Kompleks birikmalar kimyosi

NaOOC-CH
2
                                 CH
2
-COOH 
                            N-CH
2
-CH
2
-N 
 
    
                  
HOOC-CH
2
                                  CH
2
-COONa 
trilon-B nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdarini aniqlashda 
ishlatiladi. EDTA ning ioni 6 dentatli ligand hisoblanadi. Agar metalning koordinatsion 
soni 6 dan ortiq bo‘lsa, ortiqcha o‘rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi.  
Gemoglobin va xlorofil ham ichki komplekslar jumlasiga kiradi. Bu ikki 
moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglobindan markaziy ion vazifasini 
temir(II), xlorofilda esa magniy(II) bajaradi. 
D.  Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrotsen [Fe(C
5
H
5
)
2
] sintez qilindi. 
Keyinchali uning  sendvich (bulterbrod)   tuzilishga ega ekanligi isbotlandi.   Uning 
tarkibida temir ioni ikkita siklopentadienil ioni C
5
H
5 
bilan birikkan. Uning tuzilishni 
aniqlagan E.Fisher va J.Uilkinson Nobel mukofotini olishga sazovvor bo‘ldilar. 
Ferrotsenda temirning koordinatsion soni oltiga teng.  
Ferrotsendagi temir o‘rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u 
xolda nikellotsen [Ni(C
5
H
5
)
2
] hosil bo‘ladi, Bundan tashqari ferrotsenning 
siklopentadienil xalqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. 
Bu sinfga yana dibenzolxrom [Cr(C 
6
H
6
)
2
] ni ham kiritish mumkin. 
Oraliq d-metallar bilan hosil qilingan karbotsiklik birikmalar qatorida dibenzol 
xrom muxim o‘rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo‘lsada, uning tuzilishi faqat 
1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom (III) xlorid bilan S
6
  N
5
MgBr orasidagi reaksiyani 
amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvoffaq bo‘ldi. Bu 
birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol S
6
N
6
 yoki difenil S
6
N
5
-
S
6
N
5
  molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga 
aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl
3
  ishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali 
hosil qilinadigan bo‘ldi.  
Dibenzolxrom 284
o
S da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik 
erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi 
kimyoviy bog‘lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta p-  elektroni va xrom 
atomining 6 ta bo‘sh orbitallari (donor-akseptor mexanizmi bo‘yicha) ishtirok etadi; 
ikkinchi tomondan, xromdagi 3 ta elektron juft benzol molekulalaridagi bo‘sh  p-
orbitallar bilan (dativ mexanizimi bo‘yichp) bog‘lanadi.  
Fe.Co,Ni,Mn,Cr,V,Ti,Ru,Th va  Os kabi metallarning siklopentadien S
5
N
6
  bilan 
birikmalari olingan. Bu koordinatsion birikmalarni hosil qilish uchun shu metallar yoki 
ularning korbonillariga siklopentadien ta’sir ettiriladi. Natijada Fe(C
5
H
5
)
2
  ferrotsen 
Ni(C
5
H
5
)
2
  nikellotsen hosil bo‘ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilgan 
koordinatsion birikmalari (shuningdek, dibenzolxrom Cr(C
6
H
6
)
2
  kabi moddalar ) 
“sendvich -strukturali “ moddalar nomini olgan, chunki bunday koordinatsion birikmalar 

---

 
117 
rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular-xuddi “ikki burda non orasidagi pishloq“ 
kabi tuzilganligi, ya’ni o‘rtada metall atomi, uning ustida va tagida S
5
N
5
  radikali 
joylashganligi ma’lum bo‘ldi. Ferrotsen Fe(C
5
H
5
)
2
  molekulasini tashqi qavatida 18 ta 
elektron bo‘ladi. Ularning 8 tasi temirniki va 10 tasi S
5
N
5
  radikalinikidir. 2 ta S
5
N
5
 
radikalining o‘zining 10 ta p elektroni xisobiga koordinatsion bog‘ hosil qiladi. Shuning 
uchun oraliq mettalarning sendvich strukturali birikmalari p koordinatsion birikmalar 
jumlasiga kiradi. 
                           
                           Tayanch iboralar. 
Malekulyar ligandli komplekslar, ion ligandli komplekslar, siklik ligandli 
komplekslar, xelatlar, ichki koordinatsion birikmalar, Sendvich birikmalar, ferrotsenlar, 
metallotsenlar.