Koinotning qurilish ashyolari

XIX-Bob: Simob – suyuq element
 ...................................................................................... 152
 
Rux va Kadmiy .................................................................................................................. 156
 

---

7 
XX-Bob: Xrom – rang elementi
 .......................................................................................... 159
 
Marganes, Molibden, Volfram, Reniy ............................................................................... 160
 
XXI-Bob: Titan – pishiq va yengil element
 ....................................................................... 164
 
Vanadiy, Sirkoniy, Niobiy, Gafniy, Tantal ........................................................................ 167
 
XXII-Bob: Bor – sahro elementi
 ......................................................................................... 170
 
Rux va Kadmiy .................................................................................................................. 172
 
XXIII-Bob: Skandinaviya elementlari
 ............................................................................... 175
 
XXIV-Bob: Uran – beqaror element
 .................................................................................. 181
 
XXV-Bob: Toriy va boshqa radioaktiv elementlar
........................................................... 184
 
Transuran elementlar ......................................................................................................... 185
 
Ilova ................................................................................................................................... 192
 
Tarjimondan
 ...................................................................................................................... 200
 
 
 

---

8 
 
 

---

9 
KIRISH 
Bir yuz o‘n sakkiz 
Olimlar materiya haqida so‘z yuritayotganlarida qandaydir, muayyan vaznga ega 
narsani nazarda tutayotgan bo‘lishadi. Masalan, tosh, odam, tanasi, bir paqir suv, yoki 
avtomobil muayyan vaznga ega. Bizni o‘rab turgan atrofimizdagi deyarli barcha narsa, 
jumladan, Yer, Quyosh, Oy va yulduzlar ham materiyadan iboratdir. Hatto ko‘zimizga 
ko‘rinmaydigan narsa – havoning ham o‘ziga xos vazni mavjud va u ham materiya sanaladi. 
Yorug‘lik, issiqlik, rentgen nurlari va radioto‘lqinlar singari narsalar vaznga ega emas va shu 
sababli, ularni materiya deb bo‘lmaydi.
Har qanday materiya mayda-mayda zarralardan tashkil topgandir. Ushbu zarralarning 
o‘lchamlari shu darajada kichikki, ularni nafaqat oddiy ko‘z bilan, balki, zamonaviy teleskoplar 
bilan ham ko‘rib bo‘lmaydi. Mazkur zarralarni ilm-fanda 
atomlar
deyiladi. Agar biz yon-
atrofga nazar tashlasak, minglab turdagi har xil materiyalarni ko‘ramiz. Lekin, shunisi 
hayratlanarliki, ushbu xilma-xillikni tashkil qiluvchi atomlarning turlari keskin 
chegaralangandir. Ya’ni, hozirda bizga ma’lum atom turlari atiga 118 ta xolos. Undan faqat 90 
tasi tabiatda uchraydi. Qolgan 28 tasini esa kimyogar olimlar sun’iy ravishda olishgan. 
Tabiatda mavjudlarining ham katta qismi erkin holda uchramaydi va boz ustiga, ko‘plab 
atomlar borliqning o‘zida ham juda-juda kam sonda mavjud. Tabiatda haqiqatan ham keng 
tarqalgan atomlar soni esa 30 ga yaqin xolos.
Atomlar ba’zan har qanday boshqa atom bilan bog‘lanishni istisno qiluvchi maxsus 
yakka holatda ham bo‘ladi. Lekin, aksariyat atomlar bir-biri bilan muayyan usullarda 
bog‘lanib, katta-kichik guruhlarga birlashadi. Bunday atom guruhlarini