Kompleks birikmalar kimyosi

 
                        
 
 
 
6-MARUZA 
 
KOMPLEKS BIRIKMALARDA  IZOMERIYa  HODISASI 
                            Reja 
1.Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi 
2.Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi 
 
Koordinatsiron birikmalarda xuddi organik birikmalardagi kabi izomeriya 
hodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki guruhga ajratish mumkin. 
Birinchisi tuzilish izomeriyasi va ikkinchisi stereoizomeriyadir. Birinchi gruppaga 
a) koordinatsion izomeriya. b) ionlanish izomeriyasi, v) gidrat izomeriya, g) 
koordinatsiyali polimerlanish, d) bog‘lanish izomeriyasi ,ye) o‘rinbosar izomeriya, j) 
ligandlar izomeriyasi, z) konformatsion izomeriya, i) holat izomeriyasi, k) elektron 
izomeriya, l) transformatsion izomeriya  va m) formal izomeriyalar kiradi. 
Ikkinchi gruppaga: a) geomertik izomeriyaning sis-va trans holatlari, v) optik 
izomeriya kiradi. Ularni alohida-alohida ko‘rib o‘tamiz. 
Koordinatsion izomeriya.Koordinatsion birikmalarni tashkil etgan tarkibiy 
qismlari uning ichki qavatlaridan turlicha joylashishi mumkin. Bu tardagi izomeriya turli 
markaziy ionlari va ligandlari bo‘lgan ikkita kompleks ionlardan tuzilgan birikmalarda 
uchraydi. Masalan, [Cr(NH
3
)
6
]   [Co(C
2
O
4
)
3
] geksoaminxrom (III) -triaksrlatkobalt (III)-
dan tashkil topgan, u och yashil yaproqchalar shakliga ega; uning izomeri [Co(NH
3
)
6
] 
[Cr(C
2
O
4
)
3
] geksaamin kobalt (III)-,trioksalat xrom (III)-  esa yashil rangli ignasimon 
kristallardan iborat, 

---

 
118 
Ionlanish izomeriyasi, Bir xil tarkibli lekin eritmada boshqa-boshqa ionlarga 
ajraladigan koordinatsion birikmalar ionlanish izomeriyasi uchun misol bo‘la oladi. 
Masalan, [Co(NH
3
)
5
Br]SO
4
  va [CO(NH
3
  
5
SO
4
]Br o‘zaro ionlashgan izomerlardir. 
Birinchi tuzning suvdagi eritmasiga bariy xlorid qo‘shtilganda cho‘kma tushadi, ikkinchi 
tuz eritmasi bariy ioni bilan cho‘kma bermaydi   
Gidrat izomeriya. Bir xil tarkibga ega bo‘lib, o‘z tarkibidagi suv molekularining 
joylashishi bilan bir-biridan farqlanadigan moddalar gidrat izomerlar deb ataladi. 
Masalan. xrom (III)xloridning geksagidrati CrCl
3
 * 6H
2
O uch modifikatsiyada uchraydi.  
Ulardan birinchisining suvdagi eritmasi och binafsha rangli; agar bu eritmaga 
kumush nitrat qo‘shsak koordinatsion birikma tarkibidagi xlorning hammasi kumush ioni 
bilan bog‘langan holda cho‘kmaga tushadi: Eritmaning molekulyar elektr 
o‘tkazuvchanligi 4 ta ionga parchalanadigan elektrolit eritmasining molekulyar elektro 
o‘tkazuvchanligiga yaqin keladi. Demak, xlor ionlari koordinatsion birikmaning tashqi 
sferasiga joylashib, suv molekulalari ichki sferani band qiladi; uning formulasi 
[Cr(H
2
O)
6
]Cl
3
  . Ikkinchi tuzning suvdagi eritmasi yashil rangli , unga kumush nitrat 
qo‘shsak. barcha xlor ionlarining faqat uchdan bir qismi kumush xlorid xolida cho‘kadi. 
Demak, uning tashqi sferasida 1 xlor ioni va ikki molekula suv bo‘ladi, ya’ni 
[Cr(H
2
O)
4
Cl
2
]Cl* 2H
2
O. uchinchi izomer ham yashil rangli eritma xosil qiladi . Uning 
eritmasi kumush nitrat qo‘shsak xlorning uchdan ikki qism cho‘kadi, uning formulasi 
[Cr(H
2
O)
5
Cl]Cl
2
 * H
2
O bo‘ladi. 
Shuni xam aytib o‘tish kerakki, bunday izomerlar tuzlar gidratlarida uchrabgina 
qolmay balki, suv va piridin bo‘lganida xam uchrashi mumkin. 
Koordinatsiyali polimerlanish. Koordinatsion polimer kompleks birikmalar 
o‘zlaridan o‘zaro bir-biridan farq ligandlarning joylashishi bilan emas, balki o‘zining 
molekulyar masasi bilan ham farq qiladi. Koordinatsiyali polimerlanish 
kobalt,xrom,rodiy va boshqa elementlarning kompleks birikmalarida ko‘p uchraydigan 
xodisadir. Masalan, emprik molekulasi [Pt(NH
3
)
2
Cl
2
] bo‘lgan modda 4 shaklda 
uchraydi;1) [Pt(NH
3
)
2
Cl
2
], 2)[Pt(NH
3
)
4
][PtCl
4
], 3) [Pt(NH
3
)
4
][Pt(NH
3
)Cl
3
]
2
, 4) 
[Pt(NH
3
)
3
Cl]
2
[PtCl
4
]. 
Boglanish iozmeriyasi. Ba’zi ligandlar masalan, CN-, SCN-, NO
2
-  va boshqa 
shunga o‘xshash ligandar tarkibida 2 ta donor atom bo‘ladi;