiyani konsol port arqalı osil etedi.

Nátiyjede admınıstrator tarmaqtaǵı paydalanıwshınıń kompyuterine konsentratordagi qálegen portlar arqalı jalǵanıwı (boglanishi múmkin). Keyin bul hár bir segmentti konsentratorning strukturası programması arqalı basqarıwı múmkin. Egerde ertesi kúni qandayda bir bir segment júkleniw (peregruzka) jaǵdayında bolsa konsentratordagi basqa segmentler arqalı kompyuterge shaqırıq etiwi múmkin.

Konsentratorlardiń strukturalıq qollanılıwı
Konsentratorlardiń strukturasına qaray onıń paydalanıw tarawı parıq etedi jáne onı korsatib beredi. Jumısshı gruppa konsentratorlarining barlıǵı malum anıqlanǵan sandaǵı portlar menen islep shıǵıladı, korporativ konsentratorlar bolsa modullı korinishda baladı, bolim konsentratorlar esa oqim strukturalı boldi. Bunday bolinish zárúrli esaplanbaydı, hám korporativ konsentratorlar retinde modullı konsentratorlani da qollash múmkin.

Konsentrator portların kóbeytiw usılları

Bul júdá jón strukturalıq qollanıw bolib, bul apparat mudami kereksiz elementler (mısalı portlar, indikatsiya bolimi hám taminlash dáregi) ushın bólek korpustı payda etedi. Sebebi bu elementlarni bánt qılıw paydasız esaplanadı. Ádetde bul túrdegi konsentratorlar tek bir informaciya almasnıw ortalıǵın payda etiwi múmkin, hám ulıwma portlar sanı 4-8 den 24 danege shekem ozgartirish múmkin. Bir port álbette tarmaq magistaraliga jalǵanıw ushın ajıratılǵan bolıwı shárt (bul port AUI interfeysi menen isleydi). Bul usl menen qálegen fizikalıq ortalıqtaǵı konsentrator portına ámeliy tárepten shaqırıq qılıw múmkin.
Global kompyuter tarmaqları túrli mámleketlerde túrli kontinentlerde jaylasqan abonentlardi birlestiredi. Abonentler arasında baylanıs bunday tarmaqlarda telefon baylanıs liniyalarinda, radio baylanıs, sputnik baylanıs sistemaları tiykarında ámelge asıriladı.
Regionlıq kompyuter tarmaqları bir-birinen talay uzaqta jaylasqan qandayda bir bir regionǵa tiyisli abonentledi birlestiredi. Mısal : qandayda bir qala ishindegi yamasa ekonomikalıq regionda yamasa bólek bir mámlekette jaylasqan abonentlardi birlestiriwshi tarmaq. Lokal tarmaq kishi bir aymaqta jaylasqan abonentlardi birlestiredi. Bunday tarmaq ádetde anıq bir jayǵa baylanısqan boladı. Mısal : qandayda bir kárxana yamasa shólkemge mezgillliy tarmaqtıń uzınlıǵın 2-3 km menen sheklew múmkin. Bunday tarmaqlarda informaciya almasıw baylanıs kabellari (geyde, telefon sisteması yamasa radiokanal) arqalı ámelge asıriladı. Bunda paydalanıwshılar tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler degi maǵlıwmatlardı birgelikte qayta islew hám maǵlıwmatlardı ayırbaslaw hám programma, baspadan shıǵarıw apparatı, modem hám basqa apparatlardan birgelikte paydalanıw múmkinshiligine ıyelesedi. Sol sebepli, birden kóp kompyuterge iye bolǵan firmalar óz kompyuterlerin lokal tarmaqqa birlestiredi.
Lokal tarmaqta kompyuterler arasındaǵı aralıq jaqın bolǵanlıǵı sebepli, telefon kanallarınan paydalanbastán informaciyanı uzatıw tezligin asırıw múmkin. Lokal tarmaqta informaciyanı uzatıw ushın informaciyanı marshrutlaw hám selektsiyalaw kerek boladı. Marshrutlaw bul - kerekli adreske informaciya blokın uzatıw jolin anıqlaw procesi bolıp tabıladı. Selektsiyalaw - tiyisli mánzil degi axborotti saralaw bolıp esaplanadı.
Lokal tarmaqlar informaciyanı marshrutlaw hám selektsiyalaw usılı boyinsha eki klasqa ajratıladı.
Lokal tarmaqlar selektsiyalaw arqalı informaciyanı bir abonent sistemasınan basqa sistemaǵa uzatıwdı támiyinleydi.
Jumısshı sistemalar úlken muǵdardaǵı maǵlıwmattı saqlaw, izlew, quramalı esaplawlar, modellestiriw, programmalıq támiynattı rawajlandırıwǵa xızmet etedi.
Administraciya sistemaları—tarmaqtı basqaradi. Kommunikatsion sistemalar abonent sistemalar arasındaǵı informaciyalardı uzatıw ushın marshrutlaq hám baylanısıwlardı kommutatsiya etiw wazıypasın atqaradı.
Global, regionlıq hám lokal tarmaqlardıń birlespesi kóp tarmaqlı iyerarxiyani shólkemlestiriw imkaniyatın beredi. Mısal : INTERNET kompyuter tarmaqları keń tarqalǵan ǵalabalasqan kompyuter tarmaǵı bolıp tabıladı. Onıń quramına erkin túrde birlesken tarmaq kiredi. Onıń atınıń ózi " tarmaqlar arasında" mánisin ańlatadı. Sol sebepli ol úlken múmkinshiliklerge iye. Internet bólek tarmaqlardı birlestirgen. Internettiń tiykarǵı yacheykasin jergilikli kompyuter tarmaqları quraydı.
Kompyuterdiń jergilikli tarmaqqa jalǵawdıń 3 túri bar.

1. Sheńber tárizli.

2. Shinali.
3. Juldız tárizli.

• 
  Sheńber tárizli baylanısıwda kompyuterler jabıq sızıq boyınsha baylanısqan boladı. Tarmaqtıń kirisiw bólegi shıǵıw bólegi menen jalǵanǵan boladı. Informaciya sheńber boyınsha kompyuterden kompyuterge ótedi.
  
• 
  Shinali baylanısıwda bolsa maǵlıwmatlar uzatıwshı kompyuterden shina boyınsha hár eki tárepke uzatıladı.
  
• 
  Juldız tárizli baylanısıwda oraylıq kompyuter ámeldegi bolıp, oǵan qalǵan barlıq kompyuterler baylanısqan boladı.
  

Kompyuter tarmaǵında eger hámme paydalanıwshılar birgelikte isletiwi ushın arnawlı kompyuter ajıratılǵan bolsa, ol fayllar serveri dep júritiledi. Kompyuter tarmaǵında arnawlı ajıratılǵan kompyuter bolmasa hám hámme kompyuterler arasında maǵlıwmatlardı bir-birine teń haqılı uzatıwǵa maslastırılǵan bolsa, ol halda bunday tarmaqqa bir reńli tarmaq dep ataladı. Lokal tarmaq sistemasın basqarib turatuǵın juwapker sistemanıń basqarıwshısı (admınıstrator) dep júrgiziledi. Kompyuter tarmaǵın jaratıwda apparatlardı elektrik, mexanik parametrleri hám kodlastırıw sistemaları hám de bahalar forması boyınsha maǵlıwmatlar támiynatın birgelikte isley alıwların támiyinlew tiykarǵı máselelerdin biri esaplanadı. Bul máseleni standartlastırıw tarawı sheshedi. Ashiq sistemalardıń óz-ara baylanısıw modeline tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Xalıq aralıq standartlastırıw institutınıń texnikalıq usınısları tiykarında jaratigan ISO OSI modeline tiykarınan kompyuter tarmaǵın 7 basqishtan ibarat dep qaraw múmkin. Kesteden kórinip turıptı, olda, hár bir jańa basqishta sistemanıń funktsional baylanısıw izbe-izligi úlkenlesip baradı.

Eń joqari basqish ámeliy basqish bolıp bunda paydalanıwshılar esaplaw texnikası menen baylanısta boladı. Eń tómen basqish fizikalıq baswqish bolıp bunda apparatlar signallar menen óz-ara almasıwı támiyinlenedi. Kompyuter tarmaǵı bul 7 basqishinda birgelikte islewi ushın olardıń hár birinde «qaydnoma (protokol ) » dep júritiletuǵın arnawlı standart isletiledi. Qaydnomalarni fizikalıq tárepten apparat quralları «interfeys» dep dep, programmalıq quralları bolsa programmalıq qurallar protokoli dep aytadi. Kompyuter tarmaǵında paydalanılıp atırǵan protokolģa qarap «lokal» (LAN-Local Area NetWork) hám «Global (WAN-Wide Area NetWork) » tarmaqlarǵa bólinedi
Intranet basqa kompyuter tarmaqlarınan tómendegi tárepi menen pariqlanadi: bir yamasa bir neshe serverden sırtqı tapqan tarmaq klienti odaǵı maǵlıwmatlardan paydalanıw ushın olardıń qaysi serverde, qaysi katalogda, qanday at menen saqlanip atirganligin olarǵa kirisiw usıl hám shártlerin biliwi zárúr boladı. Internette bolsa bunday qolaysızlıqlardıń aldı alınǵan bolıp, onıń paydalanıwshısı bunday maǵlıwmatlardı biliwi shárt emes. Bunnan tısqarı, internet tarmaģinda ámeldegi bolģan barlıq elektron hújjetler hám maǵlıwmatlar bazasın giper baylaniwshar járdeminde óz-ara baylanıstırıp birden-bir axborot ortalıǵin kóriw, ol jaǵdayda qolay axborot qidiriq sistemaların sırtqı etiw múmkin boladı.

Zamanagóy telekommunikatsiya quralları múmkinshilikleri júdá keń sistema bolıp, oǵan «Informatika hám esaplaw texnikası tiykarlari» páninen málim bolǵan kompyuter, multimedia quralları, kompyuter tarmaqları, internet, intranet sıyaqlı túsiniklerden tısqarı qatar jańa túsinikler de kiredi. Bularǵa informaciya sistemaları, informaciya sistemaların basqarıw, informaciyalardı uzatıw sistemaları, maǵlıwmatlar bazası, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması, bilimler bazası sıyaqlılar kiredi.

Búgingi kúnde informaciya texnologiyasın shártli túrde saqlawshı, ratsionallashtiruvchi, jaratıwshı túrlerge ajıratıw múmkin. Birinshi túrdegi texnologiyalar miynetti, materiallıq resursların, waqtın tejeydi. Ratsionallashtiriwshi informaciya texnologiyalarına biletler buyırtpa qılıw, mıymanxana esap kitaplari sistemaları mısal boladı. Jaratıwshı (dóretiwshilik) informaciya texnologiyaları informaciyalardı islep shıǵıw, odan paydalanatuǵın hám insandı strukturalıq bólim retinde óz ishine alatuǵın sistemalardan ibarat.
Global kompyuter tarmaqları túrli mámleketlerde túrli kontinentlerde jaylasqan abonentlardi birlestiredi. Abonentlar arasında baylanıs bunday tarmaqlarda telefon baylanıs liniyalarinda, radio baylanıs, sputnik baylanıs sistemaları tiykarında ámelge asıriladı.
Regionlıq kompyuter tarmaqları bir-birinen talay uzaqta jaylasqan qandayda bir bir regionǵa tiyisli abonentlarni birlestiredi. Mısal : qandayda bir qala ishindegi yamasa ekonomikalıq regionda yamasa bólek bir mámlekette jaylasqan abonentlardi birlestiriwshi tarmaq. Lokal tarmaq kishi bir aymaqta jaylasqan abonentlardi birlestiredi. Bunday tarmaq ádetde anıq bir jayǵa baylanısqan boladı. Mısal : qandayda bir kárxana yamasa shólkemge mezgillliy tarmaqtıń uzınlıǵın 2-3 km menen sheklew múmkin. Bunday tarmaqlarda informaciya almasınıw baylanıs kabellari (geyde, telefon sisteması yamasa radiokanal) arqalı ámelge asıriladı. Bunda paydalanıwshılar tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler degi maǵlıwmatlardı birgelikte qayta islew hám maǵlıwmatlardı ayırbaslaw hám programma, baspadan shıǵarıw apparatı, modem hám basqa apparatlardan birgelikte paydalanıw múmkinshiligine ıyelesedi. Sol sebepli, birden kóp kompyuterge iye bolǵan firmalar óz kompyuterlerin lokal tarmaqqa birlestiredi. Lokal tarmaqta kompyuterler arasındaǵı aralıq jaqın bolǵanlıǵı sebepli, telefon kanallarınan paydalanbastán informaciyanı uzatıw tezligin asırıw múmkin. Lokal tarmaqta informaciyanı uzatıw ushın informaciyanı marshrutlaw hám selektsiyalaw kerek boladı. Marshrutlaw bul - kerekli adreske informaciya blogin uzatıw jolin anıqlaw procesi bolıp tabıladı. Selektsiyalaw - tiyisli mánzil degi axborotti saralaw bolıp esaplanadı
Lokal tarmaqlar informaciyanı marshrutlaw hám selektsiyalaw usılı boyinsha eki klasqa ajratıladı.
Lokal tarmaqlar selektsiyalaw arqalı informaciyanı bir abonent sistemasınan bosqa sistemaǵa uzatıwdı támiyinleydi.
Jumısshı sistemalar úlken muǵdardaǵı maǵlıwmattı saqlaw, izlew, quramalı esaplawlar, modellestiriw, programmalıq támiynattı rawajlandırıwǵa xızmet etedi.
Global kompyuter tarmaqları túrli mámleketlerde, túrli kontinentlerde jaylasqan abonentlerdi birlestiradi, yaǵnıy global tarmaq - dúnyanıń qálegen mámleketindegi kompyuterlerdi ózinde birlestiriw imkaniyatınǵa iye bolǵan tarmaq.
Abonentler arasında baylanıs bunday tarmaqlarda telefon baylanıs liniyalarda, radioaloqa hám sputnik baylanıs sistemaları tiykarında ámelge asıriladı.
Tarmaqta informaciyanı óndiriwshi hám odan paydalanıwshı ob'ektler tarmaq ob'ektleri dep ataladı. Tarmaq ob'ektleri bólek kompyuter, kompyuterler kompleksi, islep shıǵarıw robotlari hám basqalar bolıwı múmkin.
Informaciyalardı territorial jaylasıwına kóre kompyu­ter tarmaqların ush tiykarǵı klasqa bolıw múmkin: global tarmaqlar, regional (regionlıq ) tarmaqlar, lokal (jergilikli) tarmaqlar.
Regionlıq kompyuter tarmaqları bir-birinen talay uzaqta jaylasqan qandayda bir regionǵa tiyisli abonentlerdi birlestiradi. Mısalı, qandayda bir qala ishindegi yamasa ekonomikalıq regionda yamasa bólek bir mámlekette jaylasqan abonentlerdi birlestiruvchi tarmaq.
Lokal (jergilikli) tarmaq kishi bir aymaqta jaylasqan abonentlerdi birlestiradi, yaǵnıy lokal tarmaqlar bir bınada yamasa bir- birine jaqın ımaratlarda jaylasqan kompyuterlerde óz-ara informaciya almaslaw imkaniyatın beretuǵın tarmaq esaplanadı. Bunday tarmaq ádetde anıq bir jayǵa baylanısqan boladı. Mısalı, qandayda bir kárxana yamasa shólkemge. Jergilikli tarmaqtıń uzınlıǵın 2—3 km menen sheklew múmkin. Bunday tarmaqlarda informaciya almasınıw baylanıs kabellari (geyde, telefon sisteması yamasa radiokanal) arqalı ámelgem asıriladı. Bunda paydalanıwshılar tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler degi maǵlıwmatlardı ayırbaslaw hám programma, baspadan shıǵarıw apparatı, modem hám basqa apparatlardan birgelikte paydalanıw múmkinshiligine ıye.
Informaciya texnologiyası sonday-aq kompyuterler keń qollanilib kiyatırǵan ayırım tarawlardı kórip shıǵamız.

1. Biznes tarawı - reje dúziwde hám kutilayotgan dáramat hám shıǵınlardı esaplawda ;

• klient haqqında maǵlıwmatlar kestein saqlaw hám ol menenishlashda hám hok.

2. Bank tarawı -jıl dawamında sutkasına 24 saat klientlerge baylanıs ushın hám tiyisli maǵlıwmatlardı alıw, balanstı tekseriw, esaptı tólew múmkinshiligin jaratıw.

• klientlerge xizmet kórsetiw mádeniyatın asırıw ;
• kredit kartochkaları járdeminde telefon yamasa Internet arqalı xızmetti jolǵa qoyıw hám t.b.

3. Robototexnika salasında. Kompyuter asri baslanıwı menen insan salmaqli hám zıyanlı miynetten azat etetuǵın robotlar payda boldı. Olar adam túsinde bolmasa da kóplegen funktsiyalardı atqara aladılar. Mısal : UZDAEWOO avto Ózbekstan -Kareya qospa avtomobil kárxanasında túrli islerdi atqaratuǵın robotlar keń qollanılıp atır.

4. Marketing tarawı. Marketingda eń tiykarǵı bazardı qarıydarlar talap mútajliklerin tereń hám hár tárepleme úyreniw hám islep shıǵarıwdı sonıń tiykarında qurıw, ekinshi tárepden bolsa ámeldegi talap hám mútajlikke aktiv tásir kórsetiw qarıydarlardı arnawlı bir faktorlarǵa bolǵan talaplardı qáliplestiriwden ibarat.

5. Islep shıǵarıw salasında. Óndiristiń derlik barlıq tarawlarında kompyuterler qollanilib kelinip atır. Kompyuterler kóplegen texnologiyalıq processlerdi biylep atır. Ónimdi óndiriste informaciya tiykarǵı kompyuterden islep shıǵarıw liniyalariga jetkiziledi. Onda informaciyanı qabıllawǵa tayın turǵan robotlar kompyuter uzatgan programma tiykarında ónimdi yig'a baslaydı. Tayın ónimler bolsa robotlar járdeminde tekserilip bazalarǵa jónetiledi.