Kompleks birikmalar kimyosi

 
  
-
:C 
= N:,       
-
N 
= C = S:,          
-
:O - N 
= O: 
 
shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha koordinatsiya xolatida bo‘lishi mumkin. Bu 
esa izomerlarning xossalarida farq bo‘lishiga olib keladi. Masalan, rodanid ionining 
-
N
= 
C 
= S  va N=C-S
-
  xolatlari xisobiga hosil qilgan izomerlari infraqizilspektrlari bilan bir-
biridlan keskin farq qiladi. Shunday izomerlardan yana biri masalan, kobaltning sariq 
rangli ksanto tuzi [Co(NH
3
)
5
NO
2
]Cl
2
  va izoksanto tuzi [Co(NH
3
)
5
ONO]Cl
2
  ni olaylik. 
Ksanto tuzida kobolt (III) ioni ligand bilan nitrogruppa NO
2
  ning  azot  atomi                                  
orqali, izoksanto tuzida esa kobalt (III) ioni ligand bilan nitro gruppaning kislorol atomi 
[O 
=  N  =  O-] orqali  birikkan. Bunday zarrachalar ko‘pincha ambidentat  ligandlar deb 
ataladi. Ksanto tuzlar mineral kislotalar ta’sirida parchalanmaydigan sariq tusli 
moddalardir. Lekin, iozksanto tuzlarga mineral kislota qo‘shilsa, ular parchalanib, nitrit 
kislota ajratib chiqaradi. Izoksanto tuzlar  och  jigar rangligi bilan ksanto tuzlaridan farq 
qiladi. Izoksanto tuzlariga mineral kislota qo‘shilganda HNO
2
  ning ajralib chiqishi 
kompleks birikmaning ichki sferasida O 
= N-O- gruppa borligini bildiradi. 
O‘rinbosarlar izomeriyasi (yigindi izomeriya). 
Bunday birikmalarning 
koordinatsion qavatlaridagi ligandlarning ba’zi atomlarning umumiy miqdori bir xil 
bo‘lsa xam ular turli ligandlar tarkibida xar xil miqdorda bo‘lishi mumkin. Masalan, 
[Co(NH
3
)
4
(ClO
3
)(NO
3
)]
+
  va [Co(NH
3
)
4
(ClO
4
)(NO
2
)]
+
  yoki [Co(NH
3
)
4
(SO
3
)(SCN)] va 
[Co(NH
3
)
4
(S
2
O
3
)(CN)] . 

---

 
119 
Ligandlar izomeriyasi.  Koordinatsion qavatda markaziy atomga birikkan 
ligandning o‘zi turli izomerlar xolatida bo‘lishi mumkin. Masalan, koordinatsiyada 
aminobenzoy kislotaning orto-, meta-. va para-  izomerlari qatnashganda ligandlarning 
o‘zi bir-biridan farq qiladigan xossalari natijasida ularning hosil qilgan koordinatsion 
birikmalari xam bir-biridan farq qiladi. Bunga misol tariqasida propilendiamin bilan  
trimetildiaminni yoki piridinkarbon kislotaning turli fazoviy izomerlarini keltirish 
mumkin. 
Konfarmatsion izomeriya. 
Bunday birikmalarda koordinatsion qavatda 
ligandlarning o‘zi fazoviy jihatdan farq qiladigan holatda bo‘ladi. Masalan, 1-3 
propilendiamin-H
2
N  -CH
2
  -  CH
2
  -NH
2
   “kreslo” yoki vanna xolatida markaziy atomga 
koordinatsiyalangan bo‘lishi mumkin;       
 
              NH
2
 
    M                                        M                         CH
2
 
            NH
2
     CH
2         
                   NH
2      
CH
2
 
                                CH
2
 
                    CH
2                                     
NH
2              
CH
2
          
 
 
 
  ligand “kreslo”holatidp           ligand “vanna” holatida  
                                                           birikkan.  
 
Holat  izomeriyasi.  Bu  turdagi  izomeriya  geometrik  izomeriyaga  (  bunday 
izomeriyaga  quyida  izox  beriladi)  yaqin  turadi  ,lekin  o‘ziga  xos  xususiyatga  ega, 
masalan;