Kitapxanashunoslik pániniń strukturası

3. 2 Kitapxanashunoslikning ilimiy metodikası
Házirgi zaman páninde ilimiy biliwdiń baqlaw hám eksperiment, analiz hám
sintez, induktsiya hám deduktsiya, ulıwmalastırıw, abstraktlashtirish, hám
konkretlestiriw, tariyxıylıq hám logikalıq, ideallastırıw, modellestiriw
hám sol sıyaqlı ilimiy metodları ámeldegi bolıp, kitapxanashunoslik páninde de onıń
ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda keń qollanıladı. Ilimiy
biliwdiń bul metodları óz-ara bekkem baylanıslı bolıp, olar biliwdiń qaysı
basqıshı hám qaysı dárejesinde qollanıwı, ózleriniń tártibi hám xarakterleri
menen parıq etedi. Biz bul metodlardıń hár biri menen bólek bólek tanısıp
shıǵamız.
Baqlaw - bul háreket, ózgeris hám rawajlanıw daǵı málim ob'ektti tábiy
sharayatında ol qanday bolsa, sol xolicha dıqqat menen, belgilengen waqıt ishinde,
málim maqset tiykarında názerden keshirip barıw bolıp tabıladı.
Eksperiment bolsa, bul - jasalma jaratılǵan sharayatta alıp barılatuǵın
baqlaw bolıp tabıladı. Eksperimentda úyrenilip atırǵan predmet yamasa hádiyse óz jaǵdayında, lekin
jasalma jaratılǵan sharayatta názerden keshirip barıladı. Eksperimentda izertlewshi
óz úyreniw ob'ektine aktiv tásir etiwi, baqlawdıń barıwı, kuzatilayotgan
processni ózi qálegen jóneliske qaray ózgertiw múmkin.
Eksperiment baqlaw menen tikkeley baylanıslı bolıp, ol baqlawsız ámeldegi
bolmaydı, olar bir birlerin toldıradı. Baqlaw hám eksperiment tiykarında
tóplanǵan faktlar, maǵlıwmatlar ilimiy biliwdiń empirik dárejesin ónim
etedi.
Baqlaw hám eksperiment tiykarında payda etińan fakt hám maǵlıwmatlar bolsa óz
gezeginde izertlewshilerdińden olardı analiz hám sintez qılıwdı talap etedi.
Analiz-bul bir pútkildi bólimlerge, bóleklerge, táreplerge hám elementlerge
aeratib olardıń hár biri ne ekenligin biliw bolıp tabıladı. Analiz usılı nátiyjesinde
pútkildi shólkemlesken bólimler, tárepler, bólekler, elementler, olardıń pútkil
quramındaǵı ornı anıqlanadı. Analiz arqalı predmet hám hádiyseń
strukturası, dúzilisi bilinadi.
Sintez-analiz sebepli ajıratılǵan bólekler, bólimler, tárepler, elementler
ortasındaǵı hám olardınng pútkil menen bolǵan baylanıs hám baylanısıwlarinin bilio'ga
qaratılǵan metod bolıp tabıladı.
38
Analiz menen sintez biliw processindegi bir materiallıq yamasa logikalıq ámelniń
eki tárepi bolıp tabıladı, olardı bir birinen ajıratıp qollap bolmaydı. Shunki tábiyaat daǵı
hámme processler óz-ara bolıp tabıladı.
Izertlewshi úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiyseleri ústinde alıp barǵan baqlaw
hám eksperimentlari, analiz menen sintezlari tiykarında payda bolǵan empirik
faktlar hám maǵlıwmatlardı óz oylawında ulıwmalastıradı, abstraktlashtiradi hám
konkretlestiredi. Oylaw processinde júz beretuǵın bul ámeller de tlmiy
biliwninng ulıwma ilimiy metodların quraydı.
Ulıwmalastırıw -bul izertlew alıp baratırǵan bir qansha predmet yamasa
hádiyselerge tán bolǵan qandayda belgi, qandayda ózgeshelik yamasa qandayda bir tárepti pikiran
ajıratıp alıp, onı ǵárezsiz mánisi retinde qaraw bolıp tabıladı.
Abstraktlashtirish bolsa, bul - úyrenilip atırǵan predmet hám hádiyselerdiń
izertlew ushın zárúr bolmaǵan tárepleri, qásiyetleri hám ózgesheliklerin pikirden
hám itibardan soqit etip, izertlew ushın zárúr bolǵan qandayda-bir belgi yamasa
ózgeshelikti mavxum jaǵdayǵa keltiriw bolıp tabıladı. Ilimiy biliw procesi ulıwmalastırıw
hám abstraktlashtirish menen tawsılmaydı.
Konkretlestiriw bul - ulıwmalastırıw hám abstraktlashtirish processinde
ajıratıp alınǵan itibardan soit etken aldınǵı pútkil belgi hám ayrıqshalıqlardı
taǵı predmet yamasa hádiyseler menen baylanıstırıp, sol predmet yamasa hádiyse haqqında konkret
pikir payda etiw bolıp tabıladı.
Ulıwmalastırıw, abstraktlashtirish hám konkretlestiriw oylaw daǵı bir
logikalıq ámelniń túrli tárepleri bolıp tabıladı tek. Izertlewshi ulıwmalastırıw,
abstraktlashtirish hám konkretlestiriw usıllar tiykarında oylaw processinde jańa
teoriyalıq bilimlerdi payda etedi. Bul usıllardıń hár úshewsi oylaw jaryonida
mudami birlikte qollanilib, bir birlerin toltırıp keledi.
Ulıwmalastırıwdan abstraktlikka hám odan konkretlikke hám de
konkretlikten ulıwmalastırıw arqalı taǵı abstraktlashtirish tárep barıw
teoriyalıq biliwdiń eń zárúrli usılları bolıp tabıladı. Ilimiy biliwde konkretlikten
abstraktlikka hám odan taǵı konkretlikke barıw teoriyalıq biliwdiń umumty
nızamı bolıp tabıladı. Ilimiy biliwdiń bul metodları pánler rawajlanıwınıń túrli
39
dáwirlerinde túrli rol oynab kelgen. Konkretlikten abstraktlikka barıw usılı
pánlerdiń qáliplesiw dáwirinde olarǵa tiyisli túrli ilimiy túsinik hám
kategoriyalarni islep shıǵıwda zárúrli rol oynaǵan edi. Keyinirek pánler jedel
rawajlanıp barǵan dáwir kelip, predmet yamasa hádiyselerdi tereń biliw talabı
abstraktlikdan konkretlikke kóteriliw usılınıń áhmiyetin arttırdı. Soǵan
qaramay ilimiy biliw processinde bul eki usıl mudami birlikte hám óz-ara
baǵlıqlida qollanıladı. Bul usıllar teoriyalıq biliwdiń induktiv hám deduktiv
metodları menen de bekkem baylanıslı.
Induktiv metod yamasa induktsiya ilimiy biliwdiń sonday usılıki bunda
izertlewshi óz oylawında tekserip atırǵan predmet yamasa hádiyseler tuwrısındaǵı bir
qansha az-kem faktlardan, olar haqqındaǵı ayırım bilimlerden ulıwmalaw
bilimlerdi payda etedi.
Ilimiy biliwde induktiv usıl menen payda etińan bilimler mudami
deduktiv usıl járdeminde tekseriledi.
Deduktiv metod yamasa deduktsiya bul biliw processinde pikirde ulıwma
bilimlerden az-kem, bólekan bilimlerge keldilerr. Deduktiv usıl jardeminde
izertlewshi bir klass, bir jınıs, bir gruppa, predmet yamasa hádiyse tuwrısındaǵı
ulıwma bilimlerden olardıń hár biri haqqında bólek bilimlerdi ónim
etedi. Insannıń biliw tájiriybesinen sol zat ekenin aytıw kerek, eger qandayda ózgeshelik
bir klass yamasa bir jinsdagi hámme predmet yamasa hádiyselerge tán bolsa bul ózgeshelik
sol klass yamasa jinsga tiyisli hár bir predmet yamasa hádiysege de tán boladı.
Ilimiy biliwdiń bul usılları óz gezeginde tariyxıylıq hám logikalıq
metodları menen bekkem baylanıslı.
Tariyxıylıq úyrenilip atırǵan predmet yamasa hádiysediń payda bolıw,
rawajlanıw hám dárz ketiwjarayonlari birligin, onıń tarmxmy rawajlanıw
processinde basqa waqıyalar menen baylanıslılıǵın teoriyalıq biliwge qaratılǵan
usıl bolıp tabıladı. Tariyxıylıq degende, izertlewi atırǵan predmet yamasa hádiysediń konkret
sharayatta payda bolıwı, jasawı, rawajlanıwı hám dárz ketiwi yamasa joyılıwınan
ibarat processtiń oylawda ańlatılıwı túsiniledi.
40
Logikalıq bolsa, áne sol tariyxıylıq izertlewshi pikirindegi
ulıwmalastırılǵan, abstraktlashtirilgan, konkretlestirilgen, qısqargan,
kútilmegen jaǵdaylardan tazalanǵan abstrakt konkretlik formasında ańlatılıwı bolıp tabıladı.
Logikalıqta tariyxıylıqtıń eń zárúr hám eń tiykarǵı tárepleri, qásiyetleri,
nizamlıqları ańlatpalanadı. Tariyxıylıq hám logikalıq óz-ara bekkem baylanıslı.
Lekin tariyxıylıq baslanǵısh, logikalıq iikilamchi bolıp tabıladı.
Izertlewshi qandayda bir ob'ekt ústinde izertlewler alıp barǵanında ilimiy
biliwdiń bul usılların tuwrı qóllawı kerek. Xaqiqatdan da, izertlew
atırǵan predmet yamasa hádiysediń real tariyxın tuwrı úyrenip shıqpay turıp,
onıń mánisin tuwrı ańlatpalap bolmaydı.
Keyingi waqıtta EHM lar hám kompyuterlerdiń jaratılıwı, olardıń islep
shıǵarıwǵakeng engiziliwi, matematikalıq usıllardıń konkret pánler
tarawlarında nátiyjeli qollanılıwı, modellestiriw, formallashtirish sıyaqlı jańa
usıllardıń payda bolıwına alıp keldi. Házirgi kúnde bul usıllar kópshilik
tábiyattanıwlıq hám gumanitar pánler tarawlarında alıp barılıp atırǵan ilimiy
izertlewlerge keń qollanilib, olar ilimiy biliwdiń ulıwma ilimiy
metodlarına aylanıp barıp atırlar. Biz tómende sol metodlar haqqında toqtalıp
ótemiz.
Formallashtirish - bul tekserilip atırǵan predmet yamasa hádiyselerdiń málim
konkret tárepleri, qasiyet hám qásiyetleriniń mazmunın abstraktlashtirib, onı
málim abstrakt ańlatpa, formula yamasa sxemalar menen ańlatıw bolıp tabıladı. Bul metod
járdeminde izertlew atırǵan ob'ektler ortasındaǵı baylanıslılıq, olardıń
munasábetleri málim ańlatpalarda belgilenedi. Mısalı, algebrada matematikalıq
ańlatpalar : a+v, a-2 av+v
2 sıyaqlılar muǵdarlıq munasábetlerdiń
formallashtirilgan kórinisi bolıp tabıladı.
Formallashtirish usılı eń kóp dárejede matematika, fizika, ximiya,
matematikalıq logika, injenerlik hám texnika tarawlarında alıp barılatuǵın
izertlewlerde qollanıladı. Formallashtirish usılı óz gezeginde
modellestiriw usılı bekkem baylanıslı.
41
Modellestiriw daslep matematika pánlerinde júzege kelgen bolıp, házirgi
waqıtta bolsa fizika, biologiya, kibernetika sıyaqlı ko'pchilk pánlerde alıp
barılatuǵın izertlewlerde keń qollanıladı. Modellestiriw usılı
úyrenilip atırǵan ob'ekttiń dúzilisi yamasa funktsiyasına kóre oǵan uqsas, lekin
onıń ózi emes, onıń nusqasın jaratıp, sol nusqa arqalı xaqiqiy ob'ekttiń
tiyisli qasiyet hám qásiyetlerin úyreniw bolıp tabıladı. Ilimiy biliwde bul usıldıń
wazıypası ádetde tekserilip atırǵan prediet yamasa hádiyseni tikkeley, originalida
úyreniw ılajı bolmaǵan waqıtta onıń originalligiga uqsas, oǵan uyqas materiallıq
yamasa pikiriy nusqasın yaǵnıy modelin jasap, sol model'' tiykarında originalni
úyreniwden ibarat esaplanadi. Modellestiriw usılı úyrenilip atırǵan ob'ektte júz
beretuǵın processni onıń nusqasında tikkeley izertlew imkaniyatın beriw
menen bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Modellestiriw hám modeldiń ózine mısal etip
biz globustı alıwımız múmkin.
Modellestiriw kóp basqıshlı process bolıp tabıladı. Onıń birinshi basqıshı modeldi
qurıw bolıp tabıladı. Qurılǵan modeldiń original menen sáykesligin anıqlaw
modellestiriwdiń ekinshi basqıshı bolıp tabıladı. Modellestiriwdiń aqırǵı basqıshı
bolsa bul model'' arqalı iye bólingen jańa bilimdiń haqıyqatlıǵın anıqlaw bolıp tabıladı.
Ilimiy biliw processinde túrli pánler salasındaǵı izertlewlirada hár túrlı
modeller qollanıladı. Óz tábiyaatına kóre bul modellerdi eki gruppaǵa bolıw
múmkin: olar 1. Materiallıq modeller 2. Pikiriy modeller.
Materiallıq modeller - bular materiallıq denelerden etilgen modeller bolıp tabıladı.
Pikiriy modelleresa til belgileri, tildegi simvollar, hár túrlı kodlar, EHM
programmaları hám usılar sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Modellestiriw izertlewshine úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiyseler degi
keshetuǵın processlerdi tikkeley aqıl qılıw múmkin bolmaǵan waqıtta olardı
model'' arqalı úyreniwge, biliwge járdem beredi. Buǵan mısal etip N. Bardıń
atomning planetar modelin alıw múmkin. Ekenin aytıw kerek, bul modeldiń jaratılıwı
menen materiyaning dúzilisine tiyisli júdá kóp zatlardı biliw múmkin boldı.
Modellestiriw ilimiy biliwde úlken rol oynawı menen bir qatarda, onıń
sheklengen tárepleri de bar. Hesh bir model'' originalning qásiyetlerin tolıq
42
ańlatpalay almaydı. Shunki hár qanday model'' ob'ekttiń (originlarning)
izertlew ushın zárúrli bolǵan qásiyetlerin abstraktlastıradı. Lekin modeldiń
ob'ektti qaysı dárejede ańlatıwı onıń ob'ektke qanshellilik sáykesligine,
modellestiriwde qollanılǵan texnikalıq hám basqa qurallarǵa baylanıslı. Ilimiy
biliwde modellestiriwdiń hár qıylıların birgelikte qóllaw, jetilisken
modellerden paydalanıw jaqsılaw ratijalar beredi.
Biz joqarıda kórip ótken metodlardan tısqarı, ilimiy biliwde jeke,
bólek metodlar zárúrli áhmiyetke iye. Olar bir yamasa bir neshe pán tarawlarında alıp
barılatuǵın izertlewlerde qollanılıwı menen ulıwma ilimiy metodlardan
parıq etediler, tek. Bul metodlardı geyde anıq pán metodları da dep ataladı.
Hár bir anıq fanda bunday metodlardıń bir qanshası qollanıladı. Mısalı,
texnika pánlerinde grafik metod ; tariyx ádebiyattanıw ilimi hám filologiya
pánlerinde salıstırıwiy tariyxıy metod ; kórkem ónershunoslik pánlerinde romantizm hám
realizm sıyaqlı jeke, bólek anıq metodlar qollanıladı. Bul metodlardıń hár
biri ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, ilimiy biliw processinde zárúrli rol
oynaydı.
Izertlewshi ózi izertlew jetip atırǵan predmet yamasa hádiyselerdi úyreniwde ilimiy
biliwdiń túrli metodlarınan paydalanıw tiykarında málim jańa bilimlerdi
payda etedi. Bul jańa bilimler ózleriniń payda bolıwınan tap insaniyattıń
teoriyalıq bilimleri sistemaları pánlerge kirip keliwineshe, hár túrlı kórinislerde
bir qansha rawajlanıw basqıshların basıp ótedi. Ilimiy izertlew tiykarında payda
bolǵan jańa bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı túrli kórinistegi bul basqıshlar
ilimiy biliwdiń formaları dep ataladı. Ilimiy biliwdiń bunday formalarınıń
túpkiliklilerin ilimiy ideya, mashqala, gipoteza, teoriyalıq hám ilimiy aldınan kóriwler
quraydı.
Ilimiy ideya - ilimiy biliwdiń birinshi forması bolıp tabıladı. Ideya bul izertlew
maqsetin, onıń baǵdarı hám mánisin ańlatatuǵın ilimiy biliw forması bolıp tabıladı.
Ideya óz tábiyaatına kóre qandayda bir pikir bolıp tabıladı, ol izertlewsi miyasida onıń ámeliy hám
teoriyalıq iskerligi tiykarında payda bolıp, bolmıstıń tuwrı yamasa qáte in'ikosi bolıp tabıladı.
Ilimiy biliwde ideya zárúrli rol oynaydı. Málim bir anıq ideya tuwılmaguncha
qandayda bir tarawda izertlew aparıw múmkin emes. Hár bir ideya málim bir
tayarlıq, málim baqlaw tiykarında málim bir tarawda oylaw
nátiyjesinde payda bolıp, ol jaǵdayda izertlewshiniń ámeliy hám teoriyalıq tájiriybeleri
ulıwmalasqan boladı. Bunday ideyalardı olardıń tábiyaatına kóre:
 Ilimiy ideyalar
 Kórkem ideyalarǵa bóliniwi múmkin.
Ilimiy ideyalar pán texnika tarawlarına tiyisli tuwılǵan ideyalar bolıp tabıladı. Kórkem ideyalar
bolsa, tiykarınan, kórkem ijodga tán bolıp, olar jazıwshı yamasa shayırdıń “niyeti” dep
ataladı. Ideyalardı taǵı olardıń xarakterine kóre ekige ajıratıw múmkin:
 Bolmıstıń tuwrı, real in'ikosidan ibarat ideyalar
 Bolmıstıń qáte yamasa fantastik in'ikoslaridan ibarat ideyalar.
Ideyalar taǵı progressiv hám reaktsion ideyalarǵa da bólinedi. Progressiv ideyalar
ilimiy biliwdi rawajlandırıwǵa xızmet qilsa, reaktsion ideyalar oǵan tosıqlıq
etedi. Limiy biliwde progressiv hám reaktsion ideyalarustida mudami gúres
ketedi.
Ilimiy biliwde birdey ideyalar birikib, qandayda bir ilimiy mashqalanı payda
etiwi múmkin.
Mashqala - ilimiy biliwdiń ele bilip alınbaǵan hám hal etilmegen, lekin
bilinishi hám hal etiliwi kerek bolǵan bilim forması bolıp tabıladı. Mashqala ádetde
izertlewshiniń qandayda bir izertlew tarawına tiyisli jańa faktlarni toplaǵan, lekin bul
faktlarning ózindegi eski bilimler sistemasına sig'may, ózleriniń jańasha bayanın
talap ete baslaǵanda tuwıladı. Mashqalanıń dúzilisi hám qoyılıwı ilimiy
biliw procesiń eń zárúrli momentlerinen biri bolıp tabıladı. Mashqalanıń tuwrı
qoyılıwı - ilimiy biliwde jumıstıń yarımın sheshiw bolıp esaplanadı.
Kúndelik turmısda mashqalanı kóbinese soraw yamasa qandayda bir másele menen
aralastırıp qóllasadı. Ilimy biliwdiń forması retinde mashqala soraw hám
máseleden parıq etedi. Kópshilik mashqalanı eń qıyın, eń quramalı másele yamasa
soraw bolıp tabıladı deyiwedi. Mashqala soraw yamasa másele menen, soraw yamasa másele mashqala
44
menen baylanıslı bolıwı múmkin. Lekin soraw yamasa másele mashqala emes. Soraw yamasa
máseleniń ayriqsha ózgesheligi, mashqalantng da ayriqsha tárepleri bar. Soraw
yamasa máseleniń ayriqsha ózgesheligi mınada, sorawǵa juwap beriw, máseleni sheshiw
mudami aldınǵı bilim tiykarında ámelge asadı. Mashqalada bunday emes. Mashqalanı
olidngi payda etińan bilimler sheńberinde turıp hal etip bolmaydı. Bunıń
ushın jańa faktlar, maǵlıwmatlar toplaw olardı jańasha anıqlama beriw, sol payıtqa deyin
ámeldegi bolǵan eski bilim sheńberin buzıw talap etiledi.
Máseleler de ideyalar sıyaqlı haqıyqıy hám sohta (ótirik) máselelerden ibarat
boladı. Haqıyqıy máseleler ilimiy fakt hám pánlerdiń nızamlarınan kelip shıqsa,
jalǵan máseleler ilimiy faktlar hám pán nızamlvriga qarsı keledi.
Ilimiy biliw processinde bir mashqala bir qansha mashqalalardi keltirip shıǵarıw
múmkin. Buǵan biziń bazar ekonomikasına ótiwimiz mashqalasın kórsetiw
múmkin. Bazar ekonomikasına ótiw mashqalası biziń ekonomikalıq siyasiy hám
ruwxıy turmısımızdıńda jańa jańa mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır. Bul
máselelerden biri islep shıǵarılǵan tovarlardı erkin baha menen satıwǵa ótiw
menen talaplanǵan kem támiyinlengen shańaraqlardı, pensiyaxo'r kisilerdi,
studentlerdi hám jaslardı social qorǵaw mashqalasın alıw múmkin.
Ilimiy biliw processinde mashqalalardi sheshiwde kóplegen gipotezalar
payda bolıwı múmkin.
Gipoteza - tekserilip atırǵan predmet yamasa hádiyse tuwrısında ilgeri surilgan,
ilimiy jixatdan tiykarlanǵan, ilimiy fakt hám maǵlıwmatlarǵa qarsı bolmaǵan, lekin
haqıyqatliligi tastıyıqlanbaǵan ilimiy biliw forması bolıp tabıladı.
Ilimiy biliw processinde kóplegen gipotezalar payda bolıwı múmkin, olar
bir birin tolıqlawısh, bir birine qarsı, bir birine qarama qarsı hám bir birin
biykar etiwshi gipotezalar bolıwı múmkin.
Ulıwma alǵanda, ilimiy biliwdiń rawajlanıwı, gipotezalarning payda
bolıwı, olardıń tastıyıqlanıwı yamasa biykarlaw etiliwi hám taǵı jańa gipotezalarning
payda bolıwı tiykarında júz boladı.
45
Gipotezalar izertlewshin mudami málim izertlewge jóneltiredi, onıń
itibarın nege qaratıwı, neni izlewin anıqlap beredi. Gipotezalar,
obrazlı etip aytqanda, izertlewshiniń turaqlı jumıs quralı bolıp tabıladı.
Ilimiy biliwde payda bolǵan gipotezalar keyingi izertlewlerde
tekserilip, olardıń haqıyqatlıǵı tastıyıqlanadi yamasa qateligi tastıyıqlanıp, biykarlaw
etiledi. Gipotezani biykarlaw etiw ushın onıń qateligin tastıyıqlaytuǵın bir ǵana ilimiy
fakt jetkilikli bolıp tabıladı. Gipotezaning haqıyqatlıǵı tastıyıqlansa, bunday gipoteza teoriyaǵa
aylanadı.
Teoriya - ilimiy biliwdiń eń joqarı forması bolıp tabıladı. Teoriya, delingende
haqıyqatlıǵı ámeliy yamasa teoriyalıq tárepten tastıyıqlanǵan, bolmıstıń qandayda bir
tarawına tiyisli málim ideyalar, qarawlar, nızamlar hám principlerdiń arnawlı bir
sisteması túsiniledi. Teoriya qandayda bir pán tarawına tiyisli bolıp, ol málim
bilimlerdiń ulıwmalastırılıwı tiykarında payda boladı. Ilimiy biliwde
teoriyanıń tiykarǵı waziypası - ámeliyat bergen jańa faktlarni anıqlama beriw,
úyrenilip atırǵan predmet yamasa hádiyselerdiń mánisine tereńrek kirisiw, júz
beretuǵın waqıya hám hádiyselerdi aldınan kóre alıwdan ibarat esaplanadi.
Hár bir teoriya málim tarawdaǵı imlmiy bilimlerdiń sońǵı nátiyjesi
retinde bilim forması bolıp tabıladı, lekin onı hesh qashan pıtken, ózgermeytuǵın, absolyut
bilim, dep qaramaslik kerek. Shunki hár bir teoriya faqaqt ol yamasa bul gipotezaning
tastıyıqı bolmay, bálki gipotezalarning nátiyjesi bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen teoriya da
mudami rawajlanıp barıp, onıń mazmunı absolyut hám salıstırmalı haqıyqatlardıń
birliginen ibarat boladı.
Ilimiy aldınan kóriw - insannıń kúndelik ámeliy iskerligi bárháma
málim joba, málim móljellga tiykarlanǵanlıǵı sıyaqlı, izertlewshiniń ilimiy
izertlew hám izertlewleri de mudami ilimiy aldınan kóriw menen baylanıslı boladı.
Aldınan kóriw insannıń kelesinde tábiyaat hám jámiyette neler júz
bolıwı, qanday hádiyse hám waqıyalar júz beriwin biliw bolıp, bul zat insan
miyasining bolmıs waqıya hám hádiyselerdiń aldınan sáwlelendiriw qábileti menen
baylanıslı process bolıp tabıladı. Insan qandayda bir aktivyaitini baslar eken, ol bunı qanday etip
ámelge asırıwdı o'ylaydi, onı qaysı tárzde hám qanday tártipte qılıw kerekligi
46
ústinde pikirleydi. Sol tiykarda ol óz iskerliginiń barıwı jáne onıń qanday
nátiyjelerge alıp keliwin pikiran belgilep aladı. Insan mudami óziniń aldın
asırǵan bilimlerine, tájiriybe, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerine tayanadi. Usılar
tiykarında anda aldınan kóriw júz boladı.
Ilimiy aldınan kóriw izertlewshi yamasa alımdıń tábiyaat, jámiyet hám insan
oylawı rawajlanıwı nızamlarına tıykarlanıp, qandayda pán salasında tábiyaat hám
jámiyette kelesinde júz beretuǵın predmet, hádiyse, waqıya yamasa processni aldınan
aytiwi - ilimiy boljawı bolıp tabıladı.
Ilimiy boljaw izertlewshiniń tábiyaat hám jámiyettegi predmet hám
hádiyselerdiń ótken zaman daǵı hám házirgi dáwirdegi jaǵdayı, ózgerisler,
rawajlanıwlardıń ob'ektiv nizamlıqların biliw tiykarında olardıń kelesi
jaǵdayı haqqında qandayda bir pikir búydew bolıp tabıladı.
Izertlewshi ózi úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiysediń payda bolıwı hám
rawajlanıwı, odaǵı ishki zárúrli baylanıslılıq hám baylanısıwlardı úyrene barıp,
bul predmet yamasa hádiysediń qashan, qanday sharayatta, qaysı tártipte, neler
sebepli, qanday tákirarlanıwın bilip alıw nátiyjesinde sol predmet yamasa
hádiysediń kelesindegi jaǵdayın ilimiy boljaw ete aladı.
Ilimiy aldınan kóre biliw hár qanday ilimiy izertlewde, hár qanday
ilimiy jumısda bahasız áhmiyetke iye esaplanadı. Ilimiy aldınan kóriw de dúnyanı
ilimiy biliwdiń ayriqsha forması bolıp tabıladı.
Ilimiy aldınan kóriw - ilimiy boljaw, diniy káramat qılıw, palkerlik
qılıw, kisiler táǵdirin aspan deneleri, juldızlar hám planetalar háreketine
qaray belgilewlerinen parıq etedi.
Ekenin aytıw kerek, ótken zamanda kisiler ortasında, adamlardıń kelesi táǵdirin,
jámiyette kelesinde júz bolatuǵın waqıya hám hádiyselerdi aspan planetalarınıń
háreket jaǵdayına baylanıstırıp aldınan aytıp beretuǵın astrol''oglar (munajjimlar)
iskerlik kórsetkenler. Olardıń bul táliymatı astrol''ogiya dep atalib, basqa
jerlerde bolǵanı sıyaqlı, Orta Aziya xalıqları ortasında da keń tarqalǵan.
Astrol''oglar kózqarasınsha, jámiyette kelesinde bolatuǵın waqıya hám
hádiyselerdi, adamlardıń táǵdirin juldızlar hám planetalardıń jaǵdayına hám
47
háreketine qaray aldınan aytıp beriw múmkin. Usınıń sebepinen olar arnawlı
goroskoblar dúziwib, olarda óz qarawların bayanlasadı. Astrol''ogiyaga
ıseniw shet el mámleketlerde keń tarqalǵan. Bizde Burınǵı Birlespe
parsalangandan keyin astrol''ogik qarawlar jonlana baslana basladı.
Atap aytqanda, baspasózde, radio, teleko'rsatuvlarda hár túrlı goroskoblar berila
baslandı.
Lekin sonı búydew kerekki, astrol''ogiyaning ilimiy ekenligi sol kunge shekem
tolıq tiykarlanmagan, astrol''oglarning boljawları bolsa kóbinese ilimiy tárepten
tastıyıqlanmagan. Biraq ayırım astrol''oglar boljawlar júz bergen waqıya hám
hádiyselerge tosınarlı sáykes keliwleri sebepli, olarǵa ıseniw kisiler
ortasında sol payıtqa deyin dawam etip kelip atır. Ilimiy boljawlardıń astrol''ogik
boljawlardan tiykarǵı ózgesheligii sonda, olardıń haqıyqıylıǵı mudami ılım pán
jetiskenlikleri menen, tábiyaat, jámiyet hám insan oylawı nızamları menen ilimiy
tiykarlanǵan boladı. Sondaǵana ilimiy boljawlar qılıw hám keleshekti aldınan
kóriw múmkin.
Pánler tarqqiyoti ushın, adamlardıń jámiyettegi xızmetleri ushın tábiyaat
hám jámiyet hádiyseleriniń júz beriwin ilimiy aldınan kóriw júdá zárúrli
áhmiyetke iye.
Tábiyaat hám jámiyet hádiyselerin ilimiy aldınan kóriw biziń Ǵárezsiz
Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótip atırǵan házirgi sharayatta mámleket hám
xalıqtıń kelesinde mámleket turmısında júz bolıwı múmkin bolǵan hádiyse hám
waqıyalarǵa hár tárepleme tayın bolıwı, bul hádiyselerdiń unamlı aqıbetlerin
kóbeytiw, unamsız aqıbetleriniń bolsa aldın alıw, hesh bolmasa olardı
kemeytiw ushın zárúrli áhmiyetke iye. Lekin sonı da aytıw kerek, millionlap
kisiler xızmetleri menen baylanıslı júz bolatuǵın social hádiyselerdi
ilimiy aldınan kóriw júdá qıyın jumıs. Soǵan qaramay biz Ǵárezsiz Ózbekstan
rawajlanıwın tuwrı belgilep aldıq. Ózbekstan - keleshegi ullı mámleket bolıp tabıladı.
Insan biliwin onıń óz predmet ob'ekti tárepinen eki bolıp
úyreniw ádet bolǵan. Bul tárepten onıń birinshisi tábiyaattı biliw bolsa,
ekinshisi jámiyeti biliw bolıp tabıladı. Tábiyaattı biliw sebepli biziń
48
tábiyattanıwlıq bilimlerimiz payda bolsa, jámiyeti biliwimiz sebepli
social - gumanitar bilimlerimiz payda boladı.
Social biliw tiykarınan tábiyaat jáne onıń nızamların biliwden ayrıqsha
túrde, insannıń jámiyet jáne onıń nızamların biliw bolıp tabıladı.
Jámiyet tábiyaat rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıqqan insanlardıń
social uyushmpsi bolıp, social iskerliginiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Jámiyet de
tábiyaat sıyaqlı ob'ektiv, óz dúzılıw hám rawajlanıw nızamlarına iye social
organizm bolıp tabıladı. Bul tárepleri menen jámiyet tábiyaat menen ulıwma birlikke iye
bolıp, olar bir birlerine tásir hám reakciya etip, ózgerip, rawajlanıp, óz
baslarınan tábiy tariyxıy rawajlanıwdı keshirip turadı. Bunday ulıwmalıq
insannıń tábiyaat hám jámiyeti biliwde óz ańlatpasın tapqan bolıp, onıń
social biliwi de biliwdiń ulıwma nizamlıqları tiykarında ámelge asadı.
Lekin, sol bilar birge, jámiyet óz tábiyaatı hám mánisine kóre, óz nızamlarınıń
ámel etiwi tárepinen tábiyaattan parıq etetuǵın ayriqsha táreplerine de iye.
Jámiyet óziniń ámeldegi bolıwı, ózgeris hám rawajlanıwı tárepinen bólek
social bolmıs bolıp tabıladı. Onıń tábiyaattan ayırmashılıǵı sonda, tábiyaat materiallıq
bolmıstıń bir túri retinde waqıtta máńgi, mákanda sheksiz ámeldegi bolsa,
jámiyet materiallıq hám ruwxıy bolmıstıń birligi retinde waqıtta baslanıwı
bolıp, ol mákanda shegaralanǵan bolıp tabıladı. Jámiyet tábiyaattan bir orında kútá úlken parq
etedi. Tábiyaatda tek ongsiz kúshler bir birlerine tásir hám reakciya etip,
tábiyaattıń ulıwma nızamları áne sol kúshlerdiń óz-ara tásiri processinde ámel
etedi. Bunda anglangan, qálegen, maqset xesh qayda, xesh qashan bolmaydı.
Kerisinshe, jamyaitda sanalı, arnawlı bir maqset tiykarında, málim mútajlik hám máplerge
iye bolǵan kisiler iskerlik kórsetedi. Bunda xesh zat anglanmagan, niyetsiz,
istalmagan, maqsetsiz etińmeydi.
Jámiyet - sanalı insanlar social iskerliginiń maxsuli, jámiyette sanalı
hám shıdamlılıqge iye bolǵan kisiler iskerlik kórsetediler, olar tábiyaatqa social kúsh
retinde qarama qarsı turıp, óz miynet xızmetleri menen oǵan tásir
etediler, nátiyjede tábiyaat naǵıymetlerinen ózleri ushın materiallıq hám ruwxıy
49
baylıqlar islep shıǵaradılar. Bul processda olar tábiyaatnigina ózgertirip qalmay,
bálki óz insaniy “tábiyaat”larini da ózgertirip baradılar.
Jámiyette mudami sanalı túrde óz maqsetlerine intiluvchi, málim shıdamlılıqge
iye bolǵan, arnawlı bir intalı ayriqsha oy-pikir iyesi bolǵan insanlar iskerlik
kórsetkenligi sebepli, olardıń bul maqsetleri, shıdamlılıq, intaları hám
oy-pikirlerin tikkeley social faktorlar belgileydi. Bul social faktorlar
júdá xilma qıylı bolıp, olar bólekan sırtqı social hádiyselerden hám bólekan
ideal ármanlardan : mısalı kisilarninsh shuxratparastlik, “aqsha hám huqıqqa
xizmet etiw” jeke máp, jeke nafoat yamasa qálew olardı háreketke
keltirip, payda etip turıwshı málim materiallıq hám ruwxıy kúshler ámeldegi
boladı. Bul materiallıq hám ruwxıy kúshler bolsa iskerlik kórsetiwshi insanlardıń
mıylarında túrli rayon maqsetler, ármanlar, xoshametler, qálew hám tilekler,
shıdamlılıqler, mútajlik hám mápler formalarına kirgen tariyxıy sebeplerdi tashkil
etedi. Olar kisiler sanasında tariyxda ámel etetuǵın jámiyeti
háreketlendiriwshi ideal kúshler retinde kórinetuǵın boladı. Lekin bul ideal kúshler
zamirida mudami kisilerdi háreketke keltiretuǵın materiallıq kúshler - jámiyet materiallıq
mútajlikleri adamlardıń ijtmioiy, ekonomikalıq hám siyasiy xızmetleri jatadı.
Jámiyette adamlardıń social, ekonomikalıq xızmetleri arqalı jámiettiiń
social nızamları ámel etedi. Jámiyettegi bul social nızamlar, tiykarınan
kisiler social xızmetleriniń nızamları bolıp tabıladı.
Jámiyeti, yaǵnıy social bolmıstı hám ijtmioiy sananı jámiettiiń
materiallıq hám ruwxıy ómirin biliw insannıń social ámeliy iskerligi menen
júzege kelip, ol óz social mazmunına iye boladı, bul mazmun jámiyettegi
adamlardıń social, ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy munasábetlerinen kelip
shıǵadı.
Jámiettiiń ámeliy social mútajlikleri, birinshi náwbette, islep
shıǵarıw, ayırbaslaw hám tutınıw mútajlikleri social biliwdi jáne onıń
nátiyjesi bolǵan social bilimler sistemalardan ibarat social hám gumanitar
pánlerdi rawajlantıradı hám alǵa jıljıtadı. Ruwxıy mútajlikler óziniń basqa
baǵdarları sıyaqlı kitapxanashunoslik páninde bul ilimiy metodlardı ózine
50
tán tárzde qóllawdı talap etedi. Kitapxanashunoslik pániniń metodları ushın
joqarıda keltirilgen metodlar filosofiyalıq tiykar bolıp xızmet etedi.