|
toshko‘mir gazi
olish mumkin. Toshko‘mir gazi ham
asosan metan va vodoroddan iborat bo‘ladi. Bunday gazni ham xuddi tabiiy gaz singari,
maishiy xo‘jalik uchun, uylarni isitishda va ovqat tayyorlashda ishlatish mumkin.
Aynan shunday 1 tonna toshko‘mirdan 8 litrga yaqin
toshko‘mir qatroni
olish mumkin.
Smola ko‘rinishidagi ushbu modda ko‘plab sondagi organik birikmalarning aralashmasi bo‘lib,
undan kimyogar-texnolog mutaxassislar turli bo‘yoq moddalar, tibbiy mahsulotlar va ho
53
kazolar ishlab chiqaradilar. Xuddi o‘sha bir tonna toshko‘mirdan taxminan 12 kg miqdordagi
sulfat ammoniy
ko‘rinishida azot ham ajraladi. Bu modda ham xalq xo‘jaligida keng qo‘llanish
sohalariga ega.
Ushbu sanab o‘tilgan ushbu moddalar hammasi uchib chiqib ketgandan keyin, oxirida
deyarli sof uglerod qoladi. Bunday uglerodni
koks
deyiladi.
Ko‘mirni shuningdek yuqoridagi jarayonlarni teskarisiga qaytalash uchun ham ishlatish
mumkin. Ya’ni, biz yuqorida vodorodning uchib chiqib ketishi va oxirida sof uglerod qolishi
bilan bog‘liq kimyoviy-fizik jarayonlarni gapirib o‘tgan bo‘lsak, endi ko‘mirga vodorodni
biriktirish orqali sodir bo‘ladigan jarayonlar haqida ham suhbatlashamiz. Bunday usul bilan,
ko‘mirni vodorod bilan boyitib, uni benzinga va boshqa neft mahsulotlariga aylantirish
mumkin. Bunday jarayon, xuddi yog‘larni gidrogenlash bilan bir xil jarayon bo‘lib, lekin,
ko‘mirdan benzin va boshqa neft mahsulotlari olish jarayoni iqtisodiy jihatdan qimmat sanaladi
va o‘zini oqlamaydigan texnologiya sanaladi.
Uglerod katta miqdordagi havo muhitida yonganida, uning atomlari havodagi kislorod
atomlari bilan birikadi va natijada,
karbonat
angidrid gazi
hosil bo‘ladi. Karbonat angidrid gazi
molekulasi uchta atomdan iborat bo‘ladi. Ulardan bittasi uglerod va ikkitasi kislorod. Eng
qizig‘i shuki, uglerodning qanday shakli yonayotganidan qat’iy nazar, baribir yonish
natijasidan ushbu gaz hosil bo‘laveradi. Koks yonayaptimi, oddiy ko‘mirmi, grafitmi, yoki
olmosmi – buning ahamiyati yo‘q.
Basharti, uglerod boshqa atomlarni ham o‘zida tutgan molekulaning bir qismi sifatida
ishtirok etsa ham, u baribir uglekislota hosil qiladi. Benzin o‘z molekulasi tarkibida uglerod va
vodorod tutgani bilan, yonish natijasida karbonat angidrid gazi hosil qiladi. Shuningdek,
bizning organizmimizda ham, ozuqa orqali tanamizga kirgan organik moddalar tarkibidagi
uglerod nafas chiqarishimizda yana karbonat angidrid gazi sifatida chiqib ketadi.
Musaffo havo tarkibida karbonat angidrid gazi juda oz miqdorda bo‘ladi. Aniqroq
aytadigan bo‘lsak, umumiy havo hajmining atiga 1/30% qismini ushbu gaz tashkil qilishi
mumkin xolos. Va u ham bo‘lsa, biz nafas oladigan havodir. Biz chiqargan nafasda esa,
kislorod o‘pkalarda olib qolinishi boisidan va uning o‘rniga karbonat angidrid gazi
qo‘shilishidan, ushbu gazning ulushi endi 4% gacha yetadigan miqdorda bo‘ladi. Shungdek,
karbonat angidrid gazi vulqonlardan ham muttasil chiqib turadi.
Albatta, sizda haqli savol tug‘ilishi mumkinki, nega unda butun havo muhiti asta-sekin
karbonat angidrid bilan to‘lib ketmayapti? – deb. Bizning baxtimizga, tabiat muvozanati
shunday tartib bilan qoim qilinganki, o‘simliklar o‘zi uchun organik birikmalarni hosil qilishda
karbonat angidriddan foydalanadi. Mazkur jarayonda o‘simliklar karbonat angidridni yutib,
kislorodni chiqaradi. Hayvonlar va odam esa, kislorodni yutib, karbonat angidrid chiqaradi.
Shu tariqa, tabiatda muvozanat saqlanib turadi.
Karbonat angidrid nafas olish uchun yaroqsiz va muayyan darajada zararli hamdir.
Nafas olish jarayoni inson uchun xavfsiz bo‘lishi uchun, havodagi karbonat angidrid miqdori
5% dan oshmasligi kerak. Karbonat angidrid miqdorining ortib ketishi odam salomatligida
54
salbiy belgilarni namoyon qiladi va bunday muhitda nafas olgan inson, diqqinafas bo‘lib, o‘zini
yomon his qila boshlaydi. Havodagi karbonat angidrid 40% ga yetganida u o‘limga olib keladi.
Agar karbonat angidridni ‒79℃ gacha sovitilsa, u suyuq fazani istisno etgan holda,
birdaniga qattiq modda holatiga, ya’ni, karbonat angidrid muziga aylanadi. Uni yana isitilsa,
masalan, xona haroratida qoldirilsa, mazkur karbonat angidrid muzi yana suyuq fazani istisno
qilib, darhol biryo‘lasi gazga aylanadi. Karbonat angidrid suyuq holatda barqaror turishi uchun
o‘ta yuqori bosim sharoiti taqozo etiladi. Qattiq jismning suyuq fazani istisno etgan holda
biryo‘la gazga aylanishini fanda
Do'stlaringiz bilan baham: |
