Koinotning qurilish ashyolari

havo sharlari
aynan shu tamoyil asosida parvoz 
qilishini yaxshi bilsangiz kerak.
Havo sharlari – nisbatan yangi ixtirolar sirasiga kiradi. Odamni ko‘tara oladigan 
darajadagi katta havo sharini eng birinchi bo‘lib 1783-yilda Fransiyada, aka-uka Jozef va Etyen 
Mongolfyelar tomonidan yasalgan. Lekin aka-uka Mongolfyelar sharni to‘ldirish uchun 
vodoroddan emas, shunchaki qizigan havodan foydalanishgan. Qizigan havo – oddiy havodan 
ko‘ra siyrakroq va yengilroq bo‘ladi va u ham sharni muayyan masofagacha ko‘tarishi 

---

24 
mumkin. Lekin, havo sharini ko‘tarish uchun vodorodni tadbiq qilish ham atiga bir necha 
oydan keyin sinab ko‘rilgan.
Odatda, bunday havo sharlari havoga ko‘tarilgach ixtiyori o‘zida bo‘lmaydi va shamol 
qayoqqa olib ketsa, o‘sha yoqqa uchaveradi. Lekin, agar havo shariga biroz yoqilg‘i zahirasi 
bilan motor o‘rnatib uchilsa, yetarli balandlikka erishgandan so‘ng, motorni ishga tushirib, 
havo sharini kerakli yo‘nalishda boshqarish mumkin bo‘ladi. Bunday boshqariladigan havo 
sharlarini 
dirijabl
deyiladi.
Tarixda ilk muvaffaqiyatli parvoz qilgan dirijablni 1900-yilda Germaniyada graf 
Ferdinand fon Zeppelin tomonidan yasalgan edi. Zeppelin oddiy havo sharlaridan farli 
ravishda, vodorod bilan to‘ldiriladigan hajmni alyuminiydan yasagan. 1930-yillargacha 
bunday dirijabllarga bo‘lgan qiziqish jahonning rivojlangan mamlakatlarida juda yuqori 
bo‘lgan. 30-yillarda Buyuk Britaniya, AQSH, Italiya va Fransiyada dirijabl yasash nihoyatda 
istiqbolli yo‘nalish sanalib, hatto sanoat miqyosigacha olib chiqmoqchi bo‘lishgan. O‘sha 
paytlarda eng mukammal va ulkan dirijabllar Germaniyada ishlab chiqarilgan. Nemislar bu 
sohada ham jahonda yetakchilik qilishgan. Yevropaning yirik shaharlari orasida dirijabl 
qatnovlari ham yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, butun ko‘hna qit’a bo‘ylab 150 dan ziyod dirijabl 
parvoz qilgan.
Bunday dirijabllar juda ulkan o‘lchamlarga ega bo‘lib, ularning ba’zilari o‘sha davrning 
eng baland binolaridan ham katta bo‘lgan. Ulkan vodorod miqdori joylashtirilgan katta hajmli 
sig‘im ostida, yo‘lovchilar joylashadigan alohida kabina (bort) bo‘lgan. Vodorod sig‘imiga 
qaraganda, ushbu bortning hajmi deyarli sezilarsiz kichik bo‘lgan. Shunga qaramay, 30-
yillarning o‘rtacha kattalikdagi dirijabllari ham o‘z bag‘riga 100 nafarga yaqin yo‘lovchini olib 
parvoz qila olgan. Bu davrga oid dirijabl parvozlarida eng muvaffaqiyatli ishtirok etgan va 
aytish mumkinki, eng ishonchli parvoz qilgan dirijabl bu - «graf Zeppelin» dirijabli bo‘lgan. 
Nomidan ham ko‘rinib turibdiki, ushbu dirijabl, uni loyihalagan konstruktorning sharafiga 
nomlangan. «Graf Zeppelin» dirijabli juda ko‘p bora transatlantik parvozlarni amalga oshirgan 
va hatto dunyoni aylanib chiqish parvozini ham uddalagan. 
Dirijabllar ichida eng ulkani - «Gindenburg» dirijabli bo‘lgan. Biroq, aynan 
«Gindenburg» - dirijabllarga bo‘lgan ishonchning batamom yo‘qolib, pirovardida, dirijabllar 
flotining barbod bo‘lishiga sabab bo‘lgan. «Gindenburgni» o‘zini to‘ldirib turgan gaz, ya'ni, 
aynan vodorod halok qilgan. Keling, bu falokatning sababini tahlil qilamiz:
Vodorod aslida juda faol element. Vodorod molekulalari kislorod molekulalari bilan 
birikishi mumkin. Agar, shu holat yuz bersa, jarayonda oz miqdorda bo‘lsa-da, issiqlik va 
yorug‘lik hosil bo‘ladi – ya'ni, energiya ajralib chiqadi. Boshqacha aytganda, vodorod – havoda 
yonadi. Yonganda ham kuchli alanga bilan, och-havorang olov ko‘rinishida yonadi.
Siz albatta bunday olovni ko‘rgansiz. Chunki, xonadonlarda ovqat pishirish uchun 
foydalaniladigan tabiiy gaz ham tarkibida asosan vodoroddan iborat (tabiiy gaz asosan metanda 
iborat, metan tarkibida esa, bir atom uglerod va to‘rt atom vodorod mavjud, kimyoviy 
formulasi – CH
4
). Demakki, biz maishiy gaz plitasida ovqat pishirganimizda, yoki choy 
qaynatganimizda, amalda vodorodning yonishidan hosil bo‘lgan energiyadan foydalanamiz.

---

25 
Sanoatda esa bunday maqsadlar uchun maxsus vodorodli mash’alalar (fakellar) 
qo‘llaniladi. Metall gaz ballonlarida katta bosim ostida saqlanadigan toza vodorod bir truba 
orqali yo‘naltiriladi. Yo‘l-yo‘lakay, unga boshqa trubadan toza kislorod aralashtiriladi. 
Aralashuv deyarli trubalarning eng oxirida yuz beradi (chunki, trubalar chiqish joyiga juda 
yaqin qolgandagina tutashtiriladi). Ushbu gaz aralashmasi yonganida, juda katta harorat bilan 
alangalanadi. Bunday mash’alani