Kompozitsiya

Rangli-hajm iy kom pozitsiya bo‘yicha am aliy m ashg‘ulotiar. M isollar
4-vazifa 
Turdosh  ranglar uyg‘unliklari
83

---

Rangli-hajm iy kom pozitsiya bo‘yicha am aliy m ashgbulotlar. M isollar
4-vazifa  (davomi)
Turdosh  ranglar  uyg‘unliklari

---

Rangli-hajmiy kom pozitsiya bo‘yicha amaliy m ashg‘ulotlar. M isollar
5-vazifa
Turdosh-kontrast ranglar uyg‘unliklari
85

---

R angli-hajm iy kom pozitsiya b o ‘yicha am aliv m ashg‘u!otlar. M isollar
6-vazifa
Q o‘shim cha  ranglar  uyg‘unliklari
86

---

Rangli-hajm iy kom pozitsiya bo‘vicha am aliy m ashg‘uIotlar. M isollar
7-vazifa
Rang yordamida frontal kompozitsiya elementlarini ko‘rsatish yoki aniqiashtirish
87

---

Rangli-hajmiy kompozitsiya bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar. Misollar
8
-vazifa
Rang yordamida frontal kompozitsiya elementlarini buzish yoki sindirish

---

Rangli-hajm iy kom pozitsiya bo‘yicha am aliy m ashg‘ulotlar. M isollar
9-vazifa
Frontal  kompozitsiya  fakturasini  ko‘rsatish yoki  aniqlashtirish
89

---

Rangli-hajmiy kompozitsiya bo‘vicha amaliy mashg‘ulotlar. Misollar
10
-vazifa
Frontal  kompozitsiya fakturasini  buzish yoki sindirish

---

Rangli-hajmiy kompozitsiya bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar. Misollar
11-vazifa
Turli ashyoli, lekin bir rangli kompozitsiya
12
-vazifa
Turli ashyoli va har xil rangli kompozitsiya
91

---

13-vazifa 
Fazoviy kompozitsiya
Rangli-hajmiy kompozitsiya bo‘vicha amaliy mashg‘ulotlar. Misollar
92

---

Yorug'likni b o‘yash bilan bir qatorda yorugiik 
h d r i ,   vorqinlik  k atta  aham iyatga  ega.  Shimolda 
qizi] rang janubdagidek yorqin emas, ko‘k  rang esa 
qizilga  nisbatan  o 'z   kuchini  saqlaydi.  «Purkinye 
hodisasi» deb ataluvchi ta ’sir tufayli ko‘k  va moviy 
ranglarga ega b o ig a n  yodgorliklar qosh qoraygan 
vaqtda g'isht va  terrakotaga nisbatan  o 'z  ta ’sirini 
s a q la y d i,  q iz g ‘ish  tu s la r   y o r u g i i k   k u ch i 
k a m a y g a n d a   o ‘z  ra n g in i  y o 'q o ta d i.  B u n d ay  
ko'rinishni Buxoroda, pishiq g'isht va terrakotadan 
q urilgan  A rslonxon  m in o rasi  (X II  asr)  yo n id a 
spektrning o 'n g  tom onidagi  ranglar ustunligidagi 
rangli  bezakka  ega bo'lgan  XVI  asr yodgorliklari 
turgan joyda  kuzatish  m um kin.  T ong  yorishgan 
v o k i  q o sh   q o ra y g a n   v a q tla rd a   k o 'k ,  a y n iq sa 
binafsharang g'ishtlam i yaxshi ilg'ash mumkin, bu 
vaqtda terrakota rangini butunlay ko 'z ilg'amaydi. 
V a  a k s in c h a ,  y o rq in   ja n u b   q u y o sh i  o s tid a  
binafsharang  g 'ish tlar xira  k o 'rin ad i,  spektrning 
o 'n g   t a r a f   ra n g la ri  s a r g 'is h   tu s  o la d i,  b u n d a 
terrakota rangi  nisbatan kam   o'zgaradi.
Rangning tusi, to'yinishi va yorqinligi faqatgina 
yoritilish sharoitiga bog'liq emas. Agar g 'isht bezak 
va  g a n c h   ra n g   t a ’siri  y o ritilis h   v a   fo n   b ilan  
a n iq lan sa,  ra n g -b a ra n g   m o zaik a,  m ay o lik a  va 
koshinning  rang  ta ’siri  k o 'p   sharoitlarga  va  eng 
a v v alo ,  y o r u g i i k   b o 'y ic h a   k o n tr a s t  v a   ra n g  
bo'yicha  kontrastlarga  bog'liq.
R a n g -b a ra n g   b e z a k la rd a   m a h a lliy   u s ta la r 
y o r u g i ik  
b o 'y ic h a  
k o n tr a s t 
h o la tla r d a n  
fo ydalanganlar.  A g ar  m edalonning  to 'q   yuzasi 
fonning yorug' yuzasi bilan chegaralansa, medalon 
yuzasidagi rasm  atrofm i ustalar yorug'roq, chegara 
y aq in i  fo n   y uzasini  to 'q r o q   q ilib   ish lag an lar; 
b o sh q a   h o lla rd a ,  a k sin ch a,  m ed alo n n in g   to 'q  
y u zasin i  ch eg ara  b o 'y la b   to 'q la s h tirg a n la r  va 
y o ru g '  fon  chekkasini  y o rish tirg an lar.  Birinchi 
holda  y o ru g iik   bo'yicha  kontrastni  kamaytirish, 
ikkinchi  holda  uni  kuchaytirish  yuzaga  kelgan. 
Y o r u g ii k  
b o 'y ic h a  
k o n tr a s t 
m a h alliy  
me’morlarning rang yechimida k atta rol o'ynagan. 
B u x o ro   v a   S a m a rq a n d d a g i  U lu g 'b e k   d a v ri 
y o d g o rlik la rid a   b u   u slu b n i  ju d a   a n iq   k o 'ris h  
m um kin.  Buxorodagi  U lug'bek  m adrasasi  hovli 
peshtog'i  nishasining chuqur joyida  binafsharang, 
yorug'likka  yaqin joyida k o 'k   va  yorug'da moviy 
sirlangan g'ishtdan ishlangan rasm  bor. Xuddi shu 
k o m p o z its iy a n i 
S a m a rq a n d d a g i 
U lu g 'b e k  
madrasasi va boshqa q ato r yodgorliklarda kuzatish 
mumkin (masalan, XVII asrga tegishli X o 'ja A hror
m adrasasida).  R angning  y o ru g 'd a   ocharishi  va 
s o y a d a   to 'q la s h is h i  y o r u g i i k   b o 'y ic h a   ra n g  
kontrastini yuzaga keltiradi. U m e’m orlarga tarxlar 
t a ’sirin i  k u c h a y tiris h d a ,  m e ’m o riy   m assag a 
chuqurlik berish, ustunlam i  ko'rsatish va devorlar 
yuzasi,  tuynuk,  o 'tish  joylarini  soyaga  kiritishda 
yordam   bergan.
U s ta la r  ra n g   k o n tr a s tid a n   m o h irlik   b ilan  
foydalanganlar. Agar U lug'bek madrasasida «turtib 
chiqqan» va «uzoqlashgan» qismlar ta ’siri yorug'lik 
bo'yicha kontrast orqali hal qilingan  bo'lsa,  o'sha 
binolam ing o'zida tekis timpanlarda shox novdalari 
chirmashgan joylarda  rang kontrasti  qoilanilgan. 
Qizil,  sariq,  to 'q   sariq  ranglar  «turtib  chiqqan» 
ranglar ta ’sirini  beradi;  moviy,  k o 'k ,  binafsharang 
«uzoqlashgan» ranglar ta ’sirini beradi. Yashil rang 
moviy rangdan  oldinga  chiqadi.  Qizil  rang  oldida 
esa uzoqlashadi. T o 'q  rang yorug' rangga nisbatan 
uzoqlashadi.  Bu holatdan foydalanib, ustalar, tekis 
rasm  chegaralaridan chiqmagan holda rang qurilishi 
yo'li bilan  «chuqurlikni»  hal  qilganlar.  «Sherdor» 
m adrasasi  hovlisidagi  tim panlarda  asosiy  «turtib 
chiqqan»  novdalar  to 'q   sariq  rangda,  u lar  ostida 
« u z o q la s h g a n »   n o v d a la r  m o v iy ,  y an a y a m  
«chuqurlikka»  kiruvchi  fon  esa  to 'q   k o 'k   rangda. 
«T urtib  chiqqan»  ran g lar  q ato rig a  oq   ran g   eng 
«turtib chiqqan» rang sifatida kiritilgan.  Bu yerda 
h ar bir  rangning m ozaikada  qanday vazifaga  ega 
ekanligini  k u zatish   m um kin.  T o 'q   k o ‘k  p an o , 
m edalonlar,  to'siqlar,  yozuvlar,  sirlangan  g'ishtli 
ra sm la rn in g   fo n in i  ta sh k il  q iladi.  Y ashil  rang 
m edalonlar foni, to'siqlar uchun fon (shoxlar orasi, 
kichik  tim panlar  fonida)  ishlatiladi.  Moviy  rang 
ikkinchi  plandagi  shoxlarni  tashkil  qiladi.  T o 'q  
sariq -  shoxlar,  birinchi  plandagi  barglar  uchun, 
qizil  rang  -   gulbarglar,  oq   ran g lar  yozuvlar  va 
hoshiyalar uchun  ishlatiladi.
Shunday qilib, ornam entlar rang yechimida biz, 
eng  avvalo,  ran g   m u n o sab atlarin in g   q o n u n lari 
saqlanganini ko'ram iz.  Oq  rang  bilan  hoshiyalash 
kontrastni  kuchaytirish  uchun  qanday bo'lsa,  uni 
yumshatish uchun ham  xuddi shunday qoilanilgan. 
M asalan, k o 'k  gardish g'ishtlam ing yorug' fonidagi 
oraliqlarda moviy rang va oq rangni oladi.  Ravoq 
chetidagi k o 'k  fon ustida yashil va jigarrang figurali 
ornam ent ham  oraliqlarda oq rang oladi. T a ’sir esa 
tu rlic h a   b o 'la d i:  hoshiya  tekisligidagi  ra n g la r 
k o n tra s ti  x ira la sh a d i,  ra v o q d a   esa  ku ch ay ad i. 
H o sh iy a la sh   o 'z - o 'z ic h a   ra n g   k o n tr a s tin i 
k u c h a y tirm a slig in i  k o 'ra m iz .  A k sin c h a ,  a n iq
61

---

ko‘rsatilgan  hoshiyalar  kontrast  ta ’sirga  xalaqit 
beradi.  H atto  ikki  kontrastlar  ranglar  orasidagi 
katta  farq  kontrastning  yuzaga  kelishiga  xalaqit 
beradi. Rang kontrasti holati, demak, bir rangning 
boshqa rang bilan yonma-yonligi, to‘yinganlikning 
kuchayishi 
ikki 
q o ‘shim cha 
rangni 
solishtirgandagina  yuzaga  keladi.  «Sherdor» 
madrasasi  timpanlarida  biz  to ‘q  sariq  rangning 
binafsharang ko‘k va  sariq bilan  taqqoslanganini 
k o 'ram iz.  M a ’lum  b o ig a n id e k ,  t o ‘q  sariq  -  
b inafsharangga,  m oviy-ko‘k  sariq  rangga 
qo'shim cha  rang  hisoblanadi  va  ularning  rangi 
qo‘shimcha  rangga  tomon  yo‘nalishda  o‘zgargani 
sababli,  ularning  ikkovida  ham  to'yinganlikning 
kuchayishi  yuzaga  keladi.  Kichik  timpanlardagi 
jigarrang  shoxlar  rangi  yashil  fonda  yuqorida 
k o ‘rsatilg an   sabab  tufayli  y o ru g 'ro q   va 
to‘yinganroq  b o iib   ko‘rinadi.
Aramo  ustalar  bir-biriga juda  yaqin  tuslardan 
qanchalik  uzoqlashgan  bo'lsalar, juda  kontrast 
ranglardan  ham  shunchalik  uzoqlashganlar  (juda 
yaqin  tuslar  rang  kontrasti  kamayishini  yuzaga 
keltiradi,  ular  orasidagi ju d a  katta  farq  uning 
yuzaga  kelishiga  xalaqit  beradi).  U lar  yorugiik 
bo'yicha bir-biriga yaqin ranglami, aytaylik, ko'kni 
moviy  bilan  qiyoslaganlar.  Bunda  k o ‘k  rang 
qizg‘ish  tus,  moviy  esa  yashilsifat  (chunki  ko‘kka 
qo'shimcha rang sariq) tus oigan.
X V II-X V III  a srla rd a   biz  bir-biriga  yaqin 
ranglarning,  m asalan,  sariq  va  yashilni 
qiyoslanganini  ko‘p  ko‘ramiz.  Natijada  rang  tusi 
ocharadi.
S o'nggi  a srla rd a   keram ik  bezaklarning 
kamayishi  ko‘zga  tashlanadi.  Bunga  nafaqat  bir 
jih atd an   sirlangan  buyum larning  texnik  sifati 
pasayishi, 
balki  k o ‘p ro q   rang  qurilishi 
qonunlarining unutilishi va bezak san’atiga bo'lgan 
qiziqishning  pasayishi  sabab  b o id i.  Bu  san ’at 
rangning  yuqori  m adaniyatisiz  m avjud  b o ‘la 
olmaydi.
O 'rta  Osiyo  dizayni  va  rang  politrasi  haqida 
gapirib, biz, albatta, ham iliq, ham sovuq tuslarning 
yorqin,  tiniq  bo'yoqlarini  eslatib  o‘tamiz.  Darhol 
osmon  rangi -  moviy,  ko‘k  ranglar esga  tushadi. 
Iq ro r  b o 'lg an in g izd ek ,  0 ‘rta   O siyoda  tu rli 
ranglarning  k o 'p la ri  qoM laniladi.  C huqurroq 
qaraydigan  boisangiz,  sizga  qadimgi an’analar va 
notanish  ta ’sirlar  birikuvining  ajoyib  ko'rinishlari 
nam oyon  b o 'ladi.  O 'rta   Osiyo  dizayn  va  rang 
sohasida ajoyib yuksak did bilan ajralib turadi.  Bu
diyorda  rangdan  foydalanishga  yondashuv  k o'p 
asrlar davomida  takomillashgan.
A n ’anaviy 
kiyim -kechak 
O 'zbekiston 
aholisining  milliy  xususiyatlaridan  biridir.  K o'p 
asrlar davomida  yaratilgan  kiyim shakli  va  uning 
alohida  elementlari,  dekorativ  bezatilishi,  koloriti 
xalq 
kiyim ining  tab iiy   iqlim   sh aro itig a 
moslashuvidan  guvohlik  beradi.
O'tgan asrlar kiyimlari, ularning shakli, xususiy 
belgilari  va  m ateriali  haqida  O 'rta   Osiyoning 
arxeologlari  tom onidan  ochilgan  yodgorliklar 
devoriy  tasv irlari  (A frosiyob, 
Panjikent, 
B olaliktepa, 
X olchayon 
va 
b o shqalar), 
shuningdek,  haykaltaroshlik,  m ayda  plastika, 
matolari  yetarlicha to'liq  tasaw ur beradi.  Kiyim- 
kechakni o'rganish uchun XV-XIX asrlar Hirot va 
Buxoro  m ak tab lari  m usulm on  m in iatu ralari 
qimmatbaho manba bo'lib xizmat qiladi. XV-XIX 
asrlar miniaturalari  bo'yicha  O 'rta  Osiyoda  turli 
tusdagi tekis  matolardan  kiyim kiyganlar.
XIX  asrda  o'zbeklar  kiyimlarini  tayyorlashda 
chit, ipak, yarim ipak va sherst matolar asosiy xom- 
ashyo  hisoblangan.  O 'tm ishda  O 'rta   Osiyoning 
ham m a  re g io n larid a  y o ‘l - y o i   m ato  keng 
qo'llanilgan.  Farg'onada  ularni  ayniqsa,  k o'p  va 
turli  rasmlar  bilan  ishlab  chiqarishgan.  Y o'l-yo'l 
chiziqlar  rangi,  ular  kengligiga  k a tta   aham iyat 
qaratilgan.  Yashil  chiziqlarning  sariq,  pushti  va 
binafsharang chiziqlar bilan  birikuvidan iborat bir 
xil chiziqlar kengligidagi va nokontrast nafis tusdagi 
ipak,  yarim  ipak  beqasam lar  eng  sevimli  m ato 
hisoblangan.  F a rg 'o n a   sh ah arlari  aholisi, 
m arg 'ilo n lik   va  ayniqsa,  q o 'q o n lik la r  sariq 
rangning  b in afsh aran g   va  p ushti  ran g   bilan 
birikuvini  afzal  ko'rganlar.  Namangan  xalatlarida 
yashilning  k o 'k   va  qizil  bilan  birikuvi  k o 'p  
uchraydi.  Farg'ona  matolarining  turli  ranglariga 
qaramay,  ulardan  tikilgan  xalatlar mayin,  sipoligi 
bilan  shuhrat  qozongan.  Yashil  va  k o 'k   tusli, 
m oshrang  deb  ataluvchi  beqasam lar  b o 'lg an . 
Beqasamdan  tikilgan  choponlar  O'zbekistonning 
hamma  hududlarida  keng tarqalgan.  1920-yillarda 
F arg'ona vodiysida qavilgan  qizil  xalatlar  moda 
bo'lgan.  Bunday  xalatlarni  Ikkinchi jahon  urushi 
yillarida  kiyishgan.  XIX  asr va  XX  asr boshlarida 
Buxoro  am irlari  tantanali  zard o 'zi  zarchopon 
xalatlar kiyganlar.
B uxoro,  S am arqand,  Q o 'q o n ,  M arg 'ilo n , 
Namangan va boshqa shaharlarda an’anaviy o'zbek 
ipak  matolari  -  kinovis,  shoyi,  xonatlas va  yarim
62

---

shoyi  beqasam,  banoras,  adras  ishlab  chiqarilgan. 
U lardan  tikilgan  kiyimlami  aslzodalar kiyganlar.
0 ‘rta Osiyo matolarining tayyorlanish texnikasi 
v a   ayniqsa,  u la rn in g   o rn am en tik asi  m u rak k ab  
b o ig a n .  Y o ‘l-yo‘l  va  ab rli  o la c h ip o r  naqshli 
m atolarda  qo ‘llash  im koni  b o ig a n   ikki  usuldan 
foydalanilgan.  X IX  asrda  y o i- y o i  ornam ent  keng 
qoilanilgan. Chit, ipak, yarim ipak matolar shunday 
ornam entlardan.  M ato lar  ornam entatsiyasining
ik k in ch i  usuli  q im m atb ah o   m a to la rd a   a b r 
naqshlaming chaplashib ketgan chiziqlari ko'rinishida 
q o ila n ilg a n .  B unday  m urakkab  texnika  asosan 
Farg‘ona vodiysi, Samarqand va Buxoro shaharlarida 
xonatlas  ipak matolarini tayyorlashda qo‘Uanilgan.
Bulaming hammasi 0 ‘rta  Osiyo matolari badiiy 
bezagida ranglarning ahamiyati  katta ekanligidan, 
xalq  ustalarining  nozik  did  egasi  ekanligi  haqida 
dalolat  beradi.
AMALIY  VAZIFALARGA  USLUBIY  KO‘RSATMALAR  VA  JADVALLAR
3.1.  AMALIY  VAZIFALARGA  USLUBIY  K O ‘RSATMALAR
1-vazifa.
18  t o ‘y in g an   ra n g d a n   ib o ra t  ran g li  sp e k tr 
asosida  palitra tashkil  qilish  (rangli  aylana).