Koinotning qurilish ashyolari

VI-BOB: KREMNIY – QURUQLIK ELEMENTI 
Yerda tarqalganligi bo‘yicha ikkinchi 
o‘rinda turuvchi element – davriy jadvaldagi 
14-raqamli element – kremniy sanaladi. Yer 
qobig‘ining ≈20% qismini aynan 
kremniy
tashkil qiladi. Tosh, tuproq va boshqa ko‘plab 
qattiq jinslarning asosi aynan kremniydan 
iborat bo‘ladi.
Kremniy 
tabiatda 
sof 
holda 
uchramaydi. Shu sababli, hatto kimyogarlar 
orasida ham sof kremniy elementini ko‘rganlar 
juda kamchilikni tashkil qiladi. Kremniyni bir 
necha xil allotropik shakllarda olish mumkin. 
Bu ishni tarixda birinchi bo‘lib, 1823-yilda 
shved kimyogari Yens Yakob Berselius amalga oshirgan. Tabiatda keng tarqalgan bo‘lishiga 
qaramay, kremniyni kimyoviy element sifatida qo‘llash sohalari unchalik ko‘p emas. Lekin, 
nisbatan yaqin o‘tmishda kashf qilingan quyosh panellari balki ushbu elementga bo‘lgan 
talabni keskin orttirishi mumkin. Yorug‘lik nurlari ta’sirida elektr toki ishlab chiqara oladigan 
quyosh panellarining asosiy qismini aynan kremniy elementidan tayyorlanadi. Biroq, muqobil 
energiya manbasi sifatida qaralayotgan quyosh panellari hozircha an’anaviy energiya 
manbalari o‘rnini to‘liq qoplaydigan darajada rivojlangani yo‘q va bu sohada hali ancha ishlar 
qilinishi kerak. Birinchi navbatda, bunday panellarning tannarxini pasaytirish muammosi 
turibdi. Chunki, aytib o‘tganimizdek, kremniy tabiatda sof holda uchramaydi. Quyosh paneli 
uchun esa, imkon qadar toza kremniy zarur bo‘ladi. Nima bo‘lganda ham, bu borada tadqiqotlar 
davom etmoqda va kelajakda quyosh panellari insoniyatning elektr energiyasiga bo‘lgan hech 
bo‘lmasa maishiy turmush darajasidagi ehtiyojini to‘liq qoplashi maqsad qilingan.
Kremniy elementi shuningdek birikmalarining turli tumanligi bilan ham diqqatga 
sazovordir. Kremniy birikmalarining aksariyatini ko‘pchiligimiz juda yaxshi taniymiz. 
Kremniyli birikmalarning ko‘pchiligi juda foydali xossalari bilan ajralib tursa, yana ayrimlari 
chiroyli tashqi ko‘rinishi bilan odamlarni o‘ziga jalb qiladi.
Davriy jadvalda kremniy uglerodning ostida joylashgan bo‘lib, kimyoviy xossalariga 
ko‘ra unga judayam o‘xshaydi. Masalan, kremniy kristallidagi atomlarning joylashish tartibi 
uglerod kristallidagi atomlarning joylashish tartibi bilan bir xil. Shu sababli ham ushbu ikkala 
element odatiy sharoitda qattiq modda shaklida bo‘ladi. Lekin, kremniy atomlarining 
o‘lchamlari uglerod atomlaridan kattaroq bo‘lgani uchun, ularning o‘zaro bog‘lari unchalik 
ham mustahkam emas va shu sababli kremniyni parchalash nihoyatda oson. Shu sababli ham 
kremniyning qattiqligi uglerodnikidan ancha bo‘sh. Shuningdek, kremniyning erish harorati 
ham uglerodnikidan past bo‘lib, u 1420 °C da eriydi (uglerod 3500 °C da eriydi).

---

57 
Kimyoviy jihatda o‘xshashligi sababli, kremniy ba’zi o‘rinlarda uglerodning o‘rnini 
bosishi mumkin. Masalan, sof uglerod deb hisoblanadigan koks moddasi hamda katta qismi 
kremniydan iborat bo‘lgan tuproq bir-biri bilan aralashtirilib, so‘ngra ushbu aralashmada elektr 
toki o‘tkazilsa, muayyan sharoitlarda kremniy atomlari aralashmadagi uglerod atomlarining 
yarmini o‘rnini egallab oladi. Natijada yarimi uglerod atomlaridan, yarmi kremniy atomlaridan 
iborat bo‘lgan birikma hosil bo‘ladi. Bu birikmani kimyogarlar 
kremniy karbidi
SiC deb 
nomlashadi. Uni mutaxassislar shuningdek 
karborund
ham deb yuritishadi.
Karborund qattiqligi bo‘yicha kremniydan ustun turadi, lekin u olmoschalik qattiq 
emasdir (eslatib o‘tamiz, olmos to‘liq ugleroddan tashkil topgan bo‘ladi). Ya'ni, karborund 
qattiqlik bobida olmosdan keyingi o‘rinda turadi, shuningdek, tannarxiga ko‘ra ham olmosdan 
ancha arzon bo‘ladi. Shu sababli, ba’zi arzon ziynat buyumlarini tayyorlashda zargarlar 
karborundga ham murojaat etib turishadi. Sanoatda esa, karborunddan olmosdan va o‘zida 
qattiq bo‘lmagan materiallarni sayqallash ishlarida keng foydalaniladi. Bu borada u qimmat 
olmosning o‘rnini juda yaxshi bosadi. Karborund yarimi uglerod va yarmi kremniy ekanini 
aytib o‘tdik. Uning erish harorati ham, ushbu ikki elementlar erish haroratlarining o‘rtacha 
qiymatini, ya'ni, 2700 °C ni tashkil qiladi. Shu sababli karborunddan turli pechlar va o‘choq, 
qozonxona inshootlarini futerovka qilishda foydalaniladi. Uning ugleroddan afzal yana bir 
jihati shuki, u yuqori haroratlarda ham yonmaydi.
Kremniy shuningdek yanada xavfli sohalardan ham uglerodning o‘rnini bosishi 
mumkin. Ba’zan, tirik organizmlar o‘lganidan so‘ng, muayyan sharoitlarda, ular tanasining 
chirish jarayonida organizm tarkibidagi uglerod parchalanmay qoladi. Buning o‘rniga esa, 
jasad tarkibidagi uglerod atomlarini sekin-astalik bilan tuproqdan chiqib kelgan kremniy 
atomlari o‘rin almashtiradi. Natijada, ko‘plab yillar otgach, o‘sha jasad asta-sekinlik bilan 
toshga aylana boshlaydi. Siz arxeologlar tomonidan topilgan qadimgi jonivorlarning toshga 
aylangan jasadlari haqida eshitgan va ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. O‘sha