Kompozitsiya

«puxtaligi» deb ataladigan alohida xususiyatga ega. 
A lbatta, «og'irlik» va «puxtalik» so‘zlarin¡ ko'chm a 
m a ’n o d a   tu s h u n is h   k e ra k .  T u rli  ra n g la rd a  
«og'irlik»  («puxtalik»)  turlicha  b o iis h i  mumkin. 
M asalan, to ‘q  kulrang och kulrangdan «og'irroq», 
«puxtaroq».  A gar  siz  yuqori  qismi  to ‘q  kulrang, 
pastki  qismi  esa  och  kulrangga  bo ‘yalgan  to ‘g‘ri 
burchakka  qarasangiz,  siz m a ’lum  b ir  taassurot 
olasiz,  t o ‘g ‘rib u rch ak n in g   y u q o ri  qism i  p astk i 
q ism iga  n is b a ta n   « o g 'irro q »   b o i i b   k o ‘rin ad i. 
Pastki qism ju d a yengil, ju d a kuchsiz, og‘ir va puxta 
tepa  qism ini  ushlay  olm aydi,  tep a  qism i  pastki 
qismini  ezib sindiradigandek  tuyuladi.
Ingliz psixologi  Bullou tajribaviy tadqiqot yo‘li 
bilan  aniqladiki,  rang  og‘irligi  uning  yorug‘ligiga 
b o g iiq :  rang qanchalik  to ‘q   b o is a ,  u  shunchalik 
og‘irroq boiadi. Bu qoida hamma ranglarga tegishli: 
axromatik  ranglarga ham, xromatik ranglarga ham, 
bir xil rang tusiga ega boigan ranglarga va turli rang 
tusidagi ranglarga ham. T a’kidlash zarurki, juda och 
va ju d a   to ‘q  ranglar  orasidagi  o g irlig i  b o ‘yicha 
tafovut juda kuchli va doimo sezilarli. Shuni inobatga 
olish  kerakki,  rang  ogirligi uning fakturaviyligiga 
bog‘liq: bir xil sharoitda dag‘al fakturali ranglar tekis 
ranglardan  og‘irroq.
R anglarning  muvofiqlashuvida  faqat  ulam ing 
o g ir lig ig a   em as,  y an a  b ir  xususiyatiga,  aynan 
rangning  «ko'zga  tashlanuvchanligi»ga  aham iyat 
berish  kerak.  K undalik  tajribam izdan  bilamizki, 
tu rli  ran g lar  b ir  xil  d arajad a  e ’tiborim izni  to rta 
olm aydi,  b ir  xil  k o ‘zga  tashlanm aydi.  E ’tibom i 
tortish va jalb  qilish,  ko ‘zga  tashlanish  layoqatini 
b iz   ra n g n in g   « k o 'z g a   tashlanuvchanligi»  deb 
ataym iz.  Bu  xususiyat  bilan  y aqindan  tanishish 
uchun quyidagi oddiy tajribani qilib ko‘rish tavsiya 
qilinadi. To'yingan qizil  rangdagi va qizil  bilan bir
xil  y o ru g iik d ag i  kulrang  qog‘oz  oling.  U lardan 
ikkita bir xil figuralar qirqib oling va bu figuralami 
q o ra   fonga  q o ‘ying.  Siz  k o 'ra siz k i,  qizil  figura 
k u lra n g   fig ü ra g a   q a ra g a n d a   k o ‘p ro q   k o 'z g a  
tashlanadi.
R a n g n in g   k o ‘zga  ta s h la n u v c h a n lig i  u n in g  
to'yinganligi  va  qisman  rang  tusiga b o g iiq .  Rang 
to ‘yinganligi  qanchalik  katta  b o is a ,  u   shunchalik 
baland. H am ma ranglar ichida qizil rang eng ko'zga 
tashlanuvchandir.
Lekin  e’tiborimizni  tortayotgan rangdagi  kuch 
fa q a t  bu  ran g n in g   k o 'z g a   tashlanuvchanligiga 
bog'liq  bo'lm ay,  balki  boshqa  ikki vaziyatga  ham 
bog'liq.  Birinchidan,  fon  rangi  alohida  aham iyat 
kasb  etadi:  berilgan  rang  o ‘z  fonidan  qanchalik 
ajralib  tursa,  u   shunchalik  aham iyatni jalb   etadi. 
Ik k in c h id a n ,  ra n g   eg allag an   yuza  m u h im   ro i 
o 'y n a y d i.  Bu  y u z a   q a n c h a lik   k a tta   b o i s a , 
shunchalik  aham iyat  kuchliroq jalb  b o ia d i.
T o 'g 'rib u rc h a k   olam iz  va  uning  c h a p   yarim  
qism ini ju d a   k o 'z g a   tash lan u v ch an   b iro r  rang 
b ila n   (m a s a la n ,  to 'y in g a n   q izil  b ila n ),  o 'n g  
q ism in i  k am   k o 'z g a   ta s h la n a d ig a n   (m asala n , 
kulrang)  bilan  bo'yaym iz,  bu   ranglam i  shunday 
tanlash kerakki, ularning  og'irligi  bir xil b o iish i 
kerak.  Bu to 'g 'rib u rc h a k d a n  olinadigan umum iy 
ta a s su ro t  qo n iq arsiz  b o ia d i .  C h ap   yarm i  o 'n g  
y a rm ig a   n is b a ta n   a n c h a   k u c h li  a h a m iy a tn i 
q a ra ta d i  v a   n o m u v o z a n a tlik   ta a s su ro ti  pay d o  
b o ia d i.  Berilgan  ran g lam i  m uvozanatlashtirish 
u c h u n   q iz il  ra n g n i  k u lr a n g g a   n is b a ta n  
k a m a y tirish   k e ra k .  U m u m a n ,  tu rlic h a   k o 'z g a  
ta s h la n u v c h i  ik k i  v a   b ir   q a n c h a   r a n g la r  
birikuvida  ran g lam i  shunday  tarq atish   kerakki, 
k o 'p ro q   k o 'z g a   tashlanuvchi  ran g lar  kichikroq 
yuzani,  kam   k o 'zg a  tashlanuvchi  ra n g la r  k a tta  
yuzani  egallasin.
Oldinga chiquvchi va uzoqlashuvchi ranglar
Rangning oldinga chiqishi va uzoqlashuvi holati 
b ila n   q u y id a g i  ta jr ib a   y o rd a m id a   y ax sh iro q  
tanishish mum kin.  Q ora  fonga  to'yingan  qizil  va 
o 'rta c h a   kulrangdagi  kichik  doirachalar  qatorini 
sh u n d a y   jo y la s h tirin g k i,  q izil  va  k u lra n g
d o ir a c h a la r  b ir -b ir i  b ila n   a lm a sh in sin .  Bu 
doirachalarga  80-100  sm  m asofadan  qarang.  Siz, 
ehtimol  ko'rasizki,  doirachalar  bamisoli  ikki  turli 
tekisliklarda yotibdi;  qizil  sizga yaqindek,  kulrang 
esa  u z o q d e k   tu y u la d i,  v a h o la n k i,  u la r   b itta
4 5

---

tekislikda  yotibdi.  U m um an,  to'yingan  xrom atik 
(aymqsa,  qizil)  oldinga chiqadi,  sovuq  ranglar  esa 
ra n g la r  « o d in g a  c h iq a d i» ,  a x ro m a tik   va  k am  
(ayniqsa,  k o ‘k)  orqaga  uzoqlashadi. 
to ‘yingan  ranglar «orqaga  ketadi». 
Xullas,  oldinga chiqish -  uzoqlashish  holati -
O ld in g a   c h iq ish   -   u z o q la s h ish   h o la ti, 
ra n g   y o ru g iig ig a   kuchli  b o g iiq lik d a .  Y o ru g ' 
shuningdek,  rang  tusiga  ham   b o g iiq :  iliq  ranglar 
r a n g la r  o ld in g a   c h iq u v c h i,  t o ‘q  ra n g la r  esa
uzoqlashuvchi  hisoblanadi.
Figura va fon
1.  O ldinga  chiquvchi  ranglar  bilan  b o ‘yalgan 
yuzalar  figuralar  k abi,  uzoqlashuvchi  ranglarga 
b o ‘yalgan  y u zala r  esa  fon  k a b i  id ro k   qilinishi 
g‘oyasi  mavjud.
2.  C h in a k a m   s irtq i  ra n g   b o s h q a   b ir  xil 
sharoitlarda  kam  fakturali  rangga nisbatan figura 
kabi  idrok  qilinish imkoniyatiga  ega.
3.  K o 'p ro q   ko‘zga  tashlanuvchi  ranglar figura 
sifatida,  kam  ko‘zga  tashlanuvchi  ranglar esa fon 
sifatida idrok  qilinish  g'oyasiga  ega.
Endi quyidagiga e’tibom i  qaratamiz.  Rang  fon 
kabi  idrok  qilinadi,  orqaga  ketadi,  deb  yuqorida
Ranglarning ajratuvchi
Bir rangga bo‘yalgan tekis yuza doimo butunlay 
y ax litlik d a  id ro k   qilinadi.  0 ‘sh a   yuza  ik k i  xil 
ran g g a  b o 'y a lg a n d a   biz  bu   yuzada  ikki  qism ni 
k o ‘ram iz:  sh u n d a y   b o ‘y a lg a n   yu za  a jra tilg a n  
hisoblanadi.  A jratilish  darajasi  turlicha  b o iis h i 
mumkin.  Agar  ikkita  bir xil  yuzalardan  birini  biz 
bir-biriga  y o ru g iig i  b o ‘yicha yaqin  ikki  kulrang 
b ilan,  b o sh q a sin i  q o ra   v a   oq   b ila n   b o ‘y asak , 
ik k in ch i  h o la td a   a jra tilish   d a ra ja si  an ch ag in a 
yuqori b o ia d i. Ikki xil kulrangga bo'yalgan tekislik 
ikki  qismga  b o iin m ag an   yaxlit b o ii b   ko ‘rinadi. 
Q o ra   v a   o q q a   b o ‘y alg an   tek islik   o ‘z  birligini 
yo'qotadi.  Biz  unga  q arab  ikki  tutashgan  va bir- 
b irin in g   d a v o m i  b o i g a n   y u z a la rn i  k o ‘ram iz. 
Ajratilish darajasi ranglar orasidagi farq darajasiga 
b o g iiq   b o ia d i,  u lar  qanchalik  b ir-biridan  farq 
qilsa,  ular  bilan b o ‘yalgan yuza shunchalik  kuchli 
ajraladi.
k o'rsatilgan  edi.  Fonning  b u   xususiyatidan  b a ’zi 
hollarda foydalanish mumkin.  Agar,  masalan,  biror 
xona juda to r bo‘lib ko‘rinsa,  uning har bir devoriga 
b iro r  figurani joylashtirish  orqali  bu  taassurotni 
kamaytirish mumkin.  Bu  kartina,  rasm  yoki  biror 
tasviriy  m azm unga ega  b o im a g a n   shakl  b o iish i 
mumkin.  Shunisi  muhimki,  bu figura haqiqatda va 
aniq aynan figura sifatida, devor esa fon sifatida idrok 
qilinsin.  Bu figura devorga osilmay devor tekisligida 
b oisin (devorga chizilgan). Bunday sharoitlarda devor 
fon kabi idrok qilinadi, birmuncha orqaga ketadi va 
xona ancha keng b o iib  ko'rinadi.
va birlashtiruvchi ta ’siri
H a m m a   y u q o rid a   a y tilg a n la r  q u y id a g i 
xulosalarga  olib  keladi:
A .  A jra tilis h n in g   y u q o ri  d a ra ja s ig a   f a q a t 
yorugiigi bo‘yicha bir-biridan kuchli farq qiluvchi 
ranglar yordam ida erishish mumkin.  A gar u  biror 
b o sh q a  tasavvurlarga  bo ‘ysundirilsa,  rang  tusi, 
to'yinganligi  b o 'y ich a  fa rq la r  b o iis h i  m um kin, 
lekin bunda ajratilishni sezilarli  kattalashtirmaydi.
B  A jratilishning  p a st  darajasin i  ran g   tusi  va 
to'yinishi bo‘yicha farqlar yordamida amalga oshirish 
mumkin.  Lekin bu  yerda ham  ajratilish mustahkam 
boiishi uchun (vaqt o ‘tgan sari yo‘qolmasligi uchun) 
yorugiik bo'yicha ozgina farq zarur.
D.  U zoq  m asofadan  k o 'rish g a  m o ijallan g an  
binolarni  ajratib  bo ‘yashda  yuqorida  ko'rsatilgan 
y o ru g iig i  b o ‘yicha  b ir  xil  yoki  bir-biriga  yaqin 
ranglar orasidagi farqlam ing kamayishini inobatga 
olish kerak.
Rangli qatorlar
X rom atik  ranglardan  iborat joiz  q atorlar  soni 
ch ek siz  k a tta .  Biz  f a q a t  u la r d a n   so d d a la rin i 
ko ‘rsatamiz:
A. 
Y o ru g iik  b o ‘yicha  toza  qatorlar  bir xil  tus 
va bir xil to ‘yinganlik,  lekin turlicha yorugiikdagi
ranglardan  tashkil  topadi.  Biz ularni  toza  deymiz, 
chunki  u larda  faq at  bir  xususiyat  berilgan  holda 
yorug‘lik  o ‘zgaradi.
B. 
R a n g   tu s i  b o ‘yicha  to z a   q a to r la r  b ir  xil 
y o ru g iik  va bir xil to'yinganlik, lekin turlicha rang
4 6

---

tusiga ega ranglardan tashkil topadi. Bunda ranglar 
bunday  qatorlarning  har birida  aylanada  qanday 
joylashgan  bo‘Isa,  shunday  tartibda joylashadi, 
demak,  qizil-to‘q  sariq,  sariq va  boshqa.
D. 
To‘yinganlik  bo‘yicha toza  qatorlar bir xil 
ran g   tu si  va  b ir  xil  yo rq in lik ,  lekin  tu rli 
to‘yinganlikdagi  ranglardan  tashkil  topadi.
Toza  qatorlardan  tashqari  yorugiik  bo‘yicha 
aralash  qatorlar  ham  b o iish i  mumkin.  Aralash 
qator toza qatordan  shu bilan  farq qiladiki,  unda 
qatorning  turli  a ’zolarida  rang  tusi  va  to ‘yinish 
turlicha va shu bilan birga bir a ’zosidan boshqasiga 
har qanday qoidasiz  o'zgaradi.
Turli  qatorlar  bo‘yalgan  obyektlarni  bir  xir 
b oim agan  kuch  bilan  birlashtiradi.  Birinchidan,
hamma  toza  qatorlar  muvofiq  keluvchi  aralash 
q a to rla rg a   n isb atan   kuchliroq  b irlash tirad i.