Koinotning qurilish ashyolari

kislorod-vodorod gorelkasi
deyiladi. Bunday mash’aladagi 
olovning harorat shu darajada katta bo‘ladi-ki, unning yordamida hatto po‘latni ham xuddi 
pichoq bilan moy kesgandek kesish mumkin. Bunday kesish dastgohlaridan sanoatda va 
metallurgiyada keng foydalaniladi. Ushbu turdagi kesish ishlarini bajarayotgan ustalar, maxsus 
himoya ko‘zoynagi va bosh shlemi bilan ishlashadi. Chunki, vodorod yonishi chog‘ida juda 
yorqin nur ajralib chiqadi va ko‘zni kuchli qamashtirib, turli ko‘z kasalliklariga olib kelishi 
mumkin.
Reaktiv snaryadlar uchun yoqilg‘i sifatida ishlatiladigan moddalar – kerosin va spirt 
kabilar asosan vodorodning yonish evaziga energiya beradi. Aslida suyuq vodorod eng afzal 
va kuchli energiyali yoqilg‘i bo‘lishi kerak edi. Lekin, vodorodni suyuq holatda ushlab turish 
uchun juda-juda past haroratlar talab etiladi va odatiy sharoitlarda vodorodni suyuq holda tutib 
favqulodda darajada o‘ta mushkuldir. 
Vodorodning yonishida energiya olish – juda yaxshi samarali jarayon. Lekin, aynan 
vodorod yonmasligi zarur bo‘lgan, uni shunchaki gaz sifatida tutib turish kerak bo‘lgan 
holatlarda, xususan, dirijabllarda yong‘in xavfsizligini ta’minlash eng birinchi darajali 
masalaga aylanadi. Vodorod juda oson alangalanadi va ayniqsa, kislorod mavjud bo‘lgan 
sharoitda (kislorod esa, atmosferada doim hoziru-nozir) vodorod va kislorod o‘zaro o‘ta xavfli 
portlovchi aralashma hosil qiladi. Kislorod va vodorod aralashmasini kimyogarlar 
paqildoq 
gaz
ham deyishadi. Chunki u portlashida kuchli paqillagan (gumburlagan) ovoz chiqarib 
portlaydi.
Albatta, dirijabllarni loyihalagan va uni tasarruf etgan muhandislar bu borada eng qat’iy 
xavfsizlik choralarini ko‘rishgan. Tabiiyki, dirijabl bortida chekish qat’iyan ta’qiqlangan va 
har qanday turdagi olovdan foydalanish ma’n etilgan. Boz ustiga, dirijablda, juda kichik 
uchqun kelib chiqishi ham yong‘inga sabab bo‘lishi ehtimoli katta bo‘lgan. Shu sababli, dirijabl 
yo‘lovchilariga bir-biriga ishqalanganda uchqun paydo qiladigan kiyimlar kiymaslikni va 
uchqun hosil qilishi mumkin bo‘lgan buyumlardan parvoz vaqtida foydalanmaslikni tavsiya 
qilishgan. Hatto, poyabzallarning tagcharmi mixlangan yo‘lovchilardan poyabzalni 
almashtirish talab etilgan. Chunki, bunday poyabzal bilan yurganda, dirijablning metall poliga 
ishqalanish natijasida uchqun chiqishi xavfi mavjud bo‘lgan. 
Shunday eng qat’iy yong‘in xavfsizligi choralari ko‘rilganiga qaramay, 1937-yilning 6-
may sanasida, o‘sha paytning eng ulkan dirijabli bo‘lgan «Gindenburg», Germaniyadan 
AQSHga transatlantik parvozni amalga oshirib, qo‘nishga hozirlanayotgan paytida yonib 
ketgan... Voqea Nyu-Jersi shtatining Leykxors uchish-qo‘nish maydonchasida sodir bo‘lgan. 
Dirijabl bortida chiqqan yong‘in, atiga bir necha soniya ichida butun konstruksiyani qamrab 
olib, 36 nafar insonning o‘limiga sabab bo‘lgan. Fojea o‘sha payda dirijabl haqida kinoxronika 
tasvirlarini hozirlash uchun avvaldan tayyor turgan operator tomonidan tasvirga tushirilgan edi. 

---

26 
Albatta, operator aslida, «Gindenburg»ning qo‘nishini va undan baxtli yo‘lovchilar tushib 
kelishini tasvirga tushirmoqchi edi. Biroq, uning kamerasi insoniyat tarixidagi eng katta 
fojialardan birini tarixga muhrladi.
«Gindenburg» fojiasi tasvirlari bir necha oy ichida butun jahonni aylanib chiqdi va 
odamlar ongida dirijabllarga bo‘lgan ishonchning uzil-kesil yo‘qqa chiqishiga sabab bo‘ldi. 
O‘shandan buyon, jahonning hech bir mamlakatida birorta ham bunaqa katta dirijabl 
yasalmagan va dirijabllar yo‘lovchi tashish maqsadlarida qo‘llanilmay qo‘ygan. Havo 
parvozlari bilan yo‘lovchi tashish sohasini esa, to‘laligicha samolyotlar egalladi... 
Albatta, yong‘in – juda xatarli va ayovsiz kulfat. Lekin yong‘in - vodoroddan 
foydalanishdagi yagona xatar omili emas. Vodorod oz-mozdan havoga, yoki, kislorod muhitiga 
chiqib turgan paytda, uning yonishi jarayonini nazorat qilish, hamda, yonish energiyasidan 
kerakli maqsadda foydalanish ham mumkin. Lekin, kislorod va vodorod muayyan aniq 
nisbatlar doirasida aralashsa, juda xatarli portlashga kuchli moyil bo‘lgan gaz aralashmasi 
yuzaga keladi. Bunday o‘ta xatarli aralashma uchun juda kichik, arzimas uchqun ham, halokatli 
vayronkor portlash yuzaga kelishiga kifoya qiladi. 
Siz bino va inshootlarda gaz to‘planib qolishi natijasida portlash kelib chiqqan holatlar 
haqida, favqulodda vaziyatlar boshqarmasining axborotnomalari, yoki, ogohlantiruv xabarlari 
orqali albatta eshitgan bo‘lsangiz kerak. Uyda maishiy foydalaniladigan tabiiy gazning ham 
tarkibining asosiy qismi vodorod ekanini inobatga olsak, qarovsiz qoldirilgan, yoki, ochiq qolib 
ketgan gaz kranlaridan tabiiy gazning chiqib, xonaga to‘planishi natijasida, xona havosida 
avvaldan mavjud bo‘lgan kislorod bilan aralashma hosil bo‘ladi va u portlashga xavfli, juda 
xatarli aralashmaga aylanadi. Bunday hol kuzatilsa, ya'ni, xonaga gaz to‘planib qolganini 
sezsangiz, xonada uchqun chiqarishi mumkin bo‘lgan har qanday harakatni bajarishdan tiyilish 
va zudlik bilan xonani shamollatish chorasini ko‘rish zarur. Bu jarayonda ayniqsa uydagi elektr 
jihozlarini, hatto chiroqni ham yoqish (yoniq turgan bo‘lsa o‘chirish ham) mumkin emas! 
Chuni, aytilganidek, juda arzimas uchqun ham kuchli portlashga sabab bo‘lishi va ayanchli 
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Yuqoridagilarni o‘qib, vodorod faqat salbiy jihatlari bilan mashhur ekan degan fikrga 
borish – noto‘g‘ri ish bo‘ladi. Aslida vodorod odamzot uchun nihoyatda foydali bo‘lgan boshqa 
xossalari bisyor. Xususan, o‘simlik moyining sifatini oshirishda vodorod juda muhim 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Ayniqsa, paxta moyining sifati, unga vodorod bilan ishlov berish bilan 
kuchli o‘zgaradi. 
Paxta chigitidan olinadigan moy paxta keng ko‘lamda yetishtiriladigan mamlakatlarda, 
xususan, O‘zbekistonda ham katta miqdorlarda ishlab chiqariladi. Biroq, paxta moyining hidi 
boshqa o‘simlik moylariga qaraganda, aytaylik, zaytun moyiga nisbatan yoqimsizroq bo‘ladi. 
Paxta moyi molekulasida ko‘p miqdorda (ellikka yaqin) vodorod atomlari mavjud bo‘ladi. 
Lekin, paxta moyi molekulasini vodorod atomlari bilan yanada boyitish imkoni mavjud. 
Chunki, paxta moyi molekulasida yana bir necha vodorod atomlarini biriktirib olish uchun 
kimyoviy erkin bog‘lar bo‘lib, ushbu bog‘larga tashqarida qo‘shimcha vodorod atomlarini 
biriktiriladi. Vodorod bilan boyitilgan (to‘yintirilgan) paxta moyi molekulasining fizik 

---

27 
xossalari ijobiy o‘zgarib, u endi qattiq yog‘ ko‘rinishiga o‘tadi. Bunday oq yog‘ paxta moyining 
yoqimsiz hididan qutulgan bo‘ladi va iste’mol uchun yaroqli holga keladi (shuning uchun ham 
xalq orasida paxta moyining shuningdek «oq yog‘» deb ham yuritiladi).
Paxta moyini bu tarzda vodorod atomlari bilan to‘yintirish jarayonini mutaxassislar