Kkkkkkkkk

12.2. Иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омиллар.
Иқтисодий ўсиш авволом бор фойдаланилаѐтган ресурсларнинг сони ва сифатига, шунингдек фойдаланилаѐтган технологияга боғлиқ. Агарда каралаѐтган омиллар ва иқтисодий ўсиш таркибий кисмлари яхлитлаштирилган бўлса иқтисодий ўсишни экстенсив ва интенсив ўсишга бўлиш мумкин. Агарда фойдаланаѐтган ресурслар миқдори ўзгармай қолган ҳолда ишлаб чиқариш усса тўлиқ интенсив омиллар ҳисобига амалга ошган ҳисобланади.
Умуман олганимизда иқтисодий ўсиш бир нечта омиллар таъсирида амалга оширилади. Яъни:
1.Табиий ресурслар сони ва сифати;

2. 
   Меҳнат ресурслари сони ва сифати;
   
3. 
   Асосий капитал ҳажми;
   
4. 
   Технология ва бошқалар.
   

Ушбу омилларнинг барчаси ишлаб чикришга бевосита таъсир кўрсатади. Бу эса иқтисодий ўсиш истикболларини белгилашда ишлаб чиқариш функцияларидан кенг фойдаланиш имконини беради. Яъни, Иқтисодиѐтдаги ишлаб чиқариш омиллари миқдорининг қўшимча ўсиш суръатлари ( K / K ва L / L ) ва техника тараққиѐти натижасида уларнинг умумий унумдорлигини қўшимча ўсиш суръатларига ( ^ A / A ) боғлиқ ҳолда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг қўшимча ўсиш суръатини ( ^Y / Y ) ҳисоблаш имконини беради: ^Y/Y = ( ^K/K) + (1- ) ^L/L + ^A/A ѐки
Ишлаб чиқариш ҳажмининг қўшимча ўсиш суръати тенг капитал ҳажми пульюс меҳнат хиссаси пульюс омиллар умумий унумдорлиги қўшимча ўсиши хиссаси.
Бунда коэффициент ишлаб чиқарилган маҳсулотда капитал хиссасини, (1- ) - меҳнат хиссасини кўрсатади. Фараз қилайлик, миллий маҳсулотда капитал хиссаси 0,3 ни, меҳнат хиссаси эса 1-0,3= 0,7 ни Ташкил этса, унда капитални (^ к/к) ва меҳнатни ( ^L/L) 10% га қўшимча ўсиши ишлаб чиқариш ҳажмини ҳам 10 % га қўшимча ўсишига олиб келади. ( 0,3 х 10 % + 0,7 х 10 % = 3 % + 7 % = 10%) Яъни, экстенсив омиллар ҳисобланади. Аммо, Иқтисодий ўсишни таъминловчи интенсив омиллар ҳамма вақт ҳам кадрланган ва иложи борича улардан фойдаланишга ҳаракат қилинади. Шунинг учун ҳам давлат Иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш мақсадида, фан-техниканинг истикболли йўналишларини белгилаш, ходимларни тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш, солиқ механизми ва тизимини иложи борича ихчамлаштириш каби ишларни олиб бормокда.
Хусусан, республикамизда фан-техника ютуқларидан самарали фойдаланишни Республика фан-техника кумитаси олиб боради. Яъни, илмийтадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини ривожлантириш ва натижаларни ишлаб чиқаришга зудлик билан қўллаш мақсадида йирик-йирик лойиҳалар ишлаб чикилган ва шунингдек ушбу кумита томонидан ҳар йили бир нечта махаллий ва ҳалқаро олимпиада, конференция, коллуквиум ва энг яхши илмий ишлар курик танловлари утказилиб турилади.
Бундан ташқари республика таълим тизимида кескин янгиликлар қилинмокда. Яъни, республикада миллий кадрларни етиштириш мақсадида кўп боскичли “Кадрларни тайѐрлаш миллий дастури” қабул қилинди. Ушбу дастурга асосан ѐшларни ҳалқаро жаҳон бозорлари талабига жавоб берадиган даражада ўкитиш ишлари амалга оширилмокда. Яъни, лицей, коллеж, бакалавратура, магистратура, аспирантура ва докторантураларда укишини таъминлаш, ѐшларни ҳалқаро даражада тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш учун республика “Умид” “Устоз” ва шунингдек бошқа фондларнинг фаолият олиб бораѐтганлигини келтириб ўтишимиз мумкин.
Иқтисодий ўсишга мамлакатнинг солиқ тизими ҳам сезиларли таъсир қилади. Солиқка тортиш ставкаларини камайтириш ва амартизацияга ажратмаларнинг ўсиш томон ўзгариши инвестициялар ҳажмини кўпайтиради ва шу орқали иқтисодий ўсишни рағбатлантиради.
Кейинги йилларда ижтимоий ва экологик муаммоларни кучайиши деярли барча мамлакатларда иқтисодий ўсиш энг аввало аҳоли фаровонлигини таъминлашнинг шарти сифатида каралмокда. Чунки, иқтисодий ўсиш суръатларини таъминлаш зарурлиги сабабли ривожланган мамлакатларда амал килган иқтисодий ўсишнинг миқдорий назарияси ўз ўрнини иқтисодий ўсишнинг сифат назариясига бушатиб берди. 70 йиллар охирларидан бошлаб жаҳонда муҳим ривожланиш гояси табора тарқалиб бормокда. Унинг асосий мақсади келажак авлодлар эҳтиѐжини, яъни экология жиҳатдан чеклашлар ва аҳолининг камбагал катламлари эҳтиѐжини ҳисобга олишдир.
Яъни, давлат сиѐсати иқтисодий ўсишнинг қуйидаги муаммоларини хал этишга йуналтирилган:

• 
  истеъмол даражаси юқори бўлган иқтисодиѐтнинг барқарор ҳолатини таъминлашга каратилган омонат жамғариш меъѐрларини танлаш;
  
• 
  аҳоли ўсишини тартибга солиш;
  
• 
  фан-техника тараққиѐтининг экологик жиҳатдан хавфсиз ютуқларини жорий этиш ва меҳнат унумдорлигини ошириш.
  

Иқтисодий ўсишнинг ижтимоий йуналтирилганлиги кучайиб бориши билан Иқтисодий назария ва амалиѐтда ҳалқ фаровонлиги тушунчаси жамият ижтимоий-Иқтисодий тараққиѐтининг энг мухум мезонлари сифатида янада аниқланмокда ва кенгайтирилмокда.
Агарда илгарилари уни моддий таъминланганликнинг миқдорий кўрсаткичлари акс эттирган бўлса, ҳозирда биринчи ўринга ўртача умр кўриш, улим даражаси, шу жумладан болалар улими, ишсизлик даражаси, даромадлар тенгсизлиги, таълим даражаси, атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва бошқа шу каби кўрсаткичлар қуйилмокда. Яъни, Иқтисодий ўсиш шахснинг ривожланиб бориши учун шароит яратиб бериши лозим.
Иқтисодий ўсишнинг салбий оқибатларидан бири бўлиб аҳолини ижтимоий, мулкий табакаланиши кучайиши ҳисобланади. Шунинг учун ҳам давлат аҳоли турли катламларини ҳимоя қилиш мақсадида ижтимоий сиѐсатларни олиб боради.
Давлат ушбу ижтимоий сиѐсатларни олиб боришдан олдин аҳоли дараомадлари миқдорини аниқлайди. Аҳоли даромади иш хақи, дивидентлар ва фоизлардан, шунингдек трансферт тўловларидан ташкил топади. Даромадларнинг кенгроқ маъноси пулсиз ѐки имтиѐзли нархларда аҳоли оладиган товарлар ва таълим, согликни сақлаш, уй-жой коммунал хўжалиги, транспорт ва бошқа хизматлар кўринишидаги тўловларни ҳам ўз ичига олади. Иш хақи, дивидентлар ва фоизларни ишлаб чиқаришда бевосита катнашганлар даромадларни тақсимлаш натижасида оладилар. Давлат даромадларни тақсимланишига иш хақининг энг кам миқдорини қонуний равишда урнатиш орқали таъсир кўрсатади. Энг кам иш хақи ушбу мамлакатда таркиб топган турмуш шароитига боғлиқ бўлиб, энг кам истеъмол бюджети асосида аниқланади.
Давлат даромадларнинг қайта тақсимланишини асосан икки хил таянч омиллар ѐрдамида амалга оширади:

1. 
   Солиқ тизими;
   
2. 
   Трансферт дастурлари.
   

Давлат трансферт дастурларидан ташқари яна бир қатор нодавлат ва жамоат дастурлари ҳам мавжуд. Давлат ва нодавлат Ташкилотлари трансферт дастурларини барча турлари ягона бир мақсадга, яъни аҳоли даромадларини тенглаштиришга йуналтирилган.
Даромадлар тақсимланишининг тенгсизлигини ифодалаш учун кўп холларда Лоренц эгри чизиғи диаграммасидан фойдаланилади.
Бу чизма тўртбурчак кўринишида бўлиб, унинг горизантал томонида- аҳоли хисссаси (фоизи), вертикал томонида-даромад хиссаси (фоизи) кўрсатилган. Агар жамиятда даромад мутлоқ баравар тақсимланган деб фараз қилсак, яъни 20 % аҳоли жами даромаднинг 20 % га, 40 % - 40 % га эга бўлса, унда мутлоқ тенгликнинг бу вазиятини ифодаловчи чизиқ биссектриса кўринишига эга булар эди.
12.1-чизма.
Лоренц эгри чизиғи.


A Аҳоли фоизи.
Аммо, ҳаѐтда аҳоли ўртасида даромадларни тақсимланиши бир хил эмас. Масалан, агар аҳолининг 20 % А нуқта билан белгиланган даромадларнинг озгина қисмини олса, аҳолининг 40 % Б нуқта билан белгиланган қисмини олади ва хоказа. Бундай ҳолатда даромадни хақиқатда тақсимланишини билдирувчи чизиқ Лоренц эгри чизиғи деб аталади. Биссектриса ва Лоренц эгри чизиғи ўртасидаги ўзилиш ѐки майдон қанча катта бўлса, даромад тақсимланишининг тенгсизлик даражаси шунча юқори бўлади.
Бу ўзилиш катталиги тенгсизлик даражасини ифодалайди.