Koinotning qurilish ashyolari

qo‘ng‘ir ko‘mir
ga 
aylanadi. Qo‘ng‘ir ko‘mirning eng qop-qora va eng qattiq shaklini 
gagat
deyiladi. Gagatni 
me’morchilikda bezak elementi sifatida dekoratsiyalar uchun ham qo‘llangan paytlar bo‘lgan. 
Lekin hozirda gagat deyarli qurilishda ishlatilmaydi va uni ham ko‘mir tarzida yoqib 
yuboriladi.
Qo‘ng‘ir ko‘mir ham yer ostida qolishda davom etib, chirish jarayoni yana davom etsa, 
undagi uglerod miqdori borgan sari oshib boradi va yana ma’lum vaqt (millionlab yil) o‘tgach, 
u 
toshko‘mir
ga aylanadi. Toshko‘mir 88% gacha uglerod atomlaridan iborat bo‘ladi. Mazkur 
jarayon 95% uglerod atomlaridan iborat 
antratsit
hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi.
O‘tinning yaxshi yonishi sababi ham unda uglerod ko‘pligi tufaylidir. Yondirilgan 
o‘tindagi murakkab molekulalar qizish va jarayonida gaz holatida uchib ketadi va ular yo‘l-
yo‘lakay, yonishga yordam beradi. O‘tin yorqin sariq olov hosil qilib yonadi. Ko‘mir yer ostida 
hosil bo‘lganligi uchun, unda uchuvchan gazlar deyarli bo‘lmaydi. Ko‘mirni yondirish qiyin 
bo‘lgani bilan, lekin uni yoqib olinsa, olinadigan issiqlik o‘tinnikidan kuchliroq bo‘ladi. Yarim 
kilogramm ko‘mir beradigan issiqlik miqdori, yarim kilogramm o‘tinnikidan ancha kuchli 
bo‘ladi.

---

47 
Antratsitning olovi esa deyarli is va tutun chiqarmaydi. Toshko‘mirda esa ugleroddan 
boshqa element atomlari ham muayyan miqdorda mavjud bo‘lgani uchun, toshko‘mir 
yonganida aynan o‘shalar tutun va is hosil qilib chiqadi. Toshko‘mirni uy sharoitida yoqilsa, 
uning tutuni nafas bilan birga odam tanasiga tushishi mumkin va bu juda xavfli. Shu sababli 
ham maishiy isitish uchun imkon qadar antratsitdan foydalangan ma’qul.
Tabiatda toshko‘mir antratsitdan ko‘ra ko‘proq tarqalgan. Po‘lat eritish zavodlari va 
ko‘p miqdorda ko‘mir ishlatadigan boshqa korxonalar asosan toshko‘mir yoqadi. Shu sababli 
bunday yirik korxonalar joylashgan hududlarda havoda is gazi miqdori ko‘pligidan tutun hidi 
doim anqib turadi. Ustiga ustak, tutun tarkibidan qaytib ajralib chiqqan qurum yerga qaytib 
tushadi va atrof muhitni yanada ifloslaydi. Ko‘mir yoqishga asoslanib ishlaydigan yirik sanoat 
korxonalari atrofidagi hududlarning har bir kvadrat kilometriga yiliga 400-500 tonna atrofida 
qurum o‘tiradi.
Ko‘mir hosil bo‘lishi uchun juda ko‘p o‘simliklar yer ostida chirishi kerak bo‘ladi. 
Olimlarning hisoblashicha, olti metr qalinlikdagi zich o‘simlik moddalarining yer ostida 
chirishidan atiga yarim metr ko‘mir qatlami hosil bo‘ladi. Agar trillion tonna ko‘mir qazib 
olingani haqidagi hisobotlarni eshitgan bo‘lsangiz, uning hosil bo‘lishi uchun, qanday ulkan 
miqdordagi o‘rmon gurkirab o‘sishi, keyin qurishi va botqoq yoki tuproq ostida qolib chirishi 
hamda, bu jarayonda ko‘mir hosil bo‘lishi uchun millionlab yillar o‘tishi kerak.
Bir paytlar ko‘mir juda qimmat bo‘lgan va o‘rmonlarda o‘tin mo‘l bo‘lgan zamonlarda 
odamlar ko‘mirni o‘tindan o‘zlari tayyorlashar edi. Buning uchun ular muayyan miqdordagi 
o‘tinni olib, uni chuqurchaga tashlashgan va ustiga tuproq tortib, yoqib qo‘yishgan. Agar 
o‘tinni shunchaki ochiq havoda yoqilsa, u butunlay yonib ketadi va natijada faqat kul qoladi. 
Tuproq ostida esa, kislorod yetishmagan muhitda yongan o‘tinda uglerod katta qismi yonmay 
saqlanib qoladi. Tuproqni olib tashlansa, o‘tin qop-qora ko‘mir moddasiga aylangan bo‘ladi. 
Bunday usulda olingan ko‘mirni 
pistako‘mir
deyiladi. Pistako‘mir ham oddiy ko‘mir singari, 
o‘tindan ko‘ra yaxshiroq effekt berib yonadi.
Lekin bu usulda pistako‘mir olish anchayin isrofgarchilikka asoslangan jarayon 
sanaladi. Hozirda o‘tindan pistako‘mir tayyorlash uchun eng optimal texnologik jarayonlar 
ishlab chiqilgan. Ushbu jarayonda ajralib chiqadigan suyuqlik, gaz va bug‘larni ham foydali 
ishga yo‘naltirish imkoni yo‘lga qo‘yilgan.
Pistako‘mirni juda mayda qilib tuyib, kukun holiga keltirilsa, u ko‘plab turdagi 
molekulalarini