Kitapxanashunoslik pániniń strukturası

3. 3 Kitapxanashunoslikka tiyisli izertlewlerdi shólkemlestiriw
Basqa pánler sıyaqlı kitapxanashunoslikda ámelge asırilatuǵın
izertlewler procesi de mashqala jáne onı sheshiw menen baylanıslı bolıp, izertlew -
analiz - ámelde qóllaw sıyaqlı ush basqıshdan ibarat esaplanadi. Bul máselege jáne de
anıqlaw yondashiladigan bolsa : mashqala -gipoteza - gipotezani tastıyıqlaw -
teoriyanı jaratıw hám ámeliy usınıslar procesin oyda sawlelendiriw múmkin.
Kitapxanashunoslik ámeliyatında kóplegen izertlewlerde qollanılatuǵın
shólkemlestirilgen sistema tómendegilerdi óz ishine aladı :
1. Ilimiy mashqalanı anıqlawtırıw hám qáliplestiriw.
2. Texnikalıq wazıypanı islep shıǵıw hám tastıyıqlaw.
3. Ilimiy izertlew programmasın islep shıǵıw.
4. Ilimiy izertlew nátiyjelerin rásmiylestiriw.
5. Ilimiy-izertlew jumısı nátiyjelerin islep shıǵarıw ámeliyatında qóllaw.
Iv Bap. Kitapxanashunoslikning mártebesi jáne onıń pánler
sistemasındaǵı ornı.
4. 1. Ilimiy bilimler sistemasında kitapxanashunoslik mártebesiniń
ulıwma klassifikaciyası.
Kitapxanashunoslik mártebesi onıń ilimiy bilimler sistemasındaǵı,
social qádiriyatlar kompleksindegi, sonıń menen birge basqa ilimiy pánler qatarındaǵı
poziciyasi retinde túsiniledi. Ámeldegi pánlerdiń social, tábiy hám texnikalıq
tarawlarǵa bóliniwinde kitapxanashunoslik sociallıq pánler sistemasına kiredi,
degen pikir dúnyada keń tarqalǵan. Biraq, birpara kitapxanashunoslar
kitapxanashılıq jumısınıń rawajlanıwı hám kitapxanashılıq teoriyasınıń dúnya
kólemindegi " birden-bir aǵım" retinde qáliplesiwin usınıs etediler. Mısalı,
51
ingliz kitapxanashısı L. Evans sonday dep jazǵan edi: " Kitapxanashılıq jumısın ol
dúnyada paydalanıw múmkin bolǵan universal klassifikaciyanı jaratıwmagunicha
jetik pán dep ataw múmkin emes". Bunday qarawlar kitapxanashunoslikni
jámiyettegi júz berip atırǵan social ózgerislerdi sáwlelendirmeytuǵın pán
retinde aytıw áqibeti bolıp tabıladı, sebebi kitapxanashunoslik go'yo formal-texnikalıq
fon esaplanıp jámiyettegi roli onsha áhmiyetli emes, degen qarawlar da
bar bolıp tabıladı.
Kitapxanashunoslikning sociallıq pánlerge baylanıslılıǵı jetkilikli tiykarlanǵan.
Jónelistiń insaniy, gumanistik tábiyaatı kitapxanashunoslik rawajlanıwındaǵı eń
zárúrli, sheshiwshi jónelis bolıp tabıladı. Kitapxanashunoslik páni baǵdarınıń
mánisi - bul adam, onıń ruwxıy informaciya mútajlikleriniń qandirilishi,
ózliginiń rawajlanıwı, ózin ózi ańǵarıwı bolıp tabıladı. Kitapxanashunoslik
baǵdarınıń insaniy, gumanistik tábiyaatı kitapxanashunoslik rawajlanıwındaǵı eń
zárúrli, sheshiwshi jónelis bolıp tabıladı. Sol sebepli házirgi kúnde dúnyada
kitapxanashunoslik ilmi anıq ańlatpa etilgen gumanistik jetekshilik menen
ajralıp turadı, degen pikir keń tarqalǵan. Kitapxanashunoslik páninde hal
etiwshi rolni matematika, avtomatlastırıw, kompyuterlestiriw hám jańa
informaciya texnologiyaları menen baylanıslı izertlewler iyelep baratırǵan bolsada
onıń gumanistik baǵdarı biykar etilmeydi. Biraq, bul anıq yamasa texnikalıq pánge
aylantırilmaydi. Ǵárezsiz sociallıq pán retinde kitapxanashunoslik málim
bir uyushgan teoriyalıq bilimlerge iye bolıp, olar turmıstıń arnawlı bir salasında, yaǵnıy
kitapxana jumısı salasında qollanıladı. Bunnan tısqarı, jámiyet bul bilimler
bul tarawdaǵı mashqalalardi sheshiwge ılayıqlıǵın, bul mashqalalardi basqa
hár qanday bilim tarawı wákilleri emes, bálki kitapxana jumısı tarawı
qánigeleri sheshiwi kerekligini tán aladı. Kitapxanashunoslik
kitapxana ámeliyatınıń tiykarın quraytuǵın ayriqsha metodlar, processler,
teoriyalıq principler hám texnologiyalardan paydalanadı hám olardı qollaydı.
Kitapxanashunoslik pániniń mártebein ulıwma xarakteristikalawda onıń
kitapxanashunoslik ob'ekti kóp elementli ekenliginen kelip shıǵıs
pánleraro ózgesheligi zárúrli áhmiyetke iye. Kitapxanashunoslik basqa ilimiy
52
pánlerden tısqarı ǵárezsiz túrde, ǵárezsiz halda ámeldegi bolmaǵan hám
joq. Óz ǵárezsizligin ulıwma joǵatpaǵan halda, ol úlken ilimiy
baylanıslar menen ajralıp turadı hám kerek bolǵanda óz máselelerin sheshiw
ushın basqa pánlerdiń túsinikleri, teoriyaleri, principlerı, usılları hám
faktik materiallarınan paydalanadı. Pánleraro sintez sebepli
kitapxanashunoslik hám basqa pánler ortasında bilim almasinmoqda. Geyde bul
basqa pán tárepinen alınǵan ilimiy bilimlerdi ápiwayı ózlestiriw formasında,
kóbinese onıń dóretiwshilik rawajlanıwı formasında kórinetuǵın boladı.
4. 2. Kitapxanashunoslik hám kitapxana -bibliografik hám de informaciya
tarawlarına tiyisli pánler
Kitapxanashunoslik bibliografiyashunoslik, kitapshunoslik hám
informaciyashunoslik menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Shuqur ishki baylanıslar
kitapxanashunoslik hám arxivshunoslik ushın da xarakterli bolıp tabıladı. Bul pánlerdiń
barlıǵın joqarı dárejedegi óz-ara baylanıslılıq birlestiradi.
Kitapxanashunoslik hám bibliografiyashunoslik.
Kitapxanashunoslik hám bibliografiyashunoslik - bul ǵárezsiz, óz-ara baylanıslı
pánler bolıp, olar óz-ara tásir ótkerip, bir-birin boyitadi.
Bibliografiyashunoslik kitapxanashunoslikning ilimiy hám teoriyalıq
múmkinshiliklerin sezilerli dárejede keńeytiredi. Sonday etip, ol
bibliografik maǵlıwmatlardıń ilimiy túsiniklerinen paydalanadı,
bibliografiyasiz kitapxana jumısınıń fondini shólkemlestiriw, maǵlıwmat -qıdırıw
sistemasın jaratıw, kitap fondini úyreniw, paydalanıwshılar menen islewde
usınıs bibliografiyasidan paydalanıw, jańa ádebiyatlar tuwrısındaǵı
maǵlıwmatlar sıyaqlı kóp túrlerin ámelge ámelge asırıw múmkin emes.
Bibliografiya tiykarınan kitapxanalar iskerligi arqalı ámelge asıriladı.
53
Bibliografiyashunoslik-bibliografiya teoriyası da rawajlanıp atır.
Bibliografiyashunoslik óz gezeginde, kitapxanashunoslikning túrli
principlerı, teoriyaleri, usılları, túsiniklerinen paydalanǵan halda onıń
teoriyalıq múmkinshiliklerine tiykarlanadı. Bul eki pánni hár tárepleme
birlestiriw ilimpazlar ushın zárúrli wazıypa bolıp tabıladı.
Kitapxanashunoslik hám kitapshunoslik.
Kitapshunoslik - bul kitapxanashunoslik menen baylanıslı ilimiy pán. Biraq
kóplegen kitapshunoslar kitapxanashunoslik kitapshunoslikning ajıralmaytuǵın bólegi
dep esaplasadı. Kitapshunoslik, kitapshunos ilimpazlardıń ózleri belgilep
bergeni sıyaqlı, kitap tuwrısındaǵı barlıq ılımlarınıń jasalma qospası bolıp tabıladı.
Kitapxanashunoslikni kitaptıń ózi emes, baspa kórinisindegi maǵlıwmat
qızıqtiradi. Kitapxanashunoslar kitap, kitapat jumısı, kitap jarıyalaw, kitap
tarqatıw jáne t.b sıyaqlı tiykarǵı túsiniklerden paydalanıwadı. " Paydalanıwshı",
" oqıw" túsinikleri tar mániste isletilse de, kitapxanashunoslikning eń
zárúrli túsinikleri esaplanadı. Kitap, onıń mazmunı, maqseti hám qanday
paydalanıwshılarǵa mólsherlengenligin biliw - bul kitapxanashınıń
professionalizmi bolıp tabıladı. Kitapxana haqqındaǵı birpara túsiniklerdiń
rawajlanıwda kitaplardıń social hádiyse retinde rawajlanıwın
tártipke soluvchi ulıwma nızamlar zárúrli rol oynaydı. Óz gezeginde
kitapshunoslar paydalanıwshılardı úyreniw, olardıń qızıǵıwshılıqları, informaciyaǵa
bolǵan mútajlikleri, ayırım túrdegi baspalardıń ataqlılıǵı, ayriqsha bas bet
hám basqalar haqqında teoriyalıq usınıslar hám empirik maǵlıwmatlardan
paydalanadılar. Kitapshunoslik hám kitapxanashunoslikning bekkem
baylanıslılıǵı bul pánlerdiń birdeyligi yamasa birewiniń ekinshisi quramına
kiriwin anglatmaydi.
Kitapxanashunoslik hám informatika (informaciyashunoslik)
Genetikalıq kózqarasınan, kitapxanashunoslik " informaciyashunoslikning tiykarı"
esaplanadı.
54
Keń mániste informaciyashunoslik fundamental pán retinde
bir ob'ektti basqasında sáwlelendiriw nátiyjelerin úyrenetuǵın, jámiyette,
tábiyaatda hám texnikalıq apparatlarda barlıq túrdegi maǵlıwmatlardı islep shıǵarıw,
qayta islew, saqlaw hám tarqatıw menen baylanıslı bilimler sisteması bolıp tabıladı.
Tar mániste, bul hár qıylı ilimiy hám texnikalıq informaciya xızmetlerin iskerligi
menen baylanıslı bolǵan ámeliy informaciyashunoslik bolıp tabıladı. Kitapxanashunoslik hám ámeliy
informaciyashunoslik pánleriniń óz-ara munasábeti óz-ara baylanıslı, teń haqılı
pánlerdiń óz-ara baylanıslılıǵı retinde bahalanadı, bul eki tárep ushın da
paydalı bolıp tabıladı. Informaciyashunoslik sebepli kitapxanashunoslar jámiyeti
jaqınlasıp kiyatırǵan informaciyalashtirishning zárúrligini ózleriniń teoriyalıq
baǵdarlarında da, kitapxana ámeliyatında da túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıw
zárúr ekenligin angladilar. Waqıt ótiwi menen " informaciya", " informaciyalashtirish",
" kompyuterlashtirish" hám taǵı basqa túsinikler kitapxanashunoslikning tiykarǵı
baǵdarı apparatı quramına kirdi hám ol tiykarınan jańa paradigmaǵa ótiwdi
juwmaqladi hám kitapxanashunoslik informaciyanı industrlashtirishning
tarmaqlarınan biri esaplanadı. Házirgi kúnde kitapxanashunoslik hám ámeliy
informatika pánleriniń óz-ara baylanıslılıǵı integrasiya tárep umtılıw
tendentsiyasınıń kusheytiwi menen ajralıp turadı. Batısda " kitapxana -informaciya
páni" túsinigi isletiliwi biykarǵa emes. Kitapxanashunoslik hám ámeliy
informatika ortasındaǵı munasábetlerdiń rawajlanıw procesi, biykardı biykar
etiwdiń tolıq sikli menen juwmaqlanadı : yaǵnıy tolıq qarama qarsılıqtan shıǵıp
arnawlı bir jańa negizdegi integrasiya menen juwmaqlanadı.
Kitapxanashunoslik hám fundamental informatika ortasındaǵı
munasábetlerge kelsek, fundamental informatika páni kitapxanashunoslikka
salıstırǵanda ulıwmalastıratuǵın pán retinde, nızamları, principlerı, kategoriyalari
kitapxanashunoslik páni tárepinen kitapxana jumısı ushın xarakterli bolǵan
informaciya processlerin xarakteristikalaw ushın barǵan sayın kóbirek paydalanıladı. Sonday
etip, kitapxanashunoslikning tiyisli pánler menen óz-ara baylanıslılıǵı salıstırǵanda
joqarı turaqlılıq hám bir tegis rawajlanıw ózgeshelikine iye esaplanadı. Biraq, bul
turaqlılıq salıstırmalı bolıp, kitapxanashunoslik, bibliografiyashunoslik,
55
kitapshunoslik, ámeliy informatika pánlerin fundamental informatika
tiykarında strukturalıq qayta qurıwdı talap etedi.
4. 3 Kitapxanashunoslik jáne social pánler
Kitapxanashunoslik mádeniyatshunoslik, sosiologiya, pedagogika, psixologiya,
ekonomika, matematika hám basqa pánler menen baylanıslı bolıp tabıladı.
Kitapxanashunoslik hám mádeniyatshunoslik ulıwma insanıylıq mádeniyatınıń
strukturalıq bólegi bolıp, bul mádeniyat elementi retinde, kitapxanashunoslik
ruwxıy mádeniyat rawajlanıw nizamlıqların uyreniwshi,
mádeniyatshunoslik menen bekkem baylanıslı. Mádeniyatshunoslikning ulıwma
principlerıni esapqa alǵan halda, jámiettiiń materiallıq ómiriniń tarawlarınan
biri retinde kitapxana teoriyası hám ámeliyatı nizamlıqları úyrenilip atır.
Mádeniyatshunoslik ushın hám kitapxanashunoslik ushın materiallıq izertlewler arqalı
jámiettiiń jáne onıń túrli qatlamlarınıń materiallıq rawajlanıwın úyreniw,
xalıqtıń ruwxıy mútajliklerin xoshametlew hám olardı nátiyjeli, hár
tárepleme hám bárkámal rawajlanǵan shaxstı qáliplestiriwdiń maqul túsetuǵın
usılların úyreniw zárúrli áhmiyetke iye. Mádeniyatshunoslik máselelerine
kelsek, kitapxanashunoslik mádeniyat kitapxanashılıq jumısı sıyaqlı iri
tarmaǵına tiyisli haqıyqıy hám teoriyalıq maǵlıwmatlardıń zárúrli dáreklerinen
biri bolıp tabıladı. Kitapxanashılıq jumısınıń rawajlanıwına qaray málim bir
mámlekettiń materiallıq rawajlanıw dárejesi tuwrısında anıq oylaw
múmkinligin atap ótiw jetkilikli.
Kitapxanashunoslik hám sosiologiya.
Derlik bir ásirlik dástúrge iye bolǵan kitapxanashunoslik sosiologiya hám
social psixologiyaning jetiskenlikleri hám usıllarınan paydalanıp
keledi. Kitapxanashunoslik social psixologiya teoriyası hám
56
metodologiyasidan, ásirese anketa, intervyu beriw hám bólekan gruppalı
eksperimentdan aktiv paydalanadı. Olarǵa tıykarlanıp, pútkil xalıq, balalar hám
jaslar, hayallar, ilimpazlar hám qánigelerdiń informaciya mútajlikleri hám basqa
tarawlarda kitapxanalar, kitaplar hám oqıwdıń áhmiyeti tuwrısında keń
kólemli hám jergilikli sosiologik izertlewler alıp barıladı.
Kitapxanashunoslikda salıstırǵanda jańa bólim - kitapxana sosiologiyasi payda
boldı. Kitapxana hám kitapxanashılıq jumısı bar ekenligin sosiologik analizi
paydalanıwshılar qızıǵıwshılıqları hám mútajlikleriniń tábiyaatı, olardıń xarakteri hám
baǵdarın óz ishine aladı, oqıw mádeniyatınıń social hádiyseler
sistemasındaǵı ornı hám insannıń ruwxıy dúnyasın qáliplestiriwdegi rolin
belgileydi.
Kitapxanashunoslik hám ekonomika
XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap kitapxanashunoslikning ekonomikalıq
pánler menen óz-ara baylanıslılıǵı tendentsiyası barǵan sayın kúsheyip barıp atır hám
kitapxanashunoslik ekonomikası máseleleri barǵan sayın zárúrli áhmiyet kásip eta
basladı. Kitapxanashılıq nomoddiy tarawdıń ekonomikası hám mádeniyat
ekonomikasınıń bir bólegi retinde qaraladı. Ekonomikalıq oylaw tásiri
astında kitapxanashunoslik kitapxana jumısınıń ekonomikalıq tábiyaatı, onıń
ekonomikalıq bahası, kitapxana xızmetlerinen paydalanıwdıń ekonomikalıq
tárepleri, kitapxana jumısında aqsha hám mıynet haqı, kitapxanalardıń materiallıq-texnikalıq
támiynatı sıyaqlı máselelerdi úyrene basladı. “Kitapxana marketingi”
túsinigine tiykarlanǵan izertlew baǵdarı payda boldı hám kitapxana
xızmetlerine tiyisli pullıq hám mut xızmet máselesi sheshildi.
Mámleketimizdiń bazar munasábetlerine ótip barıwı menen kitapxana
marketingida izertlewler kóbeydi, biraq geyde maǵlıwmat, informaciya
xızmetlerin ádetiy tavar retinde usınıw qálewi tómenlep ketti. Bul
insannıń informaciyaǵa tosqınlıqsız, shegaralanbaǵan kiriw ruxsatına zid bolıp tabıladı.
57
Kitapxanashunoslik hám basqarıw ilmi.
Kitapxanaxonashunoslik hám basqarıw páni ortasındaǵı ulıwma
baylanıslılıq derlik bir asrga teń bolıp tabıladı. Bul dáwirde kitapxanashunoslik bul
pánniń tiykarǵı túsiniklerin tereń ózlestirdi hám 1969 jıldan baslap milliy
kitapxanashunoslikda " Kitapxana jumısında shólkemlestiriw hám basqarıw", 2000 jıldan
baslap - " Kitapxana jumısında marketing hám menejment" hám “Ózbekstanda kitapxana
jumısın basqarıw” pánleri ajralıp shıqtı. Ózbekstanda kitapxanalardı
basqarıw, kitapxana hám kitapxananı basqarıwdıń mánisi, menejmenttiń
funktsiyaları hám shólkemlestirilgen strukturaları, kitapxanashunoslikda basqarıw
usılları, basqarıw texnologiyaları, basqarıw jumısların ilimiy shólkemlestiriw,
basqarıw usılı hám basqarıw natiyjeliligi sıyaqlı oraylıq máseleler islep
shıǵıldı. Shet el kitapxanalardıń basqarıw jetiskenliklerinen barǵan sayın kóbirek
paydalanılıp atır.
Kitapxanashunoslik hám pedagogika.
Mámleket kitapxanashunosligida mudamı kúshli pedagogikalıq jónelis
ámeldegi bolıp kelgen. Kitapxanashunoslikning kitapxana xızmetlerin menen
baylanıslı bólimi, ásirese balalar hám óspirimler menen baylanıslı bolǵan jónelislerde
pedagogika ideyaları tereńrek sińirilgen. Informaciyaǵa bolǵan mútajlikti
qandırıwda oqıwshına individual jaqınlaw principi, oqıwshılardı parıqlaw
principi, ómirlik tálim hám óz-ózin tárbiyalaw ideyası hám basqalar pedagogikalıq
jónelislerge iye esaplanadı. Kitapxanashunoslikning pedagogikalıq táliymatlardı dóretiwshilik
ózlestiriwiniń eń zárúrli nátiyjesi kitapxanashunoslik quramına
paydalanıwshılar menen kitapxana bibliografik hám informaciya úgit-násiyatlawı alıp
barıwdıń pedagogikalıq tiykarların úyrenetuǵın " Kitapxana pedagogikası"
ǵárezsiz bóliminiń qosıllıǵi bolıp tabıladı.
58
Kitapxanashunoslik hám psixologiya
Psixologiya kitapxanashunoslikni paydalanıwshı hám kitapxanashı sıyaqlı
kitapxanashılıq jumısınıń zárúrli elementleri haqqındaǵı teoriyalıq ideyalar menen
boyitadi, kitapxana -informaciya xızmetiniń pútkil procesi dawamında psixologiyalıq
tárepten saw ilimiy tiykar jaratılıwmasına járdem beredi.
Kitapxanashunoslik ushın ulıwma psixologiya, rawajlanıw psixologiyasi,
pedagogikalıq psixologiya, miynet psixologiyasi, injenerlik psixologiyasi
(kitapxanashınıń kompyuter menen óz-ara baylanısı ) maǵlıwmatları úlken áhmiyetke
iye. Kitapxanashunoslikda kitapxanashılıq jumısınıń psixologiyalıq tiykarların
úyrenetuǵın " Kitapxana psixologiyasi", “Oqıw psixologiyasi” bólimleri
payda boldı.
Kitapxanashunoslik hám matematika
XX ásirdiń ekinshi yarımınan kitapxanashunoslik hám matematikanıń
baylanısları ásirese aktivlasha basladı, bul sociallıq pánlerdi
matematikalashtirishning ulıwma tendentsiyası hám kitapxanashunoslikni
kompyuterlestiriw menen de baylanıslı edi. Zamanagóy kitapxanashı -izertlewshi
hám kitapxanashı -ámeliyatshı óz kásipiniń mánisi boyınsha gumanitar bolıwına
qaramay, matematikalıq pikirlew kónlikpelerine ıyelewi shárt. Usınıń menen birge,
kitapxanashunoslikning matematika menen óz-ara baylanıslılıǵı málim sheklewlerge
iye: birinshiden, tek ámeliy matematika menen baylanıslı ; ekinshiden,
kitapxanashılıq jumısınıń barlıq hádiyseleri, processleri hám ob'ektlerinde
matematikalıq qurallardan paydalanıw múmkin emes; úshinshiden,
kitapxanashunoslik-social, gumanitar fan bolıp tabıladı, sol sebepli bul jerde
matematikanıń usılları zárúrli rol oynasada baslanǵısh áhmiyetke iye emes.
Sonday etip, kitapxanashunoslik júdá joqarı mártebege iye bolıp, social,
sonıń menen birge, tábiy hám texnikalıq pánler menen baylanıslardıń keń baǵdarı menen
59
ajralıp turadı. Bul mártebe tekǵana ilimiy, bálki rásmiy mártebege iye. Dúnyanıń
hár bir rawajlanǵan mámleketinde, sonday-aq Ózbekstanda da
kitapxanashunoslik ilimiy hám oqıw páni mártebeine iye hám mámleket joqarı hám orta
kitapxana -informaciya iskerligi tálimi islengen, ilimiy hám pedagogikalıq
kadrlar tayarlanıp atır.
V Bap. Kitapxanalardıń strukturalıq funktsional analizi
5. 1. Kitapxananıń strukturalıq xarakteristikası : tiykarǵı elementler hám tómen
sistemalar
Hár qanday kitapxana strukturalıq bólimleri túrli tárepleme, arnawlı bir
turaqlı munasábetlerde, baylanıslılıqta bolǵan quramalı sistema retinde
úyreniliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sistema (grek tilinen - bólimlerden tashkil
tapqan pútinlik, birikpe) - bir-biri menen munasábetlerde hám baylanısda bolǵan,
málim bir pútinlikti, birlikti quraytuǵın kóplegen elementler bolıp tabıladı.
Struktura hár qanday kitapxana bólimleriniń óz-ara jaylasıwı hám óz-ara
baylanıslılıǵın ańlatadı. Kitapxananı hár tárepleme biliw ushın, áwele,
onıń ishki dúzilisin úyreniw kerek, yaǵnıy kitapxana qaysı strukturalıq
bólimlerden qanday shólkemleskenligin, olardıń sapa qásiyetleri, olar
ortasındaǵı munasábetler hám munasábetler dárejesin, funktsiyalardı anıqlaw,
hár bir elementtiń atqaratuǵın wazıypasın, kitapxananıń bir pútkil sistema
retinde rawajlanıw mexanizmin úyreniw zárúr. Hár bir kitapxanada
tómendegi elementler ajralıp turadı, olarsız kitapxana iskerlik kórsete almaydı
-hújjet (kitap, baspa );
-paydalanıwshı ;
-kitapxanashı ;
-materiallıq-texnikalıq baza.
60
Olardıń hár biri óziniń sapa tárepinen ayriqsha, biraq teń haqılı rolin
oynaydı, olarsız kitapxananıń pútin sistema retinde islewi múmkin emes. Hár
bir element basqalarınıń bar ekenligi ushın shárt esaplanadı hám basqa tárepden onıń
óziniń bar ekenligi hám taǵı basqaları tárepinen talaplanadı.
5. 2 Hújjet
Kitapxana málim bir usılda sistemalastırılgan baspa hám basqa qaǵazda
sáwlelendirilgen hújjetler kompleksi arnawlı bir tártipke keltirilgen hám
jaylastırılǵan mákan bolıp tabıladı. Jańa informaciya uzatıw qurallarınıń payda bolıwı
menen " kitap" túsinigin almastıratuǵın ulıwma termindi tabıw zárúrshiligi
payda boldı. Házirgi kúnde kitap o'nlab hújjetler túrlerinen biri bolıp tabıladı. Hújjet
- bul insan sanasın tárepinen jaratılǵan, arnawlı bir mákanda hám waqıtta belgilengen hár
qanday maǵlıwmat bolıp tabıladı. " Hújjet" termini arnawlı bir maǵlıwmattı óz ishine alǵan jáne onı
uzatıw hám paydalanıwǵa mólsherlengen materiallıqlastırılgan ob'ekt retinde
anıqlama bernedi. " Hújjet" elementi " kitap", " baspa ónim" túsinikleri menen
bir qatarda tómendegi informaciya tasıwshı qurallardı óz ishine aladı : mikrofishka,
magnit disklar (disketalar), jaqtılıq optikalıq diskları, video lentalar
(kassetalar), elektron kitaplar, gologrammalar hám basqalar. Kitap, jámiettiiń
múlki retinde kitapxananıń da turaqlı múlki bolıp qaladı. Buyırtpa
etilgen hújjetler kompleksi hám olardıń kompleksi " kitapxana fondi" dıń tómen
sistemasın quraydı.- Busiz kitapxana hújjetler fondini shólkemlestiriw,
qáliplestiriw hám odan paydalanıw ushın arnawlı jaratılǵan shólkem retindegi
ayriqsha qásiyetlerin joǵatadı, kitapxana retinde ámeldegi bolmaydı.
Kitapxana fondı - bul birdey bolmaǵan ámelde barlıq bolıp tabıladı. Ol statikalıq hám dinamikalıq
rawajlanıwda bolǵan tematikalıq hám túrlerdiń dúzilisi, informaciya tasıwshılardıń
muǵdarlıq hám sapa quramı hám basqalar menen ajralıp turadı. Tiykarǵı maqsetine
muwapıq fondlar tiykarǵı, járdemshi, málimleme hám bibliografik, ayırbaslaw,
rezerv hám basqalarǵa ajratıladı. Paydalanıwshılar menen munasábetine kóre,
fond isletilingen (dinamikalıq ) hám isletilmagan (statikalıq ) bólimlerden ibarat bolıwı
61
múmkin.
Májburiy hújjetler nusqaları sisteması tiykarında toldırılǵan, sonıń menen birge,
Ózbekstan Respublikası xalıqlarınıń materiallıq miyrasları formasında milliy
áhmiyetke iye jıynaqlardan ibarat bolǵan kitapxana fondlari qorǵaw,
saqlaw hám paydalanıwdıń bólek rejiminde ámeldegi boladı.
“Hújjet” elementi kitapxananıń basqa elementleri menen bekkem baylanıslı.
Kitapxana fondining quramı, dúzilisi, kólemi, maqseti kitapxana
paydalanıwshılarınıń tiykarǵı qásiyetlerin belgileydi. Basqa tárepden,
paydalanıwshılar quramı, olardıń informaciya sorawları fondning tematikalıq -
tipologik hám muǵdarlıq qásiyetlerin belgilep beredi.
Hújjettiń kitapxanashı menen baylanısı zárúrli bolıp tabıladı: ol hújjetlerdi
jaratadı, paydalanıwdı shólkemlestiredi hám hújjet onıń qánigeliklesiwine,
xızmetkerler sanına hám basqalarǵa tásir etedi. Kitapxana fondining kólemi hám
quramı bınaǵa, onıń jaylasıwına, úskenelerine, mexanizasiyalashtirish,
avtomatlastırıw, kompyuterlestiriwge tásir etedi.
5. 3 Paydalanıwshı
Kitapxana - bul paydalanıwshınıń túrme-túr informaciya mútajliklerin
qandırıw ushın zárúr bolǵan hújjetli maǵlıwmatlardan paydalanıwdı tashkil
etetuǵın shólkem.
Paydalanıwshı kitapxana -informaciya shólkeminiń elementi retinde zárúrli
rol oynaydı : basqa barlıq elementler oǵan mólsherlengen, oǵan xizmet etiw
olardıń bar ekenligin maqseti hám mazmunı bolıp tabıladı. Paydalanıwshınıń materiallıqtexnik bazası menen baylanısları hár qıylı hújjetlerden paydalanıw qolaylıgida
kórinetuǵın boladı.
5. 4 Kitapxanashı
62
Kitapxananıń eń aktiv elementi - bul kitapxanashı bolıp tabıladı. Kitapxanashınıń
(kitapxana komandasınıń ) iskerligi kitapxananıń barlıq elementleriniń óz-ara
baylanısı, uyushuvi, olardıń social mazmunın ámelge asırıw ushın tiykar bolıp
xızmet etedi. Kitapxanashı paydalanıwshılardı úyreniw, olardıń talabı hám
mútajliklerin analiz qılıw arqalı óz-ara munasábetlerdi tártipke salıw, jansız
kitaplar massasın tiri organizmge aylandırıw wazıypaların nátiyjeli ámelge
asırıwı múmkin. Paydalanıwshılardı úyreniw nátiyjeleri kitapxana
xızmetlerin boljaw, kitapxana xızmetlerinen paydalanıw sebeplerin
anıqlaw, fondlarning quramı hám dúzilisin, paydalanıwshılarǵa xızmet
kórsetiwdiń eń nátiyjeli usılların maqsetli anıqlaw ushın zárúr bolıp tabıladı.
" Kitapxanachi" (kitapxana jámááti) elementiniń eń zárúrli klassifikaciyaları
xızmetkerler sanı, olardıń jas quramı, uqıp dárejesi, fizikalıq hám intellektual
qábiletleri, qánigelik, ámeliy tájiriybe hám kónlikpeler, dóretiwshilik hám
basqalar arqalı ańlatpalanadı.
5. 5 Materiallıq-texnikalıq baza
Kitapxana fondı, paydalanıwshı, kitapxana -informaciya shólkemi jumısshısı
óz-ara baylanısı hám birligi arnawlı bir materiallıq - texnikalıq baza ortalıǵında ámelge asadı.
Materiallıq texnikalıq baza " kitapxana" sistemasınıń basqa elementleri menen teń
element bolıp, onıń kitapxanashunoslik salasındaǵı izertlewleri, rawajlanıwı
basqa pánler (arxitektura, texnikalıq pánler) menen óz-ara baylanıslı. Materiallıq
texnikalıq baza quramına tómendegiler kiredi: ımaratlar, kitapxanalar hám olardıń
injenerlik úskeneleri, kitapxana úskeneleri hám mebeller, kitapxana ishindegi
transport, kitapxana processlerin mexanizasiyalashtirish hám avtomatlastırıw
quralları, elektron ilimiy hám oqıw resursları, nusqa kóshiriw hám kóbeytiw
úskeneleri, baylanıs quralları hám basqalar. Eger materiallıq texnikalıq baza kitapxana
fondlarini nátiyjeli jaylastırıw, saqlaw hám olardan paydalanıw ushın zárúr
shárt-shárayatlardı jaratsa, óz social hámzifalarini atqarsa
63
paydalanıwshılarǵa operativlik menen xizmet kórsetiw wazıypasın nátiyjeli tárzde
ótew eta aladı.
Kitapxananı quramalı injenerlik-texnologiyalıq komplekske aylandırıw
materiallıq texnikalıq baza ushın kitapxanashunoslikka bolǵan talaplardı islep
shıǵıwdı hám kitapxana ımaratları hám úskenelerin proektlestiriw hám isletiwde olardı
esapqa alıwdı talap etedi. Kitapxana ımaratları hám úskeneleriniń sapası
tómenligi, kitapxana qánigeleriniń kitapxana binalardı proektlestiriwde,
kompyuter hám texnikalıq qurallar menen támiyinlewde qatnasıwda ózlerin
shetke alǵanlıqları menen baylanıslı.
5. 6 Kitapxananıń basqa elementleri
Kitapxananıń elementleri statikalıq emes, tariyxıy kelip shıǵıwına kóre
rawajlanıw processinde kitapxana -informaciya iskerligi procesiniń
quramalılashuvi menen baylanıslı. Sonnan maǵlıwmat -qıdırıw apparatın (karta,
kitap hám elektron formada ) jaratıw hám jetilistiriw zárúrshiligi payda boldı.
Maǵlıwmat -qıdırıw apparatı paydalanıwshına kerekli hújjettiń jaylasqan
jayı tuwrısında maǵlıwmat alıw, basqa kitapxanalar jıynaqlarınıń quramı
tuwrısında biliw, basqa kitapxanalarda, informaciya sistemalarında, mámleketlerde
ámeldegi bolǵan informaciya dáreklerin tabıw múmkinshiligin beredi. Zamanagóy
kitapxana programmalarınıń kópshiligi avtomatlastırılgan maǵlıwmatlar bazaları
hám maǵlıwmatlar banklerin birgelikte jaratılıwma arnalǵan. Kitapxanashılıq
jumısı evolyusiyasining eń zárúrli nátiyjelerinen biri kitapxanashunoslikga tiyisli
bilimlerdiń kitapxananıń strukturalıq elementlerinen birine aylanıwı bolıp tabıladı.
Ǵárezsiz iskerlik túri retinde ajralıp turatuǵın kitapxanashunoslik
bilimleri ámeldegi kitapxana ámeliyatın ańǵarıw arqalı rawajlanadı.
Kitapxananıń rawajlanıwı insannıń fizikalıq qábiletleri menen emes,
bálki bilimlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde júzege keledi. Pán kitapxananıń
barlıq elementlerin qáliplestiredi. Házirde pánniń rawajlanıwı
kitapxanashılıq ámeliyatın jetilistiriw hám ózgertiwdiń baslanǵısh
64
noqatına aylanıp atır. Zamanagóy kitapxananı fansiz rawajlandırıw múmkin
emes.
vI Bap. Kitapxananıń wazıypa orınlawǵa tiyisli
xarakteristikası.
Kitapxanalar arnawlı bir wazıypalardı atqaradı, Arnawlı bir wazıypalardı
orınlaw ushın bolsa kitapxana ámeldegi bolıwı, yaǵnıy, iskerlik kórsetiwi zárúr.
Kitapxananıń bar ekenligi onıń social (informaciya jetkiziw, materiallıq, tálim
beriw) hám texnologiyalıq wazıypaların orınlaw iskerligi bolıp tabıladı. Iskerlik kórsetiw
sistema retinde kitapxananıń pútinligi hám dúziliwi menen bekkem
baylanıslı.
6. 1 Kitapxana bar ekenligin tiykarǵı elementleri.
Sistema retinde, kitapxananıń islew procesi sırtqı ortalıq, informaciyaǵa
bolǵan mútajlik, iskerlik procesi, iskerlik nátiyjesi, qaytarılıwshı baylanıs sıyaqlı
strukturalıq bólimlerin óz ishine aladı.
6. 2 Sırtqı ortalıq hám qaytarılıwshı baylanıs.
Hár qanday kitapxana joqarı dárejedegi quramalılıqqa iye bolǵan islep
shıǵarıw, pán, mádeniyat, tálim, ilimiy hám texnikalıq maǵlıwmatlar sistemasınıń
ajıralmaytuǵın bólegi, elementi bolıp tabıladı. Sırtqı ortalıq kitapxanaǵa turaqlı túrde tásir
etedi jáne onı qayta qurıwǵa májbúr etedi. Óz gezeginde, kitapxana informaciya
mútajliklerin qandırıw hám kitapxana resurslarınan paydalanıw arqalı sırtqı
ortalıqqa, kitapxana -informaciya xızmetlerin tarawına tásir kórsetedi. Kitapxana
sırtqı ortalıǵınıń tiykarǵı ob'ektleri tómendegiler:
-onıń xızmetlerin hám ónimleri qarıydarları ; - kitapxana ushın zárúr shárt-
65
sharayatlardı támiyinleytuǵın mákemeler, kárxanalar hám shólkemler
(basqarıw, támiynat, finanslıq támiynlew, kadrlar tayarlaw hám basqalar );
- social miynet bólistiriwinde kitapxana menen birgelikte qatnasatuǵın
shólkem hám shólkemler (fondni shólkemlestiriw, baspalardı qayta islew,
maǵlıwmatlardı jaratıw, fondlar hám basqa maǵlıwmatlar kompleksinen
paydalanıw hám basqalar ); - kitapxana hám kitapxanadan tısqarı texnologiyalıq
tárepten kitapxana menen tikkeley baylanıslı bolmaǵan, lekin kitapxananıń
wazıypaları hám usılları ózgerganida social rolin ózgertiriwshi
mákemeler. Kitapxana iskerliginiń natiyjeliligi onıń ajıralmaytuǵın bólegi
bolǵan sırtqı ortalıqtaǵı rolin anıq belgilep beriwi múmkin. Eger kitapxana óz
iskerligi salasında júz beretuǵın qanday da social processga (ilimiy, islep
shıǵarıw, basqarıw hám taǵı basqa ) qanday úles qosayotganini kórsetiw eta almasa,
kitapxananıń iskerligi nátiyjesiz boladı. Kitapxananıń itibarı óziniń
quramına kiretuǵın sistemaǵa tásiri menen belgilenedi. Qaytarılıwshı baylanıs o'zo'zini tártipke salıw, kitapxananı rawajlandırıw, onıń ózgeriwshen
sharayatlarǵa iykemlesiwiniń tiykarı bolıp tabıladı. Kitapxana kitaplardı beriw ushın emes,
bálki ózi xızmet kórsetetuǵın tarawda (oqıw shólkemi, kárxana, qala, rayon hám
basqalar ) maǵlıwmattı tarqatıw ushın ózin juwapker dep biliwi kerek. Bunnan
kelip shıǵadıki, átirap -ortalıqtı, paydalanıwshılar jasaytuǵınlıq, isleytuǵın,
oqıytuǵın, úyrenetuǵın anıq shárt-sharayattı úyrenmesten kitapxananıń iskerlik
kórsetiw procesin oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.
6. 3 Kitapxana -informaciya iskerligi procesi.
Kitapxananıń bar ekenligi, yaǵnıy kitapxana xızmetlerin hám ónimlerin
jaratıw iskerligi birden-bir process bolıp, tiykarǵı, járdemshi (támiyinleytuǵın ) hám basqarıw
iskerligin óz ishine aladı.
Kitapxananıń tiykarǵı iskerligi - bul óz-ara informaciya tásiri ótkeriw procesi bolıp tabıladı.
Kitapxanada kitapxanashı, paydalanıwshı hám hújjet ortasındaǵı arnawlı bir
66
munasábetler sisteması qáliplesedi. Kishi kitapxanada bul birshilik anıq
gúzetiledi, úlken kitapxanalarda bolsa bul quramalılasadı. Shólkemlestiriw, qayta
islew, saqlaw, paydalanıwshılarǵa xizmet kórsetiw, bibliografik iskerlik hám
basqalar boyınsha parıqlanıw sezilerli boladı. Bunday jaǵdayda basqarıwdıń
tiykarǵı baǵdarı barlıq bólimlerdiń iskerligin kitapxananıń tiykarǵı
wazıypaların orınlawǵa qaratıladı.
Járdemshi iskerlik barlıq xojalıq, islep shıǵarıw, texnikalıq, támiynat hám basqa
processlerdi óz ishine aladı. Basqarıw kitapxananıń barlıq strukturalıq bólimleri
hám tómen sistemalarınıń iskerligin muwapıqlashtirishni támiyinleydi. Basqarıw
informaciyası kitapxananıń ishki iskerliginiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, kitapxana hám
sırtqı ortalıq ortasında maǵlıwmat almaslawda zárúrli rol oynaydı. Basqarıw
tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tártipke solinishi ushın kitapxana shólkemlestirilgen hám
basqarıw hújjetleriniń tiykarǵı túrleriniń dizimin (nomenklaturasini)
islep shıǵadı, olardıń háreketi hám qayta islew rejimin belgileydi.
Kitapxana iskerligin informaciya menen támiyinlew baǵdarına tómendegi talaplar
qóyıladı : maǵlıwmatlar kerekli muǵdarda hám waqıtında toplanıwı, isenimli,
paydalı hám odan keleshekte de paydalanıw ushın qolay bolıwı kerek.
6. 4 Kitapxana -informaciya iskerliginiń nátiyjesi.
" Iskerlik nátiyjesi" kitapxana iskerliginiń tiykarǵı elementi
esaplanadı. Ámeliyat nátiyjeleri hám olardıń parametrleri (nomenklaturasi,
kólemi, sapası ) tekǵana kitapxana elementlerine (texnologiya, islep shıǵarıw
dúzilisi, ásbaplar hám jumıs usılları ), bálki kitapxana menejmentiniń
elementleri hám tiyisli qásiyetlerine (basqarıw dúzilisi, basqarıw
xızmetkerleriniń sanı hám basqalar ) tásir etedi.) Iskerlik nátiyjeleriniń
kólemi hám sapa kórsetkishleri de zárúrli bolıp tabıladı.
Kitapxananıń tiykarǵı iskerligi nátiyjesi kitapxana -informaciya xızmetlerin hám
ónimleri bolıp tabıladı. Olardıń islep shıǵarılıwına social maqsetler hám ámeldegi
67
kitapxana resursları tásir etedi. " Xızmet" túsinigi bul xızmettiń
" qarıydarsi" túsinigi menen baylanıslı hám usınıs atırǵan xızmetler
tuwrıdan-tuwrı (qarıydarǵa ) paydalanıwshına tásir retinde qaraladı.
Kitapxana xızmetleriniń barlıq túrlerin ush tiykarǵı gruppaǵa bolıw múmkin:
hújjetler, baylanıs hám kitapxana xızmetlerin.
" Kitapxana ónimleri" túsinigi tuwrıdan-tuwrı qarıydarlar
(paydalanıwshılar ) menen baylanıslı emes. Kitapxana ónimleriniń
qarıydarları qatlamı jáne de keńlew: mısalı, mámleket, region, tarawdaǵı
kitapxanashılar ; xalıq, studentler hám t.b. Kitapxana iskerliginiń nátiyjelerin
xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkishler tómendegiler bolıp tabıladı: xızmetler hám ónimler
quramı (nomenklatura), kitapxananıń ónim hám xızmet túrleri, xızmetler hám
ónimler kólemi (sanı ), kórsetilayotgan xızmetler hám ónimler sapası
(aktuallıǵı, ónimlerdiń jańalıǵı, tolıqlıǵı hám tezligi). xızmettiń
natiyjeliligi) hám basqalar.
6. 5 Kitapxananıń shólkemlestirilgen strukturası.
Kitapxananıń shólkemlestirilgen dúzilisin tiyisli kepilliklerge iye bolǵan hám
óz-ara munasábetlerde bolǵan, ózine júkletilgen wazıypalar hám maqsetlerdi ámelge
asıratuǵın salıstırǵanda ǵárezsiz bólindiler kompleksi retinde belgilew
múmkin. Islep shıǵarıw hám basqarıw sisteması óz-ara baylanıslı bolıp, kitapxananıń
birden-bir quramalı dúzilisin quraydı, onıń sheńberinde málim nátiyjelerge
erisiwge múmkinshilik beretuǵın anıq bir iskerlik ámelge asıriladı.
Ulıwma mániste shólkemlestirilgen strukturanı qáliplestiriw-bul tiyisli hám arnawlı bir
wazıypanı orınlawı tárepinen baylanıslı bolǵan jumıs túrlerin anıqlaw,
gruppalastırıw hám olardı tiyisli strukturalıq bólim boyınsha bólistiriw procesi bolıp tabıladı.
Jumıs túrleri (operasiyalar) bloklarǵa birlestirilib, keyinirek logikalıq
izbe-izlikte ulıwmalastırıladı. Kitapxananıń islep shıǵarıw quramın
jaratıwdı belgileytuǵın tiykarǵı buwın jumıs jayı bolıp tabıladı, jumıs jaylarınıń
integrasiyasi jáne de quramalı strukturalıq dúzılıwlar : gruppalar, sektorlar,
68
bólimlerden ibarat esaplanadi. Kitapxana ámeliyatında eń kóp isletiletuǵın túsinik
wazıypa orınlaw -texnologiyalıq dúzılıw bolıp tabıladı. Kitapxanashılıq jumısı fondlarni
shólkemlestiriw, qayta islew, saqlaw, paydalanıwshılarǵa xizmet kórsetiw hám
bibliografiya iskerligin shólkemlestiriwge tiykarlanadı. Kitapxana xızmetkerleri bul
tiykarǵı bólimlerge birlesedi. Kitapxananıń wazıypaları hám qamrovi keńeyiwi
menen bólimlerdi sektorlarǵa, xızmetlerge bolıw zárúrshiligi payda boldı.
Úlken kitapxanalarda bir wazıypanı orınlawshı struktura jetkilikli bolmaǵanlıǵı
ushın sektorlı, lingvistik, túrler ( baspa túrleri boyınsha ) strukturalar
qollanıladı. Respublika, wálayat kitapxanası hám kitapxana - informaciya orayları
quramında úlketanıwlıqqa tiyisli ádebiyatlar menen isleytuǵın bólindiler zárúrli
orın iyeleydi. Oray wazıypaların atqaratuǵın kitapxanalarda ilimiy,
stilistik yamasa basqa muwapıqlastırıw bólimleri bar bolıp tabıladı.
Kitapxananıń basqarıw quramı óndiristiń tuwındı bolıp, ol
kitapxana daǵı barlıq processlerdi basqarıw wazıypalarına, strukturalıq bólindiler
hám xızmetkerler ortasında wazıypalardıń tuwrı hám anıq bólistiriliwine, olardıń
izbe-iz hám nátiyjeli islewin támiyinlewge járdem beredi. Basqarıw quramına
kitapxana jáne onıń strukturalıq bólindileriniń basshıları, sonıń menen birge arnawlı
bólimler (buxgalteriya, joba -ekonomika, shólkemlestirilgen hám texnologiyalıq bólimler,
marketing, kadrlar, jumıs júrgiziw hám basqalar ) yamasa basqarıw wazıypaların
atqaratuǵın bólek qánigeler kiredi. Aqılǵa say shólkemlestirilgen strukturanı jaratıw
kitapxana iskerliginiń natiyjeliligi menen baylanıslı eń qıyın máselelerden
biri bolıp tabıladı. Strukturanıń tiykarǵı ob'ektiv kriteryası kitapxana procesiniń mantig'i hám
kitapxana atqaratuǵın wazıypalar bolıp tabıladı. Biraq processni úlken jámááttiń ámelge
asırıwı kitapxana procesin joybarlaw, muwapıqlastırıw, stilistik
qóllanba, rasionalizasiya, buxgalteriya esabı, esabat beriw, finanslıq támiynlew,
materiallıq-texnikalıq támiynat hám h k sıyaqlı wazıypalardı ámelge asırıwdı talap etedi.
Yaǵnıy, kitapxanalardıń shólkemlestirilgen dúzilisi qaysı bolıp tabıladı mániste kitapxana
procesiniń logikalıq dúzilisinen kóre quramalılaw bolıp tabıladı. Kitapxananıń
shólkemlestirilgen strukturası qatıp qalǵan zat emes, Kitapxananıń túrine, iskerlik
kólemine, xızmetler hám ónimlerdiń quramalılıǵı, kólemi hám xilma-
69
xilligiga qaray onı jetilistiriw, tártipke salıw kóp tárepten individual
bolıp, jetkilikli dárejede turaqlılıqtı talap etedi.
vII Bap. Kitapxanalar tipologiyasi.
7. 1 “Kitapxanalar tipologiyasi” túsinigin tariyplew.
Kitapxanalar tipologiyasi mashqalası uzaq waqıttan berli dúnyanıń jetekshi
kitapxanashunos ilimpazlarınıń itibarın tartıp kelip atır.
Kitapxanashunoslikda kóplegen mashqalalardi sheshiwde kóbinese bir-birine
baylanıslı eki usıl qollanıladı - klassifikaciyalaw (Lotin classis - dáreje) hám
tipologiya (grekshe typos - ız, úlgi).
Tipologiya bul ulıwma hám bólek uqsaslıqlar hám ayırmashılıqlardıń
sintezi bolıp tabıladı. Tipologiya bul ulıwmalastırıw bolıp, ol úyrenilip atırǵan kitapxanalar
sanın azaytadı, gruppalarǵa ajratadı hám usınıń menen olardı túsiniwge járdem
beredi. Individual ayrıqshalıqlar tek tipologik ayrıqshalıqlar kórinisinde
ayqınlaw kórinetuǵın boladı. Kitapxanalar tipologiyasi degende, úyrenilip atırǵan
kitapxanalar sistemasın málim ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan gruppalarǵa ajıratıwǵa
tiykarlanǵan ilimiy biliw usılı túsiniledi. Gruppalarǵa ajıratıw procesi bul
tipologizasiya, onıń nátiyjesi-tipologiya bolıp tabıladı. Tipologizasiya zárúrshiligi júdá kóp
hár qıylı kitapxanalardı xarakteristikalaw yamasa bunday sistemalardı analiz qılıw
tiykarında hár qanday nızamlardı úyreniw zárúrshiligi menen baylanıslı. Tipologizasiya
processinde mazmunli analiz tiykarında úyrenilip atırǵan kitapxanalardıń
uqsaslıqları hám ayırmashılıqları anıqlanadı, olardı anıqlawdıń isenimli usılları
izlep tabıladı. " Tur" hám " xil" túsinigi kitapxanalar tipologiyasining tiykarǵı
buwınları bolıp, úlgi, model''', túrme-túrlıqtı ańlatadı, bul málim
ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan kitapxanalar toparına tuwrı keledi. Usınıń menen birge,
jetekshi (tiykarǵı ) tipologik kriteryalar boyınsha gruppalanǵan kitapxanalar túrler dep
ataladı hám keyingi tolıq maǵlıwmatlar processinde jaratılǵan kitapxanalar xillar dep
70
ataladı. Tipologizasiya processinde bir waqtıniń ózinde kognitiv (ilmga
tiykarlanǵan ) hám ámeliy mashqala sheshiledi. Birinshisi, kitapxanalar
iskerligin hám tipologik rawajlanıwınıń ob'ektiv nizamlıqların anıqlaw
maqsetinde olardıń iskerligin xarakteristikalaytuǵın faktorlar toplaw hám analiz
qılıw bolıp tabıladı.
Biraq, kitapxanalar tipologiyasi kitapxanalardıń zárúrli qásiyetlerin hám
olardı ayırım tur hám xillarga ajıratıw qásiyetlerin salıstırıwiy úyreniwden bas
tartmaydı. Kitapxanalar tipologiyasining ámeliy wazıypası olardıń
iskerligin shólkemlestiriw hám jetilistiriw boyınsha usınıslar islep
shıǵıw bolıp tabıladı. Bul kitapxanalardıń wazıypaları, munasábetleri, shólkemlestirilgen
dárejeleriniń tipologik qásiyetlerine qaray parıqlawǵa múmkinshilik beredi hám
kitapxanalardıń nátiyjeli islewi ushın zárúr bolıp tabıladı. Kitapxananıń túri hám
xilini esapqa alǵan halda, fondlarning quramı hám dúzilisin maqsetli
túrde qáliplestiriw, paydalanıwshılardıń talapların qandırıw, olardıń
qánigeliklashuvi hám óz-ara baylanısları tiykarında kitapxana sistemasınıń qurılısı hám
islewin támiyinlew, kitapxana jumısların nátiyjeli basqarıw múmkin.
Mámleketimizde de, shet elde de kitapxanalardıń ilimiy tipologiyasi ele
islep shıǵılmaǵan. Kóp ilimpazlar kitapxanalardı milliy, ǵalabalıq, oqıw, ilimiy,
akademikalıq, arnawlı kitapxana túrlerine ajratadılar. YuNESKO kitapxanalardı
tómendegishe klassifikaciyalawdı usınıs etedi:
1. Milliy kitapxanalar.
2. Joqarı tálim mákemeleri kitapxanaları.
3. Basqa iri hám eń iri universal jámiyetlik kitapxanaları.
4. Oqıw kitapxanaları.
5. Arnawlı kitapxanalar (ilimiy-izertlew institutları kitapxanaları, jámiyetlik
shólkemleri, mekemelik, kásiplik awqamları, muzeyler hám basqalar ).
6. Ǵalabalıq (yamasa xalıq) kitapxanalar.
Ózbekstanda kitapxana mákemelerin tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
1. Milliy kitapxanalar.
71
2. Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qala informacion-kitapxana
orayları.
3. Joqarı, orta arnawlı, orta mekteplerdiń kitapxanaları.
4. Arnawlı : ilimiy, sohaviy, tálim (universitetler, institutlar, kolledjler,
liseylar), islep shıǵarıw (texnikalıq, awıl xojalıǵı, medicinalıq, áskeriy hám
basqalar ), basqarıw (Prezident administraciyası, parlament hám basqalar ).
7. 2 Milliy kitapxanalar.
Milliy kitapxana mámlekettiń tiykarǵı kitapxanası bolıp tabıladı. " Milliy
kitapxana" termini kitapxananıń qandayda millet múlki emesligin, onıń
ulıwma milliy áhmiyetke iye ekenligin ańlatadı. Milliy kitapxananıń
payda bolıwı hám rawajlanıwı milliy mámleketlikler qáliplesiwi menen baylanıslı
bolıp, mádeniyat jetiskenliklerinen paydalanıwda millet mútajliklerin
qandırıwdıń formalarınan biri bolıp esaplanadı. Sonday etip, Milliy
kitapxananıń social maqsetine tán ayrıqshalıqlar mámleketshilik tárepinen
qáliplestirilgen bolıp, bul ayrıqshalıqlar sisteması retinde túsiniledi, atap aytqanda :
1) barlıq iskerlikti ulıwma mámlekettiń social, materiallıq hám siyasiy
máplerine bo'ysundirish; 2) mámleketke finanslıq hám basqarıw baylanıslılıq ; 3)
milliy, yaǵnıy geografiyalıq, mekemelik yamasa basqa dóńgelekler menen shegaralanbaǵan,
iskerlik ulıwma mámleketlik kólemi. Bul belgilerdiń hár biri bólek túrde basqa
kitapxanalarǵa tiyisli bolıwı múmkin. Biraq ajıratıp bolmaytuǵın strukturalıq
bólekte olar tek milliy kitapxanalarǵa xos bolıp tabıladı. Ayırım mámleketlerdiń ózine
tán sharayatlarına qaray, Milliy kitapxanalar mámlekette qashannan berli ámeldegi
bolǵan bir neshe kitapxanalardı birlestiriw arqalı qáliplestirilgen. Ullı
Britaniya kitapxanası Britaniya muzeyi jıynaqlarınan (baspa baspalar
bólimleri, qo'lyozmalar, Shıǵıs tillerindegi kitaplar hám qo'lyozmalar bólimleri),
milliy maǵlıwmat kitapxanası, tábiy pánler hám oylap tabılǵanlar milliy
málimlemesi kitapxanası, Milliy pán hám texnologiyalar kitapxanası tiykarında
72
islengen. Basqa mámleketlerde bir emes, bálki bir neshe milliy
kitapxanalar jaratılǵan. AQShda - Kongress kitapxanası, Milliy awıl
xojalıǵı hám milliy medicina kitapxanaları ; Rossiyada - Moskva daǵı Rossiya mámleket
kitapxanası hám Sankt-Peterburgdagi Rossiya milliy kitapxanası, sonıń menen birge,
avtonom respublikalarda milliy kitapxanalar bar. Ózbekstan
Respublikası Prezidentiniń 2002 jıl 20 fevral daǵı " Ilimiy-izertlew
jumısların shólkemlestiriwdi jetilistiriw tuwrısında" gi Pármanına muwapıq
Ózbekstan milliy kitapxanasın shólkemlestiriw tuwrısındaǵı usınısı qabıl
etildi. Búgingi kúnde Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy
kitapxanası kitapxanashunoslik, bibliografiya, kitapshunoslik salasındaǵı
izertlewler orayı retinde de xizmet etip atır.
Milliy kitapxanalar tiykarǵı yamasa tipologik hám qosımsha bolıwı múmkin
bolǵan bir qatar wazıypalardı atqaradı. Milliy kitapxananıń birinshi
tipologik wazıypası hár tárepleme tolıqlıq hám saqlaw principi tiykarında ámelge
asırilatuǵın ishki hújjetler kompleksin qáliplestiriwden ibarat. Shet el
baspalar fondini qáliplestiriw salasında Milliy kitapxana basqa tolıq
kitapxanalardan da ajralıp turadı. Biraq, bul tolıq emes, lekin ol hár bir
mámlekettiń múmkinshilikleri hám mápleriniń shegaraları sheńberinde
maksimal bolıp tabıladı. Kóplegen Milliy kitapxanalar baspa etilmegen hújjetler menen
toldırıladı : qo'lyozmalar, jergilikli dissertasiyalar, mádeniyat hám kórkem óner boyınsha
materiallar (saqlanǵan qo'lyozmalar, izertlew esabatları hám basqalar ). Biraq bul
wazıypa olar ushın tipologik emes, sebebi mámleketti bunday hújjetler menen
támiyinlew arxiv mákemeleriniń wazıypası esaplanadı hám Milliy kitapxana
ushın bul qosımsha wazıypa bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda, ishki hújjetler fondini
(" Ózbekstan yadı") qáliplestiriw wazıypasın tek iri kitapxanalar,
informaciya mákemeleri, Shıǵıstanıw institutı hám basqalardıń birgeliktegi
umtılıw-háreketleri menen ámelge asırıw múmkin, biraq Alisher Navaiy atındaǵı
Ózbekstan Milliy kitapxanası olardıń kópshilik bólegin toplaw hám saqlawdı
óz moynına aladı, mámleket bibliografik jazıwları ushın tiykar bolıp xızmet etedi
hám bul mákemelerdiń óz-ara sherikligin támiyinleydi. Milliy
73
kitapxananıń eń zárúrli wazıypası jergilikli avtorlardıń hám mámleketti tark
etkenlerdiń, sırt ellerde baspa etilgen shıǵarmalarınıń (túp nusqaları hám
awdarmaları ) jıynama fondini da shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Qayta islengen Kitap
Palatası wazıypaların da ámelge asırǵan halda, Milliy kitapxana aymaqta
mámleket kóleminde túrli temalar, túrler hám tiller boyınsha keń qamtılǵan
hújjetlerdi tolıq ámeldegi hám retrospektiv bibliografik dizimge alıwdı ámelge
asıradı. Bunday dereklerdiń tiykarǵı túrleri milliy bibliografiya, ishki hám
shet el hújjetlerdiń ulıwmalastırılǵan (elektron ) katalogı hám basqalar bolıp tabıladı.
Kitapxana hám informaciya resurslarınan óz-ara paydalanıw zárúrshiligi Milliy
kitapxanaǵa mámlekette ámeldegi bolǵan derekler tuwrısında maǵlıwmat toplaw,
saqlaw hám tarqatıw jánezifasini júkleydi. Ekilemshi maǵlıwmat dárekleri:
málimleme hám informaciya baspaları, baspa etilmegen hújjetler, kataloglar hám
fayl kabinetleri, maǵlıwmatlar bazaları hám maǵlıwmatlar banki, mámleket hám
ulıwma dúnyanıń maǵlıwmat -bibliografik dárekleri ushın «kalit» esaplanadı.
Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası ilimiy hám járdemshi
bibliografiya salasında da tiykarǵı wazıypalardı, da qosımsha wazıypalardı
atqaradı. Jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı, mádeniyat hám kórkem óner,
kitapxanashunoslik hám bibliografiya máseleleri boyınsha ádebiyatlar jaratılıwma
ústin turatuǵın áhmiyet beriledi. Mádeniyat hám kórkem óner salasındaǵı ilimiy maǵlıwmatlardı
jıynaw kitapxananıń qosımsha wazıypası esaplanadı. Bul wazıypa eki
tiykarǵı (tipologik) wazıypalar :- bibliografik maǵlıwmat dáreklerin jaratıw hám
bibliografik xızmetti óz ishine aladı. Bul Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan
Milliy kitapxanasınıń málimleme apparatı tiykarında ámelge asıriladı.
Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası mádeniyat salasındaǵı
kóplegen ilimpazlar, ámeliyatshılar hám mámleket keńseleri xızmetkerlerin informaciya menen
támiyinlewdi shólkemlestiriw arqalı óziniń informaciya potentsialınan paydalanıwdı
aktivlashtirishni támiyinleydi; ilgeri ilimiy-texnika informaciyası shólkemleri ushın
xarakterli bolǵan ilimiy hám informaciya iskerligi formalarınan paydalanıw (ulıwma
hám analitik maǵlıwmatlardı tayarlaw hám tarqatıw, sanaat avtomatlastırılgan
informacion-qidiruv sistemasın jaratıw hám isletiw) ni da ámelge asıradı. Milliy
74
kitapxana wazıypalarınıń keyingi kompleksi eki principtiń (ulıwma
paydalanıw hám ústin turatuǵınlıq ) birligi tiykarında paydalanıwshılarǵa xızmet
kórsetedi. Ol tekǵana paydalanıw ushın óz fondini usınıs etedi, bálki
bibliografik maǵlıwmatlar arqalı olardıń mazmunın ashıp beredi. Milliy
kitapxananıń mártebesi jáne onıń social maqseti ortasındaǵı qaramaqarshilikni yumshatish ushın, ol basqa kitapxanalar resursları paydalanıwshılar
mútajliklerin qandira almasa, kitapxana xızmetleriniń ulıwma sistemasında
ibrat bolıp xizmet etiwi kerek.
Wazıypalardıń bunday bólistiriliwine basqarıw sheklewler usılı menen emes,
bálki basqa kitapxanalar resurslarini kúsheytiw, sonıń menen birge, tarmaq
(mekemelik) respublika kitapxanalarınıń keńlew sheńberine milliy mártebe
beriw hám kitapxana -informaciya sistemasınan keń paydalanıw arqalı erisiw múmkin.
7. 3 Informaciya -kitapxana orayları
Informacion-kitapxana orayları Qaraqalpaqstan Respublikası
kitapxanası, wálayat ilimiy jáne onıversal kitapxanaları, sonıń menen birge, Tashkent
qala oraylıq kitapxanası negizinde dúzildi.
Informacion-kitapxana orayları iskerligi paydalanıwshılardıń ilimiytadqiqot jumısları menen baylanıslı informaciya mútajliklerin qandırıwǵa, kásiplik
bilimlerdi keńeytiwge, social hám islep shıǵarıw iskerliginiń barlıq
tarawlarında joqarı maǵlıwmatlı adamlardıń mamanlıǵın asırıwǵa qaratılǵan. Bul
informaciya wazıypasın ámelge asırıw menen baylanıslı bolǵan kitapxana - informaciya
iskerliginiń ústin turatuǵın baǵdarı bolıp, onıń ayriqsha ózgesheligi
paydalanıwshılardı ilimiy dárejedegi haqıyqıy, erisilgen dárejede, izertlew
dárejesinde tanıstırıw bolıp tabıladı. Kitapxana - informaciya orayları dıń ayriqsha
qásiyetleri:
- iskerlik kólemine muwapıq eń tolıq hám fond teması boyınsha universal
bolıwı ;
75
- kitap depozitariyalari hám jergilikli baspa baspalardıń universal jıynaqları
depozitariyalari funktsiyaların orınlaw, kitap almaslaw fondlarini jaratıw ;
- regiondaǵı eń úlken jámiyetlik kitapxanası, kitapxana -informaciya sisteması universal
orayı, málimleme, maǵlıwmat, bibliografiya hám ilimiy-stilistik jumıslar, ılajı
barınsha regiondıń kitapxana resurslarini birlestiriw hám regiondaǵı barlıq
informacion-kitapxana orayları iskerligin muwapıqlashtirishni támiyinlew;
informacion-kitapxana oraylarınıń zárúrli wazıypası úlketanıwlıq bolıp, óz
iskerligi menen jergilikli tariyx hám jergilikli baspalardı toplaw, saqlaw hám ommaga
usınıw arqalı region ekonomikası, sanaat, awıl xojalıǵı, pán hám
mádeniyat rawajlanıwına úles qosadı. Informacion-kitapxana orayları
moynına tómendegiler júkletiledi:
- zamanagóy informaciya texnologiyaları tiykarında xalıqqa kitapxana -informaciya
xızmetleriniń sapa tárepinen jańa dárejesin jaratıw, olardıń ilimiy,
tálim, informaciya hám materiallıq qızıǵıwshılıqların demde qandırıw ;
- dástúriy kitapxana xızmetlerinen paydalanıwshılarǵa ózleriniń informaciya
resurslarini jaratıw hám dúnya ilimiy hám bilimlendiriwge tiyisli informaciya dáreklerine kirisiwdi
támiyinlew arqalı kitapxana -informaciya támiynatına ótiwdi támiyinlew;
- universal informaciya resurslarini, milliy hám shet el baspalar fondini (baspa,
audiovizual, elektron hám basqalar ) qáliplestiriw, saqlaw hám támiyinlew;
- elektron kitapxanalar hám maǵlıwmatlar bazaların jaratıw, olardıń informaciya
resurslarini elektron katalogdan paydalanǵan halda birlestiriw;
- Informaciyalastırıw hám kitapxanashılıq salasındaǵı iskerlikti muwapıqlastırıw
hám shólkemlestirilgen-stilistik qollap-quwatlaw Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw
agentligi:
- informaciya kitapxana orayların belgilengen tártipte ZıyaneT informaciya tarmaǵına
basqıshpa-basqısh jalǵanıwı ;
- elektron kitapxanalar sistemasın rawajlandırıw, kitapxana resurslarini
sistemalastırıw wazıypaların ámelge asıradı.
76
7. 4 Arnawlı kitapxanalar.
" Arnawlı kitapxana" termini latınsha specialis sózinen kelip shıqqan -
arnawlı, qandayda bir tema yamasa hádiysege, arnawlı bir qánigelikke tiyisli. Arnawlı
kitapxanalar XX-ásirdiń baslarında, yaǵnıy pánler bóliniwiniń juwmaǵında hám
pánlerdi birlestiriw procesiniń basında qáliplesti.
Arnawlı kitapxanalardıń social maqseti kásiplik oqıwdı shólkemlestiriw bolıp tabıladı.
Ol fondni, paydalanıwshılar quramın, jumıs formaları hám usıllarınıń
kompleksin belgileydi. Arnawlı kitapxanalar - bul tarawdıń hám kóp sohali fondga
tiykarlanǵan, óz iskerliginiń kásiplik tarawı (islep shıǵarıw, ilimiy, oqıw hám
basqarıw ) tárepinen belgilenetuǵın paydalanıwshılardıń arnawlı informaciya
mútajliklerin qandiradigan kitapxanalar bolıp tabıladı. Arnawlı kitapxanalar mámlekette
qabıl etilgen islep shıǵarıw, pán, tálim hám mádeniyat jaǵdayı hám
dúzilisine muwapıq shólkemlestiriledi. Sol sebepli olar ádetde ǵárezsiz
shólkemler emes, bálki mámleket, aktsiyadorlik, kooperativ, jámiyetlik shólkemleri,
kárxanalar, ilimiy-izertlew shólkemlerine tiyisli bolıp, olarda isleytuǵın
qánigelerge xizmet etiwedi. Arnawlı kitapxanalar óz fondlarini xızmet
kórsetiletuǵın kárxanalar, mákemeler, shólkemler baǵdarına muwapıq
toldıradılar. Kitap, udayı tákirarlanatuǵın baspalar hám turaqlı baspalar, standartlar, oylap tabılǵanlar
xarakteristikası, rásmiy mekemelik baspalar, esabatlar, súwret sızıw hám joybar
hújjetleri, sonıń menen birge arnawlı baspalardıń jıynaqları (kartografikalıq, muzıkalıq,
audiovizual) olar fondini toltırıw ob'ektleri esaplanadı. Arnawlı
kitapxanalar tekǵana hújjetli fondlarning saqlawshıları, bálki hújjetli hám
informaciya baylanısı orayları, jaqınnan baslap elektron baylawlar bolıp tabıladı. Sol
sebepli, bul kitapxanalar iskerligi bibliografik maǵlıwmatlardı qıdırıw hám
dáslepki hújjetlerdi beriw menen sheklenip qalmaydı, mısalı, jergilikli
sanaat hám kommerciya mútajlikleri menen baylanıslı bolǵan hám kitapxana jumısshısınıń
arnawlı bilimlerin talap etetuǵın maǵlıwmatlardı usınıwdı da názerde
tutadı.
77
Ilimpazlar hám qánigelerdiń maǵlıwmat sorawları mazmunına olardıń
kásipine qaray tásir kórsetiledi hám tematikalıq jónelis kitapxana resurslarına
bolǵan mútajlikti kórsetiwshi belgi esaplanadı. Sol sebepli arnawlı
kitapxanalar tiykarınan ılım tarawlarına kóre parıq etedi. Kitapxanalardıń tarawǵa
tiyisli qánigeliklashuvi olardıń qáliplesiwindegi ayriqsha ayrıqshalıqlardı,
paydalanıwshılar kontingentini, sonıń menen birge paydalanıwshılarǵa informaciya
xızmetin ámelge asırıwdı belgileydi. Arnawlı kitapxanalardıń ush tiykarǵı
toparın ajıratıw múmkin: social -gumanitar pánler, tábiy-ilimiy pánler hám
ámeliy pánler. Ilim hám sanaat tarawları boyınsha tolıq maǵlıwmat arnawlı
kitapxanalardıń fond baǵdarın (astronomık hám geologik, geografiyalıq hám
kartografikalıq, tariyxıy hám kórkem, yuridikalıq, medicinalıq, awıl xojalıǵı, texnikalıq hám
basqalar ) belgileydi. Bul gruppalar sheńberinde kitapxanalardı tar bilim
tarawları boyınsha siyasiy gruppalastırıw múmkin. Arnawlı kitapxanalardı parıqlawdıń
zárúrli belgisi kitapxana tiyisli bolǵan shólkem iskerliginiń túri
esaplanadı. Sol tiykarda ilimiy, oqıw, islep shıǵarıw hám basqarıw kitapxanaları
ajralıp turadı. Basqa belgilerinen paydalanǵan halda arnawlı kitapxanalar
gruppaların olardıń jaǵdayı boyınsha (respublika, tarawlar boyınsha oraylıq,
regionlıq, bólim, filial ), ádebiyat túrleri boyınsha (patent kitapxanaları ),
xızmet kórsetiletuǵın paydalanıwshılar qatlamı (kózi ajizler ushın
kitapxanalar ) boyınsha ajıratıw múmkin.
7. 5 Arnawlı kitapxanalardıń tarmaq qatlamlarǵa bóliniwi.
Ózbekstan aymaǵında arnawlı kitapxanalar XIX asirde payda bolǵan hám
tiykarınan joqarı siyasiy gruppa wákillerine xızmet etken. Tiykarınan Samarqand hám Tashkent
qalalarında bolıp, olar ilimiy-texnikalıq jámiyetler menen jumıs alıp barǵan hám tek
orıs xalqına xızmet kórsetken, usınıń menen bir qatarda ilimiy hám injener
xızmetkerler, ilimiy mákemeler administraciyasınıń wákilleri ushın ashıq bolǵan.
Ózbekstan Respublikası Pánler aAkademiyasınıń Astronomiya institutı
78
kitapxanası (1873), Samarqand wálayatındaǵı jawınnan suw ishetuǵın dıyxanshılıq ilimiy-izertlew
institutı kitapxanası (1913), Ózbekstan mádeniyatı hám kórkem óneri tariyxı Mámleket
muzeyiniń ilimiy málimleme kitapxanası (1911, Samarqand) respublikanıń
eń áyyemgi arnawlı kitapxanaları esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Pánler Akademiyasınıń Tiykarǵı kitapxanası,
Respublika ilimiy pedagogikalıq kitapxanası, Mámleket ilimiy medicina kitapxanası,
Oraylıq ilimiy awıl xojalıǵı kitapxanası haqılı túrde iri arnawlı
kitapxanalar esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Pánler Akademiyasınıń
tiykarǵı kitapxanası 1933 jılda shólkemlesken bolıp, onıń tariyxı respublikada
ilim rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Ol respublikanıń 30 ta ilimiy
kitapxanaları tarmaǵına, ilimiy izertlew institutları kitapxanalarına metodikalıq
basshılıq etedi.
Arnawlı kitapxanalar arasında tiykarǵı orın texnikalıq kitapxanalarǵa tiyisli.
Texnikalıq kitapxanalar daǵı eń ǵalabalıq jónelis bul kárxanalar hám birlespeler
kitapxanası bolıp tabıladı. Jurnallar, texnikalıq esabatlar, rásmiy mekemelik baspalardıń
ayırım túrleri, standartlar, sızılma hám dizayn hújjetleriniń dáslepki baspaları
hám basqalar zárúrli orındı iyeleydi hám paydalanıwshılarǵa ilimiy hám texnikalıq
tabıslar tuwrısında operativ maǵlıwmatlardı jetkeredi. Islep shıǵarıw hám ilimiyishlab shıǵarıw birlespeleriniń kitapxana sisteması kárxanalardıń texnikalıq
kitapxanaları menen bir qatarda ilimiy-texnikalıq shólkemler-ilimiy-izertlew
institutları, proektlestiriw hám texnologiya bólimleriniń kitapxanaların da óz
ishine aladı. Ózbekstan xalqına den sawlıqtı saqlaw hám medicinalıq xizmet kórsetiw
sistemasında 286 arnawlı kitapxanalar, sonday-aq, 12 wálayat medicinalıq
kitapxanaları, medicina ilimiy-izertlew institutları, joqarı hám orta arnawlı
tálim mákemeleri, medicina mákemeleri, klinika lar hám emlewxanalar
kitapxanaları bar. Awıl xojalıǵı kitapxanaları kem rawajlanǵan.
Ózbekstan Respublikası Awıl xojalıǵı ministrligine qarawlı ilimiy-izertlew
institutları, tájiriybe stanciyaları, agrar universitetler hám kolledjlerdiń
kitapxanalarınan, sonıń menen birge iri awıl xojalıǵı birlespelerinen ibarat -
jámi 27 kitapxana iskerlik kórsetip atır.
79
7. 6 Arnawlı kitapxanalardı shólkemlerdiń iskerligi
ózgesheligi boyınsha parıqlaw.
Arnawlı kitapxanalar túrleriniń parıqlanishining zárúrli belgisi bul
kitapxana tiyisli bolǵan shólkem iskerliginiń baǵdarı esaplanadı. Bul
ózgeshelikten kelip shıǵıp, insannıń kásiplik iskerligi menen baylanıslı bolǵan arnawlı
informaciya mútajliklerin qandiradigan úsh qıylı arnawlı kitapxanalardı ajıratıw
múmkin: tálim, jámiyetlik shólkemleri kitapxanaları hám basqarıw
kitapxanaları. " Oqıw kitapxanası" kitapxanashunoslikda eń keń tarqalǵan
atamalardan biri bolıp tabıladı. Usınıń menen biz oqıw iskerligi processinde júzege keletuǵın
paydalanıwshılardıń informaciya mútajliklerin qandiradigan arnawlı
kitapxanalardı názerde qamtımız. Bul barlıq kitapxanalar arasında tómendegi
gruppalardı ajıratıw múmkin: joqarı tálim mákemeleri (universitetler,
akademiyalar, institutlar ), kolledj kitapxanaları, akademikalıq liseylar, mektep
kitapxanaları. Tálim mákemeleri kitapxanaları oqıwshılardı oqıtıw hám
tárbiyalawǵa kómeklesedi. Oqıw procesin támiyinlew olardıń tiykarǵı
social maqseti hám ayriqsha ózgesheligi esaplanadı. Olar eki universal
fondga (mektep, universitet), sonıń menen birge, oqıw jurtınıń baǵdarına uyqas
keletuǵın fondlarga hám júdá kóp nusqalı kitaplarǵa iye. Oqıw kitapxanaları
tekǵana oqıw mútajliklerin qandiradi, olardıń barlıǵı tálim beriw
wazıypasın atqaradılar, izertlew hám islep shıǵarıw talapların qandırıwda
qatnasadılar.
" Basqarıw kitapxanası" termini basqa túrdegi arnawlı kitapxanalardı
ańlatatuǵın atamalar menen uqsawlıq tiykarında payda boladı. Bular insandı
basqarıw processinde júzege keletuǵın informaciyaǵa bolǵan mútajlikti qandiradigan
kitapxanalar bolıp tabıladı. Basqarıw kitapxanalarınıń tómendegi gruppaların atap ótiw
múmkin: mámlekettiń nızam shıǵarıwshı hám atqarıw etiwshi shólkemleri (parlament,
prezident), jergilikli húkimetler (hákimlikler, máhelle komitetleri), ádillik
80
shólkemleri hám basqalar. Ózbekstan Respublikası Prezidenti administraciyası
kitapxanası óz fondı menen Ózbekstan Respublikası Prezidenti administraciyası hám
húkimet apparatı óz bólimleri, keńseleri hám xızmetleriniń basqarıw
maǵlıwmatlarına bolǵan mútajliklerin támiyinleydi. Arnawlı kitapxanalardıń
bólek toparında kózi ajizler ushın kitapxanalar bar. Kózi ajiz
mayıplarǵa xızmet kórsetetuǵın eń iri kitapxanalar - Ózbekstan
Respublikası Mádeniyat ministrliginiń Respublika kózi ajizler ushın oraylıq
kitapxanası hám kózi ajizler ushın wálayatlar, qalalar hám rayonlar
kitapxanaları ( jámi 110 ) kózi ajiz paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetedi,
olar kózi ajizler jámiyetiniń jergilikli shólkemleri menen jaqın baylanısda bolıp tabıladı.
Ádebiyat túrleri boyınsha arnawlı kitapxanalar qatlamına Mámleket patent
mekememesiniń Respublika patent kitapxanası kiredi. Respublika patent
kitapxanası oylap shıǵarıwshılar ushın maǵlıwmatlardıń tiykarǵı bazası retinde
Ózbekstandaǵı tolıq patent fondining birden-bir iyesi bolıp, 50 mámleket,
Pútkil dunya intellektuallıq múlk shólkemi (BIMT), Evropa hám Yevrosiyo patent
keńseleri tárepinen usınıs etilgen hújjetler saqlanadı. Kitapxanada 21
million patent hújjetleri ámeldegi bolıp, olardan 6 millionnan aslamı ıqsham
optikalıq disklarda saqlanadı.
Sońǵı jıllarda kásiplik awqam ǵalabalıq kitapxanaları salıstırǵanda
rawajlanǵan hám kárxanalar (shólkemler, mákemeler) quramında bolıp, málim
bir miynet jámáátine xizmet etiw wazıypaların atqaradılar. Olar
qáliplestirilgen fondlarning universal quramına iye, biraq xızmet
kórsetetuǵın kárxanalardıń islep shıǵarıw baǵdarı, jumısshılar quramı,
sonıń menen birge kásiplik awqam shólkemleri iskerliginiń ayriqsha qásiyetlerin
esapqa alǵan halda qáliplestiredi. Kásiplik awqamları kitapxanaları
tarmaǵına kásiplik awqamları klubları, mádeniyat sarayları hám kárxanalarda
jaylasqan stasionar kitapxanalar kiredi. Kárxanalar, kásiplik awqam
kitapxanaları ushın kitapxana xızmetlerin shólkemlestiriw, texnikalıq kitapxanalar
menen jaqın sheriklik tiykarında ámelge asıriladı. Olar menen birgelikte islep
shıǵarıw maydanlarında kitapxanalar filialları hám kitapxanalar tarmaǵın
81
quraydılar, qospa ǵalabalıq ilajlardı (kórgezbeler, informaciya kúnleri hám
basqalar ) ótkerediler, sociallıq-ekonomikalıq hám texnikalıq ádebiyatlar menen
támiyinlewdi muwapıqlashtiradilar. Ókiniw menen aytamız, bazar sharayatında kásiplik
awqamları kitapxanaları sanı kemeydi hám búgingi kúnde olardıń sanı 400 ge
jaqın bolıp tabıladı. Bul kitapxanalar toparına emlewxanalar, kórkem oneroriyalar, dem alıw
úyleri, mahkumlar ushın qamaqxanalar, áskeriy bólimler hám oficerler úyleri hám
basqalarda islengen kitapxanalar kiredi. Mámleket Qorǵaw ministrligi
sistemasında 100 den artıq kitapxana xızmet kórsetedi. Respublikada túrli
dinlerge tiyisli diniy shólkemler kitapxanaları tarmaǵı rawajlanıp atır hám 15
ta diniy konfessiyalarning birlespeleri iskerlik kórsetip atır, olardıń
geyparaları Ózbekstan ushın traditsiyaǵa tán bolmaǵan bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda milliy materiallıq
oraylar, " Máhelle", “El, xalıq jurt umidi” " Ustaz", " Saw áwlad ushın", " Ziyreklik"
jámiyetlik fondlari tárepinen islengen kitapxanalar payda boldı.
Túrli gruppalar ǵayratı menen islengen jámiyetlik kitapxanaları
olar tárepinen finanslashtirilmoqda. Xalıqtıń social aktivligi asıwı
jámiyetlik kitapxanalarınıń jańa túrlerin turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etedi. Ekonomikalıq
reformalar processinde jańa islep shıǵarıw munasábetleri qáliplesip atır, túrli
qıylı kommerciya shólkemleri payda bolıp atır. Umumjahon kitapxanalarınıń
zárúrli wazıypası pullıq tiykarda kitapxana hám informaciya xızmetlerin túrlerin
keńeytiwden, olardı óz kitapxanaların shólkemlestiriwge qızıqtırıwdan
ibarat.
vIII- Bap Kitapxanashılıq kásipi.
8. 1 Kitapxanashılıq kásipi hám kitapxanashı shaxsı.
Kitapxanachilarni arnawlı social hám kásiplik gruppa retinde hár
tárepleme úyreniw ushın olardı tek miynet iskerligi sharayatında, yaǵnıy
kitapxana jumısı sheńberinde kórip shıǵıw jetkilikli emes. Kitapxanashılıq kásipiniń
82
roli hám áhmiyeti, onıń xarakteri hám sapa qásiyetleri jámiettiiń
kitapxanalar hám kitapxana qánigelerine bolǵan talapları menen
belgilenedi. Jámiyet rawajlanıw dárejesine qaray, kitapxanashılarǵa arnawlı bir
wazıypalardı júkleydi hám olardı málim mazmun menen toldıradı, xoshametlentiredi
hám olardıń atqarılıwın qadaǵalaw etedi. Kitapxanashılıq kásipi
rawajlanıwdıń kitaplardıń " saqlawshılari" den " mámleket hám xalıq ideyalarınıń
úgitshilari" basqıshına ótti. Mámleketimizdiń milliy tikleniwden
milliy rawajlanıwǵa tárep rawajlanıw sharayatında kitapxanashınıń kásiplik
sanasına qayta tiklew procesi de dawam etpekte. Onıń kóp ólshewliligi, kóp
qırlılıǵı zamanagóy sharayatta gónergen hám jaramsız bolǵan usıllardan keshiw hám
olardı basqa, ilimiy tiykarlanǵan hám tásirlilerine almastırıwǵa múmkinshilik beredi.
Kóplegen kitapxanashılar kitapxananı qayta tiklew processinde aktiv qatnasmoqdalar, jumıs
sapasına hám kásiplik uqıpǵa talaplar dárejesi asıp atır. Kitapxanashılar
mádeniyat hám tálim, informaciya sistemaları hám milliy ideologiyanıń rawajlanıwına
tikkeley tásir kórsetetuǵın social hám professional gruppaǵa aylanıp atırlar.
Joqarıdaǵılar ilimiy kitapxana oylawınıń bir qatar kriteryaları hám
parametrlerin, atap aytqanda, qábiletin ajıratıp kórsetiwimizge múmkinshilik beredi:
- kitapxana hádiyseleri hám dálillerin olardıń pútinligi, óz-ara baylanıslılıǵı hám
óz-ara bir-birin talap etiwi boyınsha analiz qılıw ;
- kitapxana daǵı óz-ara tásirinler hám tásir kórsetiwler genezisini baqlaw ;
- kitapxana iskerligin paydalanıwshı maqseti hám alınǵan nátiyjeler menen
salıstırıw ;
- ámeldegi bolǵan ádetlerden hám stereotiplerden waz keshiw, jańa bahalawlar,
ulıwmalastırıw, jantasıwlardı izlew hám tabıw ;
- ámeliy hám dóretiwshilik izertlewde teoriya hám jańa ideyalardan paydalanıw ;
- paydalanıwshı menen baylanısde faktlar hám isenimli dáliller mantig'idan
nátiyjeli paydalanıw.
Kitapxanashı kásipine qoyılatuǵın zárúrli talaplardan biri bul onıń
wákilleriniń social hám kásiplik jantasıwlarınıń májburiy anıqlıǵı bolıp tabıladı.
Kitapxanashınıń kóz qarası -bul dúnyaǵa, kitapxana voqeligi hám kitapxana
83
iskerligi, onıń iskerliginiń dáregi bolǵan intellektual hám sezimiy-baha
munasábetleri sisteması bolıp tabıladı. Kitapxanashınıń kóz qarası onıń ózligi,
social baǵdarı, puqaralıq turpayı hám aktivligin sáwlelendiredi.
Kitapxanashınıń social aktiv ózliginiń ajıralmaytuǵın kórsetkishi bul onıń
kásiplik qádiriyatları, mısalı, kitapxanashı wazıypalarınıń social rolin
túsiniw, kásiplik minnet hám sharapatlı, óz kásipine húrmet, paydalanıwshılar menen
baylanıs mádeniyatı, kásiplik ózin ózi tárbiyalaw hám óz-ózin tárbiyalawǵa bolǵan
mútajligi bolıp tabıladı. Kitapxanashınıń social poziciyasi kóp tárepten kásip poziciyasin,
onıń kásiplik munasábetin belgileydi.
8. 2 Kitapxana iskerliginiń jámáátlik ózgesheligi hám
kitapxanashılar iskerliginiń dóretiwshilik tábiyaatı.
Kitapxana iskerliginde hár bir kitapxanashınıń juwmaqlawshı nátiyjege qosqan
úlesin anıqlaw qıyın bolǵanlıǵı ushın kitapxana jámáátin qáliplestiriw
úlken áhmiyetke iye. Birden-bir jumıs programması, olardıń iskerligin bahalawǵa birden-bir
jantasıw hám basqalar bolmaǵan jámáátte nátiyjeli kitapxana procesi bolıwı
múmkin emes.
Bul jámááttiń tiykarǵı qásiyetleri:
- jaqsı psixologiyalıq ıqlım ;
- ideyalar, qarawlar ;
-dóretiwshilik ortalıq.
Bul ayrıqshalıqlar ulıwma qızıǵıwshılıqlar, maqsetler, quramlar, kitapxana
iskerligin shólkemlestiriw hám olardıń jumıs processinde tutqan ornı anıq bolǵan
jámáátlerge xos bolıp tabıladı. Kitapxana komandasınıń qáliplesiwi social -psixologiyalıq
mashqala bolıp tabıladı, ol shaxstıń psixologiyalıq qásiyetlerin, basqarıw tiykarların
úyreniwdi, bir qatar social -psixologiyalıq mashqalalardi sheshiwdi talap
etedi. Kitapxana iskerligi, hár qanday basqa iskerlik sıyaqlı, tekǵana
muǵdarlıq, bálki sapa qásiyetlerine de iye. Kitapxanashınıń jumıs mazmunı
84
tek onıń jumisına dóretiwshilik munasábeti arqalıǵana tuwrı bahalanishi múmkin.
Kitapxanashı ózliginiń dóretiwshilik baǵdarı onıń social tájiriybesi,
arnawlı kitapxanashunoslik, psixologiyalıq, pedagogikalıq hám basqa bilimler hám de jańa
ideyalar, kónlikpeler tiykarında original sheshimler, innovasion forma hám usıllardı
tabıwına múmkinshilik beredi hám usınıń menen óziniń kásiplik iskerligin
jetilistiriwine járdemlesedi. Kitapxana jumısınıń strukturalıq bólegin
analiz qılıw kitapxana xızmetkerleriniń ush tiykarǵı toparın ajıratıp alıwǵa
múmkinshilik beredi:
1) joqarı kitapxana hám tarmaq maǵlıwmatına iye, joqarı intellektual hám kásiplik potencialǵa
iye bolǵan kitapxana qánigeleri kitapxana iskerliginiń teoriyalıq hám ilimiy
tárepleri boyınsha kásiplik bilim hám kónlikpelerdi talap etetuǵın islerdi
atqaradılar ;
2) kitapxanachilarning shólkemlestirilgen hám texnologiyalıq processler kompleksin orınlawshı,
tiykarınan orta (kitapxana yamasa basqa arnawlı ) maǵlıwmatqa iye bolǵan orta maǵlıwmatlı
kitapxanashılar ;
3) málim bir operasiyalarni orınlaw kónlikpelerine iye bolǵan, arnawlı ilmiy tájriybe
talap etpeytuǵın jumıs túrleri, ulıwma orta maǵlıwmatlı kitapxanachilarning
járdemshileri (kishi kitapxanashılar, járdemshi xızmetkerler). Bir neshe sebeplerge
kóre kitapxanashı shaxs retinde kóbinese texnikalıq, social, shólkemlestirilgen hám
ekonomikalıq ózgerislerge qarsı turadı.
Dóretiwshilik aktivlikti, miynetke dóretiwshilik munasábetti rawajlandırıw ushın
tómendegiler zárúr:
1) kitapxanashılarǵa ózleriniń múmkinshilikleri tuwrısında túsinik beriw, turaqlı
túrde jańa, aldıńǵı ideyalardı úyreniw, eskisi menen salıstırıwlaw ;
2) kitapxanashıǵa analiz hám rasionalizasiyaga ılayıq ǵárezsiz wazıypalardı
tabıwda járdem beriw, analitik qábiletlerdi rawajlandırıw ;
3) zárúrli stilistik járdem, máslahát beriw, ilimiy-izertlew hám tájiriybe jumıslarına
qosıw.
85
Miynetke dóretiwshilik munasábet dárejesin asırıw, kitapxanachilarning
múmkinshiliklerin kóp tárepten rawajlandırıw hám jumısqa qabıl etiletuǵın
kitapxanashılarǵa talaplardı islep shıǵıw (professiogramma ) bolıwı kerek.
8. 3 Kitapxanashınıń shaxsına qoyılatuǵın ulıwma kásiplik
talaplar.
Kitapxanachilarni tayarlaw eki tiykarǵı principke tiykarlanadı :
1) kásiplik bilimler hám kónlikpelerdiń birden-bir tiykarın qáliplestiriwge
baǵdarlanǵan kitapxanashılıq kásipiniń bir pútkilligi principi.
2) kitapxanachilarni qánigeliklestiriwge tiykarlanǵan kitapxana kásipin
siyasiy gruppalastırıw principi. Kitapxana xızmetkerleri tayarlawdıń zamanagóy
teoriyalıq hám ámeliy tiykarları : social hám gumanitar, ulıwma ilimiy, ulıwma
kitapxana hám arnawlı pánlerge tayanadi. Barlıq bloklar kitapxanashınıń
rawajlanıp atırǵan shaxsına, onıń barlıq strukturalıq bólimlerin birlestirgen kásiplik
tayarlıqtıń hasası bolǵan kitapxana ámeliyatına xızmet etedi.
Kitapxanashılıq kásipi filosofiyalıq, sosiologik, materiallıq hám ilimiy izertlewlerge
tiykarlanǵan halda quramalı materiallıq hádiyse retinde jámiyetke xızmet etedi.
Ulıwmalastırılǵan formada kitapxanashılıq kásipin " shaxs - hújjet - shaxs" yamasa
kitapxanashunoslik termini menen " kitapxanashı - hújjet- paydalanıwshı" ga
ajıratıw múmkin. Zamanagóy kitapxanashı bul ixtiyorida bolǵan informaciya dárekleri
yamasa hújjetlestirilgen bilimler sisteması hám olarǵa mútajligi bolǵan
paydalanıwshılar ortasındaǵı professional dáldalshı bolıp tabıladı. Kitapxanashı
paydalanıwshılar menen islew processinde hújjetlestirilgen hám hújjetsiz
sırtqı kórinislerde social maǵlıwmatlardı almaslaw tiykarında social hám baylanıs
iskerligin ámelge asıradı. Kitapxanashılıq qánigeliginiń tiykarǵı
mazmunı -kitapxanashınıń kitap hám paydalanıwshı menen munasábeti bolıp tabıladı.
86
Kitapxanashınıń wazıypası paydalanıwshılardıń maǵlıwmatlarǵa, informaciyalarǵa
bolǵan mútajliklerin jaqsılaw túsiniw hám qandırıw bolıp tabıladı. Onıń ushın ol
hújjetlerdi hám paydalanıwshılardı jaqsı biliwi kerek. Yaǵnıy, kitapxanashınıń
keń social -gumanitar hám ulıwma ilimiy ilmiy tájriybesi menen bir qatarda
kitapshunoslik (hújjetshunoslik), paydalanıwshılar menen baylanısiniń joqarı
dárejesi de talap etiledi. Kitapxanashınıń kásiplik sapası paydalanıwshılar
gruppalarınıń informaciya mútajliklerin, sonıń menen birge hújjetlerdiń qásiyetlerin
esapqa alǵan halda ádebiyatlar hám hújjetler aǵımında jónelisti tuwrı
belgilew, olardıń ideologiyalıq baǵdarın, ilimiy, ámeliy hám kórkem
áhmiyetin bahalawdı óz ishine aladı. Kitapxananıń kommunikativ kepilligi
kriteryaları tómendegiler bolıp tabıladı:
-paydalanıwshına qızıǵıwshılıq bar ekenligi, oǵan unamlı munasábet;
- paydalanıwshınıń sezim-sezimlerin túsiniw hám kitapxanashı menen óz-ara
munasábet degi kóz qarasın anıqlaw qábileti;
-ashıqlıq hám baylanıs ;
-paydalanıwshı menen baylanısde tolerantlıq ;
-paydalanıwshına tásir ótkeriw strategiyasın jóneltira biliw;
- kommunikativ kónlikpelerdiń bar ekenligi (auditoriya menen gáplesiw,
kitapxanada paydalanıwshılar menen baylanısti shólkemlestiriw, isbilermenlikke
tiyisli sáwbetler ótkeriw, júzege keletuǵın dawlardı nátiyjeli sheshiw hám
basqalar ).
8. 4 Kitapxana iskerliginiń hám kitapxanashılıq qánigeligi
túrleriniń túrli-tumanlıǵı.
Kitapxanashılıq kásipiniń pútinligi principi onıń bóliniw
principi menen toldırıladı. Kitapxanashılıq kásipi hár qıylı kitapxana
qánigelikleri arqalı ózin kórinetuǵın etedi. Wazıypalar hám minnetlemeler
ortasındaǵı ámeldegi kásiplik ayırmashılıq kóplegen kitapxana qánigeliklerin,
87
kitapxana iskerlik túrlerin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Kitapxana qánigelikleri sheńberindegi parıqlaw hár qıylı iskerlik túrlerine
mútajlik payda bolıwına alıp keledi. Kitapxanashılıq kásipi quramındaǵı
kitapxana qánigelikleriniń quramı kitapxana túri, onıń wazıypaları
menen belgilenedi.

IX-Bap Kitapxanashılıq jumısı social sistema retinde.

9. 1 Kitapxanashılıq jumısınıń quramı.
Kitapxanashılıq jumısı degende puqaralar hám olardıń birlespeleriniń
informaciya, materiallıq hám bilimlendiriw iskerlik, sonday-aq, kitapxanalar tarmaǵın
jaratıw hám rawajlandırıw, olardıń fondlarini qáliplestiriw hám qayta islew,
paydalanıwshılar ushın kitapxana, informacion-ma'lumot hám bibliografik
xızmetlerdi shólkemlestiriw, kitapxana xızmetkerlerin oqıtıw, ilimiy hám stilistik
qollap-quwatlaw, kitapxananı rawajlandırıw tarawı túsiniledi. Kitapxana
iskerligi kitapxana resurslariniń háreketi, rawajlanıwı, yaǵnıy
kitapxanashunoslikning hújjetlestirilgen maǵlıwmatlarǵa bolǵan social hám
individual mútajliklerin támiyinlewdiń zamanagóy hám keleshektegi
máselelerin sheshiw qábiletin xarakteristikalaytuǵın ólshemler kompleksi menen
belgilenedi. Kitapxana resurslariniń tómendegi tiykarǵı qásiyetlerin
ajıratıp kórsetiw múmkin:
- hár túrlı túrdegi kitapxanalardıń bar ekenligi, olardıń pútin kitapxana
sisteması retinde islew dárejesi;
- kitapxana fondlarining bar ekenligi (kólemi, tarawı, temaları, túrleri, tili,
ádebiyatlar quramı, onıń jámiettiiń informaciya mútajliklerine sáykesligi);
- xızmetkerler menen támiyinlengenligi (olardıń ulıwma sanı, oqıw hám ilmiy tájriybe
quramı, jumıs stajı hám basqalar );
88
- materiallıq-texnikalıq támiynat (ımaratlar, úskeneler, mexanizasiya, kitapxana
processlerin avtomatlastırıw hám awa kozo). Kitapxana resursları xızmetler hám
ónimlerdi jaratıwda kitapxanalardıń óz-ara baylanısların anıqlaydı.
Tek ǵana ishki hám kitapxanalararo munasábetler sheńberinde kitapxanashılıq
iskerligi kórinetuǵın bolıwı múmkin.
9. 2 Kitapxanalar tarmaǵı kitapxanalar kompleksi retinde.
Bólek kitapxanalardıń iqtisoslashuvi hám kitapxanalar tarmaǵınıń
qáliplesiwi óz-ara baylanıslı hám bir-birin talap etiwshi process bolıp tabıladı. Xalıq
xojalıǵınıń túrli tarawlarınig tarmaqlarǵa bóliniwi nátiyjesinde
paydalanıwshılarǵa xizmet kórsetiw hám olardıń bólek informaciya mútajliklerin
qandırıw maqsetinde bólek kitapxanalar tarmaqları (muzeyler, qamaqxanalar,
diniy shólkemler hám t.b ) dıń payda bolıwı tábiy hám sheksiz process bolıp tabıladı.
9. 3 Kitapxana tarmaǵı -basqarıwdıń shólkemlestirilgen birligi
retinde.
Bul jantasıw túrli shólkemlerge hám mákemelerge qarawlı bolǵan (
Awıl xojalıǵı, Suw xojalıǵı, Pánler Akademiyası, Mádeniyat ministrligi, Joqarı
hám Orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi, Xalıq tálimi ministrligi, Ózbekstan Milliy
informaciya agentligi sistemasındaǵı ) kitapxanalardı operativ basqarıw menen
anıqlama bernedi.
9. 4 Aymaqlıq belgi.
Xalıq xojalıǵınıń qálegen salasındaǵı kitapxanalar málim bir
aymaqta jaylasqan. Hár bir kitapxana bir waqtıniń ózinde eki sistemanıń
elementi retinde isleydi hám eki sistema menen bekkem baylanıslı jáne bul
baylanıslarsız hesh qanday kitapxana nátiyjeli iskerlik kórsete almaydı.
89
Aymaqlıq jantasıw aymaq ishindegi tarmaq hám keńselerge qarawlı kitapxana
tarmaqlarınıń óz-ara tásirin támiyinleydi hám regiondıń socialekonomikalıq, demografik hám basqa qásiyetlerin tolıq esapqa alıwdı talap
etedi. Akademikalıq, texnikalıq joqarı tálim mákemeleri kitapxanaları arnawlı bir
munasábetlerde baylanıslılıqta boladı. Olardan qandayda birsi bir birinen bóleklengen
halda óz paydalanıwshılarınıń informaciyaǵa bolǵan mútajliklerin qandira almaydı.
Kitapxana sisteması elementleri tek óz-ara emes, jámiettiiń sistemasına kiretuǵın
basqa elementler menen de baylanıslı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı kitapxanashılıq jumısı
kitapxana rezervlerinen paydalanıw arqalı sırtqı ján-jaqqada tásir ótkeredi.
9. 5 Kitapxanashılıq jumısınıń bar ekenligi hám tashkil
etiliwiniń tiykarǵı principlerı.
Kitapxanashılıq jumısınıń tiykarǵı principlerı onıń maqsetleri, mazmunı,
metodları sisteması, dúziliwi, iskerlik procesine talaplardıń arnawlı bir
bólegin quraydı. Kitapxanashılıq jumısınıń tiykarǵı principlerı ob'ektiv
ámeldegi bolǵan nızamlar hám nizamlıqlardı ulıwmalastırıw tiykarında kitapxana
processleri hám hádiyseleriniń mánisin sáwlelendiredi.
Zamanagóy kitapxanashunoslik:
- Kitapxanashılıq jumısınıń hámme ushın teńligi;
- Paydalanıwshılar qızıǵıwshılıǵınıń jetekshiligi;
- Kitapxanashılıq jumısınıń sistemalılıǵı ;
- Oraylashuv hám bólekliktiń optimal qolay muwapıqlıǵı ;
- Kitapxana iskerligin uyqaslastırıw ;
- Kitapxanashılıq jumısınıń mámleket-social ózgeshelikine egaligi
tuwrısındaǵı principlerge tiykarlanadı.
90
9. 6 Kitapxana xızmetiniń hámme ushın teńligi.
Kitapxana xızmetiniń hámme ushın teńligi principi bir pútkil sistema retinde
tómendegilerdi óz ishine aladı :
- kitapxanalar xızmetiniń birden-bir sisteması sheńberinde shólkemlestirilgen hám texnologiyalıq
shárt-shárayatlardı jaratılıwma tiykarlanǵan, kitapxanalar fondlarining,
hújjetleri hám informaciyalarınıń aymaqlıq tárepten hámme ushın teńligi;
- kitapxana fondiga tiyisli bolǵan hújjetlerden hár bir paydalanıwshınıń
erkin paydalanıw múmkinshilikleriniń jaratılıwı ;
- barlıq puqaralardıń jinsi, milleti, maǵlıwmat dárejesi, social jaǵdayı,
dúnyaǵa kóz qarası hám jasaw jayınnan qaramastan kitapxanalardan paydalanıwları
ushın teń múmkinshilikler jaratılıwı ;
- xızmetlerdiń qolaylıǵı, sorawlardıń operativligi hám isenimliligi, uyge
ádebiyatlardı alıw, nusqalardı, awdarmalardı buyırtpa qılıw, bibliografik hám
faktografik sorawlardıń qandirilishi;
- tiykarǵı kitapxana xızmetlerin biypul usınıw, kitapxana xızmetlerin
huqıqıy qollap-quwatlaw, informaciyanıń hámme ushın teńliginiń huqıqıy
támiyinleniwi hám basqalar. Hámme ushın teń paydalanıw principi, birinshi
náwbette, kitapxanalar sanın turaqlı túrde ko'paytirib barıw hám olardan
xalıq eń qolay formada paydalanıwı ushın mámleket aymaǵına teń
jaylastırıw arqalı ámelge asıriladı. Haqıyqıy informaciyalasqan jámiyet hár bir
puqaranıń qálegen waqıtta ózi ushın zárúr bolǵan barlıq maǵlıwmatlardı alıw
múmkinshiligine ıyelewiniń huqıqıy jáne social kepilliklerin támiyinlewi
zárúr.
9. 7 Paydalanıwshılar qızıǵıwshılıqlarınıń ústinligi.
Kitapxanalar iskerliginiń gumanistik baǵdarı insan shaxsınıń eń
joqarı qádiriyatların qollap -quwatlaytuǵın hám tiykarlaytuǵın ideyalar sistemasınan
91
kelip shıǵadı. Insan óziniń mútajlikleri hám qızıǵıwshılıqların erkin
rawajlandırıw hám ámelge asırıw huqıqına iye esaplanadı. Paydalanıwshılardıń
qızıǵıwshılıqları hám mútajlikleriniń qandirilishi kitapxanalar iskerligin
bahalawdıń maqseti hám kriteryası bolıp tabıladı. Hár bir insan mádeniyat, onıń qádiriyatları
menen tanısıwdıń ayriqsha usılı arqalı haqıyqattı anglay baslaydı. Hár bir
insannıń mádeniyatı onıń turmıs tárizine, hár qıylı shárt-shárayatlarǵa hám
faktorlarǵa baylanıslı.
Hár qıylı adamlardıń ekonomikalıq, siyasiy, estetik oylawın bir noqatqa
keltiriw múmkin emes. Oqıw qızıǵıwshılıqları túrli-tumanlıǵınıń ústinligi
kitapxanachilikni shólkemlestiriw hám iskerliginiń sapa tárepinen jańa
principi bolıp tabıladı. Bul bir tárepden, paydalanıwshı tárepinen monopoliya, byurokratik
sistemanıń biykarlaw etiliwi, basqa tárepden bolsa kitapxana iskerliginiń demokratiyalıq,
gumanistik tiykarlarınıń qáliplesiwine járdem beredi.
Bul princip kitapxana xızmetkerleriniń paydalanıwshılar menen
baylanısinde ruwxıy ortalıqtıń jańalanıwı, xizmet kórsetiw procesin
demokratiyalastırıw, paydalanıwshılardıń dereklerdi tańlaw hám bahalaw
erkinligin, jámiettiiń aktual máselelerin ashıq hám sın kózqarastan talqılaw
qılıw huqıqın tán aladı. Kitapxanalar baylanıs, tartıslar, tuwrıdan-tuwrı
hám paydalanıwshılar tárepinen bildirilgen oy-órislerge tıykarlanıp, hár
bir paydalanıwshınıń óz pikirin erkin ańlatıwına járdem beredi.
9. 8 Kitapxanashılıq jumısınıń sistemalılıǵı.
Kitapxanashılıq jumısı bul quramalı, dinamikalıq sistema bolıp, ol tómendegiler
menen xarakterlenedi: a) strukturalıq bólimlerdiń (elementler, tómen sistemalar )
bar ekenligi; b) olar ortasındaǵı jaqın baylanıslardıń bar ekenligi; c) bólek
strukturalıq elementlerdiń óz-ara baylanıslılıǵı hám óz-ara tásirine kóre talap
etiletuǵın pútinlik; d) hár bir bólek elementtiń kitapxanashılıq jumısı ushın
zárúr bolǵan wazıypaların orınlawında salıstırmalı ǵárezsizliginiń esapqa
92
alınıwı. Kitapxana jumısın bunday túsiniw onıń dúziliwi, bar ekenligi
hám rawajlanıwına sistemalı jantasıw zárúr ekenligin belgileydi.
Sistemalılıqtı ámelge asırıw óz-ózinen júz bolmaydı, bálki kitapxana
xızmetkerleriniń sanalı iskerligi arqalı ámelge asıriladı. Usınıń sebepinen programmalar,
jobalar, jónelisler islep shıǵıladı hám kitapxana iskerligin joybarlaw
procesi ámelge asıriladı.
Hár qanday rejaning hasası : 1) ob'ektiv kitapxana iskerligi jáne onıń
rawajlanıw tendentsiyaların analiz qılıw ; 2) ámelge asırıw názerde tutılǵan
keleshekler sisteması ; 3) kitapxana procesine tásir qılıw quralları sisteması.
Kitapxanashılıq jumısın perspektivalı joybarlaw hám rawajlanıwın aldınan
kóre biliw-bul keleshekte kitapxana sisteması jáne onıń elementleriniń
rawajlanıwı múmkin bolǵan sharayatları, olardı rawajlandırıwdıń alternativ
usılları hám múddetleri tuwrısındaǵı ilimiy tiykarlanǵan oylaw forması bolıp tabıladı.
9. 9 Kitapxanashılıq jumısındaǵı qarama-qarsılıqlar hám olardı sheshiw
jolları.
Búgingi kúnde kitapxanashılıq jumısındaǵı qarama-qarsılıqlı jónelisler
tómendegilerde kórinetuǵın bolıp atır :
- Maqsetler degi qarama-qarsılıqlar (paydalanıwshılardıń informaciyaǵa, maǵlıwmatqa hám
bilimge bolǵan mútajliklerin qandırıw hám kitapxanalar iskerliginiń jaǵdayı );
- Kitapxana procesi mazmunı daǵı qarama-qarsılıqlar (informaciya mútajlikleri hám
kitapxanalar rezervlari ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar, kitapxana fondining
qáliplesiwi hám paydalanıw ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar );
- Informaciya mútajliklerin qandırıw shólkemlestirilgen formalarınıń qarama-qarsılıqları
(paydalanıwshılardıń jańa mútajlikleri hám kitapxanalar sisteması ortasındaǵı
qarama-qarsılıqlar hám taǵı basqa );
Bul qarama-qarsılıqlardı sheshiwdiń tiykarǵı jolları tómendegiler bolıp tabıladı:
93
1. Kitapxanalar rezervlarini paydalanıwshılardıń social hám individual
mútajliklerine tolıq bo'ysundirish.
2. Búgingi informaciyalashuv dáwirinde kitapxana mámlekettiń qaysı aymaǵında
bolmaydıin ulıwma sistemaǵa kirgizgen halda zárúr informaciyanı hár bir insanǵa qolay
formada jetkiziw múmkinshiligin jaratıw.
94
X-Bap. Kitapxana -informaciya mákemeleriniń túrleri hám olardıń
qásiyetleri.
Kitapxana -informaciya mákemeleri túrlerine kóre tómendegilerge bólinedi:
• Ózbekstan Milliy kitapxanası ;
• Informacion-kitapxana orayları ;
• Universal hám arnawlı kitapxana - informaciya mákemeleri
• mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleriniń kitapxanaları ;
• basqa kitapxanalar (puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń,
mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleriniń, kommerciya shólkemleriniń
kitapxanaları ).
Kitapxanalar payda bolıpdiki, olarda sol dáwirdiń, mákandıń ayriqsha
informaciya resursları tóplanǵan, saqlanǵan hám keyingi áwladlarǵa jetkezip berilgen.
Usınıń menen birge olar insan kámalı ushın, jámiyet rawajlanıwı ushın bilim dáregi,
rawajlanıw hasası bolǵan.
Búgingi kúnde de informaciyalar, maǵlıwmatlar hám bilim alıwdıń basqa
dárekleri tiykarınan kitapxanalarda jıynalǵan bolıp, bul paydalanıwshılarǵa áyne
sol kitapxana daǵı hám basqa kitapxanalar fondidagi dereklerden paydalanıw
imkaniyatın beredi. Informaciya hám internet texnologiyasınıń rawajlanıwı
kitapxanalar aldına ózlerinde ámeldegi rezervlarni tártipke salıw, elektron
maǵlıwmatlar bazasın jaratıw, informaciya resurslarini kooperasiyalash, olarǵa
erkin kirisiw hám ónimli paydalanıw ushın shárt-shárayatlar jaratıw wazıypaların
qoydı. Áne sol zárúratdan kelip shıqqan halda Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń 2019 jıl 7 iyun daǵı “Ózbekstan Respublikası xalqına
informacion-kitapxana xızmeti kórsetiwdi jáne de jetilistiriw tuwrısında”gi
Sheshimi mámleketimiz kitapxanashılıq jumısı salasında informaciya hám
telekommunikasiya texnologiyasın rawajlandırıw hám jetilistiriw ushın
keń jol ashıp berdi. Qarar informacion-kitapxana menen támiyinlewdi
jetilistiriw, kitapxanashılıq jumısın rawajlandırıw hám jetilistiriw
ushın pútkil kitapxanashılıq sistemasın tupten reformalaw ushın tiykar boldı.
95
Qarardan keyin mámleketimizde iskerlik júrgizip kiyatırǵan informacion-resurs
orayları sistemasına toqtatıw berila baslandı. Kitapxanalar óz jeke elektron
resurslarini jaratıw, mámleketimizdiń jıynama elektron katalogın jaratıwda
aktiv qatnas etiw, Internet hám basqa informaciya tarmaqları daǵı informaciya
maǵlıwmatlarınan ónimli paydalanǵan halda xalıqqa kitapxana - informaciya
xızmeti kórsetiwdiń zamanagóy jańa forma hám usılların islep shıǵıw ushın
iskerlik júrgize basladılar.
Ózbekstan Respublikasınıń “Kitapxana -informaciya iskerligi tuwrısında”gi
Nızamınıń 3-bapta mámleketimizde kitapxana - informaciya sisteması belgilep
berilgen. Onıń 9 -statyasında kitapxana - informaciya sisteması hám de kitapxana -
informaciya mákemeleriniń túrleri nızaman tártipke salınǵan hám tariyp
berilgen. Nızamda belgileniwishe, kitapxana - informaciya sisteması birden-bir shólkemlestirilgen
hám stilistik támiynat tiykarında iskerlik kórsetiwshi kitapxana -informaciya
mákemeleri kompleksinen ibarat. Kitapxana -informaciya shólkemi ǵárezsiz
shólkem bolıwı yohud kárxana, shólkem yamasa shólkemdiń strukturalıq bólindi
bolıwı múmkin hám olar tómendegilerden ibarat :
 Ózbekstan Milliy kitapxanası ;
• informacion-kitapxana orayları ;
• mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleriniń kitapxanaları ;
• basqa kitapxanalar (ózin ózi basqarıw shólkemleriniń, mámleketlik emes
kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleriniń, kommerciya shólkemleriniń kitapxanaları ).
Kitapxana - informaciya mákemeleri kitapxana - informaciya fondlarining
mazmunı hám belgilengen maqsetine kóre universal hám de arnawlı kitapxana -
informaciya mákemelerine bólinedi.
Universal kitapxana - informaciya mákemeleriniń ózgesheligi sonnan ibarat, olarda informacion-kitapxana fondlari (AKF) bilimdiń túrli tarawları
boyınsha qáliplestiredi hám túrli taypa daǵı paydalanıwshılardıń informaciyaǵa hám
kitapxanashılıq xızmetine bolǵan mútajliklerin qánaatlantıradı.
Arnawlı kitapxana - informaciya mákemeleri AKFini bilimdiń bir yamasa bir
neshe turdosh tarawları boyınsha qáliplestiredi hám soǵan uyqas ayırım taypa daǵı
96
paydalanıwshılardıń informaciyaǵa hám kitapxanashılıq xızmetine bolǵan
mútajliklerin qánaatlantıradı. Sonnan keyin nızamnıń kelesi baplarında
universal hám arnawlı informacion-kitapxana oraylarına tariyp beriledi hám
olardıń jumıs baǵdarları, wazıypaları kórsetiledi.
Mısalı, 10 -element Ózbekstan Milliy kitapxanasına arnalǵan.
Ózbekstan Milliy kitapxanası milliy hám jáhán mádeniyatın, páni hám
tálimin rawajlandırıw máplerin gózlegen halda Ózbekstan
Respublikasında kitapxana - informaciya iskerligin quraytuǵın hám de ámelge
asırıwshı ulıwma mámleketlik universal kitapxana - informaciya shólkemi bolıp tabıladı, dep hám de
wazıypaları tómendegishe belgilengen:
• kitapxana -informaciya iskerligi salasındaǵı mámleket programmaların islep shıǵıw
hám ámelge asırıwda qatnasadı ;
• informacion-kitapxana fondini qáliplestiredi, onıń pútin saqlanıwın
támiyinleydi hám de paydalanıwshılarǵa milliy hám shet el baspalardıń eń
tolıq kompleksin usınıs etedi;
• Ózbekstan Respublikasında shiǵarılatuǵın baspalardıń májburiy
nusqasın, sonıń menen birge dissertasiyalarning kóshirme nusqasın aladı ;
• Ózbekstan Respublikasında shiǵarılatuǵın baspalardıń mámleket
bibliografik esabın júrgizedi;
• elektron kitapxana hám elektron katalognı qáliplestiredi;
• kitapxanashunoslik, bibliografiyashunoslik hám kitapshunoslik salasında
ilimiy-izertlew hám de ilimiy-stilistik iskerlikti ámelge asıradı hám
muwapıqlastıradı ;
• kem ushraytuǵın hám bólek qımbatlı kitapxana - informaciya resurslarini pútin saqlaw,
konservasiyalash hám restavrasiya qılıw boyınsha islerdi ámelge asıradı ;
• jıynama elektron katalognı qáliplestiredi hám júrgizedi;
• kitapxana -informaciya resurslarınan óz-ara paydalanıw ushın shárt-shárayatlar
jaratadı ;
• basqa kitapxana -informaciya mákemeleri menen sheriklikti ámelge
asıradı.
97
• Ózbekstan Milliy kitapxanası nızam hújjetlerine muwapıq basqa
vaqolatlarni da ámelge asırıwı múmkin.
• Ózbekstan Milliy kitapxanasınıń informacion-kitapxana fondı mámleket
múlki bolıp tabıladı.
• Ózbekstan Milliy kitapxanası tuwrısındaǵı Qaǵıyda Ózbekstan
Respublikası Ministrler Mákemesi tárepinen tastıyıqlanadi.
Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası tashkil
etiliwine kóre arnawlı bir tariyxıy joldı basıp ótken.
1869 jıl 16 avgustda Turkiston general-gubernatori K. P. Kaufman Xalıq
Bilimlendiriwi Ministrligi, Pánler Akademiyası, geografiya jámiyetke, Rossiya Bas
shtabiga kitap bazalarınan dublet nusqalı baspalardı beriw menen jańa
kitapxana tiykarın jaratılıwma járdem beriwdi sorap shaqırıq etedi. 1870 jıl may
ayına kelip, 200 nomda 2200 den kóbirek bet baspa jıynalıp, Tashkent ǵalabalıq
kitapxanasınıń yadrosı tashkil etiledi.
1920 jıl kitapxanaǵa “mámleket” mártebesi beriledi hám sol jıldan baslap
kitapxana Turkiston úlkesi aymaǵında baspa atırǵan barlıq baspa
baspalarınıń májburiy nusqasın ala baslaydı. Kitapxana mámleket degi barlıq
kitapxanalarǵa kitapxana fondini shólkemlestiriw, kataloglardı shólkemlestiriw hám
basqa máseleler maydanınan stilistik járdem kórsete baslaydı. 1933 jılı Mámleket
ǵalabalıq kitapxanası húkimet sheshimi menen Respublikanıń shıǵıs qo'lyozmalari
boyınsha Oraylıq kitapxanası (saqlaw orayı ) dep daǵaza etiledi.
1948 jılı ullı oyshıl Alisher Navaiydıń yubileyi munasábeti menen
kitapxanaǵa Alisher Navaiy atı beriledi, kitapxana quramında kem ushraytuǵın hám kemde-kem ushraytuǵın
ádebiyatlar fondı shólkemlestirilip, sol waqıtta onıń fondı 2000 nusqa den aslam
bolıp, onıń 250 tasi qoljazbalar menen, 151 tasi ekslibris menen usınıs etilgen,
házirgi kúnde bul fond 16 mıńnan asqan. Kitapxanada házirgi kúnde
jáhándıń 75 tilinde 10 millionnan aslam nusqa ádebiyat saqlanadı, odan 3 mln.
nusqadan aslamın ózbek milliy baspasóz dóretpeleri quraydı. Kitapxana 1956
jıldan xalıq aralıq kitap almasıw jumısın júrgizedi. Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń 2002 jıl 20 fevral daǵı VP 3029 cifrlı „Ilimiy-izertlew
98
iskerligin shólkemlestiriwdi jetilistiriw tuwrısında" gi Pármanına muwapıq
Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Respublikası Mámleket kitapxanası hám
Respublika ilimiy-texnika kitapxanası birlestirilib, Alisher Navaiy
atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası shólkemlestiriledi, bul haqqında Ózbekstan
Respublikası Ministrler Mákemesiniń 2002 jıl 12 apreldegi 123-sanlı “
Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanasın shólkemlestiriw
tuwrısında”gi Sheshimi daǵaza etildi hám kitapxanaǵa jańa mártebe berildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2013 jıl 20 mart daǵı “Alisher
Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası -informacion-kitapxana orayı
iskerligin jetilistiriwdiń ilajları tuwrısında”gi Sheshiminen
keyin kitapxana iskerligin jetilistiriwdiń jańa-jańa baǵdarları
boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. Jańa jay zamanagóy talaplar tiykarında qurılǵan
bolıp, xalıqqa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwdiń barlıq shárt sharayatları
jaratıldı, eń jańa marka daǵı kompyuter texnologiyaları, telekommunikasiya
quralları, nusqa kóbeyiwshi hám nusqa kóshiriwshi qurallar menen úskenelestirilgen.
Nızamnıń 11-statyasında Qaraqalpaqstan Respublikası, Tashkent qalası hám
barlıq wálayatlar orayında jaylasqan informacion-kitapxana oraylarınıń
wazıypaları tómendegishe belgilengen:
• informacion-kitapxana fondini qáliplestiredi jáne onıń pútin saqlanıwın
támiyinleydi;
• elektron kitapxana hám elektron katalognı qáliplestiredi;
• óz aymaqlarında shiǵarılatuǵın baspalardıń májburiy nusqasın aladı ;
• bibliografik, ilimiy-stilistik hám mádeniy-aǵartıwshılıq islerdi atqaradı ;
• tiyisli aymaqta kitapxana -informaciya mákemeleri iskerligin
muwapıqlastıradı hám olardı shólkemlestirilgen-stilistik tárepten támiyinlewdi ámelge
asıradı ;
• respublikanıń jıynama elektron katalogın qáliplestiriwde qatnasıw
etedi;
• informacion-kitapxana resurslarınan óz-ara paydalanıw ushın shárt-shárayatlar
jaratadı ;
99
• basqa kitapxana -informaciya mákemeleri menen sheriklikti ámelge
asıradı ;
• tiyisli aymaqta kitapxana -informaciya mákemeleriniń depozitar
saqlanatuǵın informacion-kitapxana resurslarini toplawdı ámelge asıradı hám
olardıń esabın júrgizedi.
• Informacion-kitapxana orayları nızam hújjetlerine muwapıq basqa
vaqolatlarni da ámelge asırıwı múmkin.
Bul nızamnıń 13-statyası Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleri
kitapxanalarınıń wazıypaları hám qásiyetlerin anıqlap bergen:
Bul kitapxanalar da óz baǵdarında informacion-kitapxana fondini
qáliplestiredi jáne onıń pútin saqlanıwın támiyinleydi; kitapxanada elektron
kitapxananı quraydı hám elektron katalognı qáliplestiredi; basqa informaciyakutubxona oraylar fondlaridan (elektron ) óz-ara paydalanıwdı támiyinleydi
hám sheriklikti ámelge asıradı ; mámlekettiń jıynama elektron katalogın
qáliplestiriwde qatnasadı. Bul kitapxanalardıń informacion-kitapxana fondı
mámleket múlki bolıp tabıladı, olar tuwrısındaǵı qaǵıydalar bul organlardıń basshıları
tárepinen tastıyıqlanadi.
Ózbekstan Respublikası Pánler Akademiyasınıń Tiykarǵı kitapxanası
mámleket áhmiyetine iye bolǵan arnawlı ilimiy kitapxana bolıp tabıladı.
1931 jıl oktyabrde Ózbekstan Oraylıq Ijroiya komiteti Sovetiniń
sheshimine kóre Ózbekstanda ilimiy-izertlew muasssalariga basshılıq qılıw
boyınsha Pán komiteti shólkemlestiriledi. Ózbekstan Pánler komitetiniń 1933 jıl
4 oktyabr degi № 27/56 cifrlı buyrıǵı tiykarında komitet qasında 39 mıń 422 nusqa
kitap menen kitapxana júzege keliw etiledi.
1943 jılı burınǵı Birlespede Pánler akademiyası dúziliwi munasábeti
menen kitapxana Ózbekstan Pánler Akademiyası sistemasındaǵı ilimiy-izertlew
institutlarınıń ilimiy xızmetkerlerine kitapxana xızmeti kórsetiwshi tiykarǵı
kitapxana retinde qaytaldan shólkemlestiriledi. Házirgi waqıtta kitapxanada 8
bólimde 95 xızmetker 30 mińnen aslam paydalanıwshına kitapxana -informaciya
xızmeti kórsetip atır. Kitapxana social hám tábiy pánler boyınsha milliy
100
bibliografik oray, Xalıq aralıq kitapxanashılıq Assosiasiyasi (IFLA) dıń
tábiy pánler boyınsha depozitariysi, kem ushraytuǵın ob'ektler qatarında dizimge alınǵan
ilimiy shólkem. Kitapxanada kem ushraytuǵın baspalar bar. Olar arasında “Avesto”ning
10 úsheklik Kopengagen universiteti kitapxanasınıń faksimile basılıwı da bar.
Kitapxananıń kitap fondı 2019 jıl basında 3 754700 nusqanı tashkil etip,
tekǵana ilimiy xızmetkerlerge, bálki studentler, magistrlar, oqıtıwshılar hám
shet ellik ilimiy xızmetkerlerge de óziniń social, ekonomikalıq, siyasiy, tariyxıy,
ruwxıy hám kórkem ádebiyatları menen xızmet kórsetedi. Pánler Akademiyası
sistemasında qorǵaw etilgen 10000 den artıq dissertasiyalar fondini zaman
talaplarınan kelip shıqqan halda nomerlestiriw jumısları alıp barılmaqta.
Pánler Akademiyası sistemasındaǵı 20 dan artıq ilimiy-izertlew institutlarınıń
kitapxanalarına shólkemlestirilgen-stilistik járdem beredi. Olar ushın tarawdıń aktual
máselelerine tiyisli oqıw seminarları dúzilip atır. Túrli temalarda
bibliografik kórsetkishler, pán ǵayratkerleri, jazıwshı hám shayırlardıń
biobibliografiyalari tuzib baspa etiledi. 1994 jıldan kitapxana birinshilerden
bolıp, jumıs processlerin avtomatlastırıwǵa ótti. Rossiyanıń IRBIS programması
tiykarında elektron katalog tuzildi. Paydalanıwshılar ushın Internet xızmeti
ashıldı. 2001 jılı Oraylıq Aziyada birinshi bolıp, kitapxana respublikanıń
kitapxana xızmetkerlerin informaciya texnologiyalarına oqıtıw maqsetinde óziniń oqıw
orayına iye bolǵan “Model'' avtomatlasqan kitapxana” joybarı boyınsha jumıs
alıp barıp 150 kitapxana jumısshısı oqıtildi.
2002 jılı “Akademikalıq kitapxanalardıń konsorsiumi” temasında joybar
boyınsha jumıs alıp barıldı hám sistemanıń 5 kitapxanasına elektron katalogdan
paydalanıw ushın jol ashıldı.
2007 jılı kitapxanada Informacion-kitapxana orayı dúzildi hám ol
paydalanıwshılarǵa elektron katalogdan, Internetten, “YeVSSO” hám “PMT8”
maǵlıwmatlar bazasınan paydalanıw imkaniyatın berdi.
2013 jıldan Respublika Pán hám texnologiyaları komitetiniń granti tiykarında
“ Pánler Akademiyası kitapxanası ilimiy-izertlew institutları
kitapxanalarınıń virtual korporativ tarmaǵı” temasında joybar jumısı alıp
101
barılmaqta. Bul Ózbekstan Respublikasınıń “Kitapxana -informaciya iskerligi
tuwrısında”gi Nızamınıń orınlanıwına sáykes edi. 2014 jılǵa kelip, 163
dissertasiyalarning 163 ta, avtoreferatlardıń 3000 nusqa, 5000 nusqa
ádebiyatlardıń tolıq tekstli maǵlıwmatlar bazası jaratıldı. Ataqlı siyasat hám
jámiyetlik ǵayratkerleri, akademikler, professorler hám basqa adamlardıń elektron
kitapxanaları jaratıla baslandı. 1928 jıldan 2012 jılǵa shekem baspa etilgen
Ózbekstan baspasózi jılnamasınıń 553 sanı skanerden ótkerilip,
maǵlıwmatlar bazası (MB) jaratıldı. 2012 jıldan baslap kitapxanada
“Akademikler fondi” jaratıla baslandı. Bul xalıq qolı daǵı jeke kitapxanalar
fondini abaylap asıraw, kelesi áwladlarǵa jetkiziw ushın úlken múmkinshilik berip atır
hám kitapxana fondini boyitib barıp atır.
Xalıq aralıq kitap almasıw úzliksiz túrde jolǵa qoyılǵan.
Kompyuterlestirilgen, elektron resurslar fondiga iye bolǵan elektron
kitapxana xızmet kórsetip atır.
Respublika Stilistik Keńesi tárepinen tayarlanǵan Informacion-kitapxana
oraylarınıń Úlgili qaǵıydaına kóre kitapxana -informaciya mákemeleriniń
maqseti jańa informacion-kommunikasiya texnologiyaları negizinde joqarı sapalı
kitapxana -informaciya xızmeti esabına paydalanıwshılardıń informaciyaǵa bolǵan
talapların qandırıw, bilim hám informaciya alıwǵa keń jol ashıp beriw, shaxstıń
qáliplesiwi ushın, bilim alıw, ǵárezsiz oqıwı ushın sharayatlar jaratıw,
ilimiy hám materiallıq iskerligin rawajlandırıw, paydalanıwshılardı Ózbekstan
xalqiniń tariyxıy, materiallıq, ruwxıy miyraslarına jeke hám aralıqlı kitapxana -
informaciya resurslarına jol ashıp beriw menen jaqınlastırıw, ruwxıy bay hám
bárkámal insannıń dóretiwshilik rawajlanıwı ushın múmkinshilikler jaratıp beriw menen
milliy mádeniyat perspektivalı rawajlanıwına tásir etiw, Ózbekstan
xalqiniń tariyxıy, ruwxıy hám materiallıq miyrasların saqlaw hám perspektivası ushın
tásir etiwden ibarat. Maqsetke erisiw ushın informacion-kitapxana orayları
tómendegi wazıypalardı orınlawı kerek dep belgilendi: zamanagóy informaciyakommunikasiya texnologiyaları tiykarında sapa tárepinen jańa kitapxana - informaciya
xızmetin shólkemlestiriw, paydalanıwshılardıń bilimlendiriwge tiyisli, ilimiy hám materiallıq
102
qızıǵıwshılıqların informacion-kommunikasiya texnologiyaları járdeminde operativlik menen
orınlaw, dástúriy kitapxanashılıq xızmeti formalarınan jeke hám dúnya
informaciya resurslarınan paydalanıwǵa jol ashıp beriw menen kitapxana -informaciya
xızmetine ótiw, informacion-kitapxana fondini shólkemlestiriw jáne onıń tolıq
saqlanıwın támiyinlew, elektron katalognı hám elektron kitapxananı
qáliplestiriw, jıynama elektron katalog jaratıw jumısında qatnasıw, bibliografik,
ilimiy-stilistik hám mádeniy-aǵartıwshılıq islerdi orınlaw.
Belgilengen joybarlar tiykarında Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw
agentligi quramında Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar ilimiy-universal
kitapxanaları hám Tashkent qala oraylıq kitapxanası negizinde qaytaldan tashkil
tapqan informacion-kitapxana orayların birlestiruvchi, olardıń iskerligin
muwapıqlashtirib turıwshı Respublika kitapxana - informaciya orayı dúzildi.
381-sanlı Qararda belgilep berilgen wazıypalardı ámelge asırıw maqsetinde
Respublika informacion-kitapxana orayı arqalı Ózbekstan baylanıs hám
informaciyalastırıw agentligi informacion-kitapxana orayları 2006 jılda 100 dane RIV markası daǵı kompyuterler, 2007 jılda 153 jeke kompyuterler, 14 server,
printerler, skanerler, kseroks apparatları hám basqa texnika quralları menen
támiyinlendi. 2008 jılda barlıq informacion-kitapxana oraylarda ishki tarmaqlar
ornatildi. 2006 jılda barlıǵı “ZıyaneT” tálim informaciya tarmaǵına jalǵandı, 2007
jıldan Jas programmistlerdi tayarlaw hám qollap quwatlaw orayı Respublika
informacion-kitapxana orayı menen birgelikte Ózbekstan Respublikası
Prezidenti Admınıstratsiyasi janındaǵı Baspasóz hám Informaciya
kommunikasiyaları Agentliginiń qollap quwatlashi menen milliy
avtomatlasqan kitapxana - informaciya sisteması (AIBS) ni islep shıǵıwǵa kirdiler.
2008 jılda bul jumıs juwmaǵına jetti hám “KADATA” AAKT bir neshe informacion-kitapxana
oraylarında ámeliyatda sınap ko'rila baslandı.
2009 jılda informaciya kitapxana oraylardıń oy-pikirleri tiykarında Baspasóz hám
Informaciya kommunikasiyaları Agentliginiń jańa “KADATA 2. 0” versiyasın
islep shıqtı hám barlıq informaciya kitapxana oraylarına ornatildi. 2006 -2009
jıllarda áne sol sistema tiykarında informacion-kitapxana oraylardıń elektron
103
katalogına 200 mıń jazıw kirgizildi. informaciya kitapxana oraylarda
bibliografik maǵlıwmatlar bazası, kemde-kem ushraytuǵın ádebiyatlardıń, qo'lyozma kitaplardıń
hám basqa ónimlerdiń elektron jıynaqları tayarlana baslandı. 2006 jılda
informacion-kitapxana oraylarınıń Qaǵıydası islep shıǵıldı hám dizimnen ótti.
2007-2008 jıllarda Baspasóz hám Informaciya kommunikasiyaları Agentliginiń
qollap quwatlashi menen Respublika informacion-kitapxana orayları informaciya,
kitapxanashılıq jumısı hám baspashılıq jumisına tiyisli Xalıq aralıq hám Mámleketlikleraro
standartlardı awdarmalawǵa kirdiler hám 3 jilddan ibarat standartlar
kompleksi birinshi ret ózbek tilinde baspa etildi. Jıynaq 55 standartlardı
óz ishine alǵan bolıp, mámlekettiń barlıq kitapxana - informaciya mákemelerine
tarqatıldı. Ózbekstan Milliy kitapxanası menen birgelikte 2 “Kitapxana -
informaciya iskerligi haqqında”gi hám “ Májburiy nusqa tuwrısında”gi Nızam joybarı
islep shıǵıldı. 2009 jıldan respublikada tarawǵa tiyisli arnawlı “Kitapxana. Uz”
jurnalı baspa etila baslandı. 2006 -2009 jıllarda jámi 550 kitapxanashı
xızmetkerlerden 400 tasi bilimlerdi jetilistiriw kurslarında o'qidilar. 2006 jıl Xorezm hám
2008 jıl Ferǵana wálayatı informacion-kitapxana orayları negizinde, 2010, 2013 jıl
Milliy kitapxanada, 2014 jıl Qarsı qalasında Xalıq aralıq konfrenciya, informaciyakutubxona orayları xızmetkerleri ushın 2008 jıl Sankt-Peterburgdagi Rossiya
Milliy kitapxanası qánigeleri qatnasıwında 2 Xalıq aralıq seminar -trening,
2013 jıl Germaniya, Amerika kitapxanalarında bilimlerdi jetilistiriw saparları
ótkerildi.

Qaraqalpaqstan Respublikası informacion-kitapxana orayı.

Qaraqalpaqstanda kitapxanalar sisteması arab álippesidagi Shıǵıs
qo'lyozmalari jıynanǵan kitapxanalardı esapqa almaǵanda XIX ásirdiń 90 -
jıllarından iskerlik kórsete baslaǵan sol waqıttaǵı paytaxt Turtkul qalasındaǵı
yaǵnıy, burınǵı Petro-Aleksandrovsk qala kitapxanasınan baslanǵan. Onıń
dáslepki kitap fondı puqaralardıń sıy etken ádebiyatlarınan tashkil
104
tabadı. 1907 jıl 7 martda ol qala ǵalabalıq kitapxanası retinde rásmiy shólkemlestiriw
etiledi. Ulıwma jıynalısta onıń qaǵıydası tastıyıqlanadi hám 41 aǵzadan ibarat
komitet dúziledi. Kitapxana qala xalqına málim dárejedegi aqsha ornına
kitaplar, gazeta, jurnallardan paydalanıw imkaniyatın beredi, bunnan tısqarı
túrli shaxslar hám shólkemlerdiń kitapxanaǵa sıyları, xayri ehsonlari
ornına aqsha tapa baslaydı. Sol waqıttaǵı kitapxana Qaǵıydaına kóre onıń
aǵzaları barlıq puqaralar (jas óspirimler, sudlanganlar, oqıwshılardan tısqarı
) bolıwı múmkin edi.
1912 jılda kitapxanada jurnallar menen qosıp esaplanǵanda 3300 nomda
informaciya dáregi bolǵan. Kitapxana 100 kún islegen hám 697 paydalanıwshı
paydalanǵan hám 2032 kitap berilgen. Ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre 1919 jıl aprelde
Jumısshı hám soldat deputatlar Keńesi kitapxananı milliylestiriw boyınsha
komissiya dúzedi. May ayında Turtkul degi Novikovning patsha húkimetine qarawlı
jeke kitapxanası milliylestirildi hám aldın Xalıq kitapxanası, keyin
Oraylıq, Xorezm Respublikası kitapxanası dep yuritildi.
1920 jıllarda xalıqtıń materiallıq turmıs dárejesi óse barǵan. Qalalarda
kitapxanalar hám klublar tarmaǵı, awıl hám awıllarda qızıl shayxanalar, kitap
oqıw bólmeleri dúziledi. 1921 jıl avgustına kelip Qaraqalpaqstanda 6
shayxana, 8 kóshpeli kitapxana bolǵan. 1927-1928 jıllarda 13 qızıl shayxana, 9
ta kitapxana, 1933 jılda 43 kitapxana, 41 qızıl shayxana, 71 kóshpeli
kitapxana iskerlik júrgizgen. 1940 jılda respublikada jámi 195 kitapxana
islegen. Oraylıq Ijroiya komitetiniń 1936 jıl 9 apreldegi Sheshimine muwapıq
hám Qaraqalpaqstan bilimlendiriw Xalıq Komissarligi buyrıǵına kóre Turtkul qala
kitapxanası negizinde Respublika kitapxanası shólkemlestiriledi. Qaraqalpaqstan
paytaxtı Turtkulden Nókiske kóshiwi munasábeti menen kitapxana da
kóshiriledi. Arxiv materiallarına kóre kitap fondı - 24430 nusqa,
paydalanıwshılar sanı - 500, kúndelik reys-70 dane bolǵan. 1941 jılǵa kelip,
fondda 31046 nusqa kitap bar edi. 1944 jılı Moskva, Leningrad (SanktPeterburg) menen kitapxanalararo abonement shólkemlestiriledi. 1950 jıllardıń
ortalarına kelip, 293 kitapxana hám 117 kóshpeli qiroatxona bolǵan bolsa, 1962 jılı
105
Respublika balalar kitapxanası da dúziledi. 1966 jılı múmkinshiligi
sheklengen paydalanıwshılar ushın Respublika kózi ajizler kitapxanası, 1970 jıl
Xójeylinde, 1972 jılı Amudarya, Shimboy, Beruniy rayonları kózi ajizler
kitapxanaları dúziledi.
1936 jıldan 2006 jılǵa shekem Qaraqalpaqstan Respublikası kitapxanası
retinde xızmet kórsetken. 2006 jıl 20 iyunda qabıl etilgen 381-sanlı qarardan
keyin Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası ilimiy-universal
kitapxanası negizinde Qaraqalpaqstan Respublikası informacion-kitapxana
orayı dúziledi.
Házirgi waqıtta Qaraqalpaqstan Respublikası kitapxana - informaciya
orayınıń ulıwma fondı 330429 nusqanı quraydı.

Tashkent wálayatı informacion-kitapxana orayı

Tashkent wálayat ilimiy-universal kitapxanası 1913 jılı Tashkent
jadidchilarining “Turan” atındaǵı bilimlendiriw jámiyet qasında shólkemlesken hám
1918 jıldan ǵárezsiz shólkem retinde iskerlik júrgizgen. 1918 jıldıń kuzida
Turkiston Xalıq Komissarlari Keńesi sheshimi menen marhum bol'shevik, 1918
jıl iyunda “Qatnasıwiyun''” (házirgi “Ózbekstan dawısı”) gazetasini tashkil
etken jáne onıń birinshi redaktorı bolǵan Orif Klebleev atınıń
máńgilestiriw maqsetinde “Turan” kitapxanasına onıń atı berildi.
Kitapxananıń kitap fondı Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxonov, Abdulla Ílayıqiy,
Sho'lpon, Ǵulom Jeńisiy, Shokirjon Rahimiy, Yusuf Aliev hám basqalardıń
jeke kitapxanalarınan ajıratılǵan kitaplar ornına shólkemlesken. Jámiyet
tiykarlawshisi Abdulla Avloniy kitapxananı hám taǵı basqargan. Kitapxana wálayat
kitapxanaları ushın shólkemlestirilgen-stilistik oray wazıypasın atqarǵan. Kitapxana
Shayıqzoda, Oybek, Ǵayratiy, G'afur Ǵulom, Mirkarim Osim, Ózbekstan
Qaharmanları Said Ahmad, Azat Sharofiddinov, E. Vohidov, A. Oripov,
Ózbekstan Xalıq jazıwshıları O'. Hoshimov, ilimpazlar Naim Karimov, Maba
Rizaev hám basqa kóp ushın ardaqlı mákan bolıp qalǵan. Túrli jıllarda
Abduvohid Elshiov, Bekkemqori Saidaliev, Abdulhay Nosirov, Fayzulla
106
Ubaydullaev, Asqarbek Dolimov, Imomxon Husanho'jaev, Abduholiq Mamedov,
Toqta Sadıqov, Ózbekstanda xızmet kórsetken mádeniyat jumısshısı Ministra
Sobirovalar kitapxanaǵa basshılıq etdiler. 1991 jıl kitapxana wálayat balalar
kitapxanası menen birlestirildi. 1992 jılda bolsa kitapxanaǵa “Turan” atı
berildi. 1997 jılı “Turan” kitapxanası iskerliginde jańa basqısh processlerin
avtomatlastırıw jumısları baslandı, kitapxana mesenatlar, qáwenderler, shet el
kitapxanalar menen sheriklik ete basladı.
Sol waqıttan baslap respublikanıń 10 kitapxanası qatarında bul jerde de
“IRBIS” programması tiykarında elektron katalog tuzila baslandı. 2001 jılǵa kelip
respublikada birinshi bolıp, 65000 kitap haqqındaǵı bibliografik jazıwdı óz ishine
alǵan ózbek tilindegi ádebiyatlardıń elektron katalogı - “Ózbek ádebiyati”
maǵlıwmatlar bazası jaratıldı. Oǵan ózbek milliy ádebiyatı wákilleri
shıǵarmalarınıń tolıq tekstli maǵlıwmatlar bazası hám elektron biobibliografiyasi
kiritila baslandı. 1921-29 jıllarda “Qızıl Ózbekstan” gazetasida basılǵan
materiallardıń bibliografik xarakteristikaın óz ishine alǵan “Milliy baspasóz
betlerida” atlı baza dúzildi hám qaǵaz kórinisinde de bosildi.
2003 jıldan kitapxanada jańa informaciya texnologiyaları bólimi jumıs basladı.
Ol lokal tarmaqqa birlestirilgen 8 kompyuter menen, nusqa kóbeyiwshi,
nusqa alıwshı texnika quralları menen úskenelestirildi jáne bul bazada kitapxana
xızmetkerleri, ilimpazlar, qala hám rayonlardaǵı kitapxana xızmetkerleri kompyuter
sawatlı adamlıǵına oqıtildi. 2000 jılda “Shorsu-2000” joybarı tiykarında
isbilermenlerdi qollap quwatlaytuǵın, olardıń huqıqıy sawatlı adamlıǵın,
mádeniyatın asırıwǵa qaratılǵan respublikada birden-bir oray, huqıqıy
ádebiyatlar bazası hám de yurist hám buxgalterlar máslahátxonasi tashkil
taptı. 2001 jılı bul oray negizinde “Xalıqtıń huqıqıy informaciya orayi”
huqıqıy hám ekonomikalıq ádebiyatlar fondı, “Huqıq” huqıqıy sistema hám kompyuterler
hám de Internet sistemasına ashıq kiriw ruxsatı menen dúzildi. Orayda
tekǵana xalıqtıń huqıqıy mádeniyatın asırıw boyınsha jumıs alıp barıldı, bálki
Ózbekstannıń 5 aymaqları - Xorezm, Buxara, Andijan, Sirdaryo wálayatları
hám Qaraqalpaqstan Respublikalarında da tap sonday oraylardıń tashkil
107
tabıwına járdem berildi. Seminar -treninglarda qánigeler huqıqıy informaciya
oraylarında jumıstı shólkemlestiriw, jańa informaciya texnologiyalarınan paydalanıw
boyınsha oqıtildi jáne bul processga mádeniyat institutı professor -oqıtıwshıları
da qosıldı.
Qánigeler menen sheriklikte “Jańa ekonomikalıq sharayatta kitapxanalar
iskerligi” temasında joybar jumısı alıp barıldı. Joybar sheńberinde respublika
wálayat kitapxanalarınan menejment, marketing, fandrayzing, huqıqıy hám
ekonomikalıq jumıs baǵdarları boyınsha kitapxana hodimlarini oqıtıw jolǵa
qoyıldı..
2006 jılı 20 iyunda Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen qabıl
etilgen 381-sanlı Qarardan keyin wálayat ilimiy-universal kitapxanası negizinde
“Turan” atındaǵı Tashkent wálayat informacion-kitapxana orayı dúzildi.
Respublikada birinshi bolıp wálayat kitapxanasında “Kitapxana muzeyi”ning
islengeni úlken jańalıq boldı, ol jaǵdayda kitapxana tariyxı, onıń iskerliginde
qatnasqan ullı shaxslar haqqında úlken arxiv materialı tóplanǵan. Búgingi
kúnde “Turan”kutubxona- informaciya orayı qasında 7 bólim hám 7 sektor
Tashkent wálayatı, qala xalqına úlgili kitapxana - informaciya xızmeti
kórsetiw menen birgelikte wálayat daǵı barlıq sistema daǵı ámeldegi kitapxana -
informaciya mákemelerine stilistik hám ámeliy járdem kórsetip kelip atır. Sonıń menen birge,
Tashkent qalasındaǵı iri ilimiy oraylar hám oqıw orınları paydalanıwshılarına,
hátte kitapxana fondidan paydalanıp atırǵan shet el izertlewshilerdińge de iri
bilim oraylarınan biri retinde xızmet kórsetip kelip atır. Tashkent
wálayatı “Turan” informacion-kitapxana orayı derlik 3 million xalıqqa óziniń
kem ushraytuǵın fondı hám ilimiy-ruwxıy miyrasları arqalı úzliksiz xızmet kórsetip keledi.
Búgingi kúnde óziniń kem ushraytuǵın kitapları, gazeta hám jurnalları taxlamlari,
jáhán ádebiyatınıń kemde-kem ushraytuǵın úlgileri, entsiklopediyalar, sózlikler, 400 mıń
nusqadan artıq zamanagóy ádebiyat úlgileri hám vaqtli baspasóz baspalarına iye
bolǵan “Turan” kitapxanası paydalanıwshılardıń ardaqlı mákanına aylanıp
ulgurganligi olar sanınıń barǵan sayın kóbeyip baratırǵanlıǵında kórinetuǵın bolıp atır.
A. S. Pushkin atındaǵı Samarqand wálayat informacion-kitapxana orayı
108
1911 jıl 6 dekabrde Samarqandda belgili arxeolog V. L. Vyatkin ǵayratı
menen polkovnik G. A. Brejeziskiy, agronom Yu. N. Grushanovskiy, Ye. M. Vol'nev hám
basqalar járdeminde qala Ǵalabalıq kitapxanası ashıldı. Kitapxananıń
dáslepki kitap fondı tiykarınan túrli shólkemler hám puqaralardan sıy
jol menende alınǵan 2 mıń nusqaǵa jaqın ádebiyatlardan ibarat edi. Daslep
kitapxana muzey menen bir jayda jaylasqan. Kitapxananıń birinshi
direktorı V. A. Andreev kitapxana katalogın dúziwdi baslaǵan. Kitapxana
iskerliginiń dáslepki dáwirinde onıń xızmetlerinen 200-300 kisi paydalanǵan
bolsa, 40 -jıllarda kitapxana aǵzaları sanı 3800 kisige jetti, 50-jıllarda bolsa, 6
mıń kisiden asıp ketti. 1917 jıldan Samarqand qala ǵalabalıq kitapxanası,
Úlke bilimlendiriw bóliminiń Oraylıq kitapxanası, 1920 jıldan tiykarǵı kitapxana,
1927 jılı Xalıq komissarlari komiteti ıqtıyarına ótkennen, Mámleket kitapxanası
mártebeine iye boldı. 1937 jılda ullı orıs shayırı A. S. Pushkin opatınıń júz
jıllıǵı hám kitapxana shólkemleskenine 25 jıl tolıwı munasábeti menen
Ózbekstan húkimetiniń sheshimine qaray, oǵan A. S. Pushkin atı hám Mámleket
kitapxanası mártebesi berildi. Jıldan jılǵa kitap fondı ósip, bólimler de
ózgerip keńeyip bardı. 1960 jılı fond túrli bilim tarawlarına tiyisli 150 mıńnan
aslam nusqa daǵı ádebiyatlarǵa iye boldı,. Sol jılları Afrosiyob qalasındaǵı úlken
arxeologik qazıwmalar juwmaǵına jetip, Samarqand qalasınıń shólkemlesken jılına
anıqlıq kirgizildi. 1970 jılı dúnya jámiyetshiligi qalanıń 2500 jıllıǵın
bayramladı. 1970 jıl wálayat kitapxanası 500 mıń bet kitapǵa mólsherlengen
jańa bınaǵa kóship ótti. Sol dáwirde jańa qánigelesken oqıw zallari, texnika hám
awıl ho'jaligiga tiyisli ádebiyatlar, shet tilindegi ádebiyatlar, udayı tákirarlanatuǵın baspalar,
kórkem ónerge tiyisli ádebiyatlar oqıw zallari, sonıń menen birge óspirimler bólimi tashkil
etildi hám wálayat daǵı 18 oraylastırılǵan kitapxanalar sisteması quramındaǵı
740 ta mámleket kitapxanaları ushın stilistik orayǵa aylandı. Wálayat
kitapxanasınıń stilistik oray retindegi roli de kúsheyip bardı. XX ásirdiń
70-jılları basında wálayatda kitap fondlari 3124, 7 mıń birlikten ibarat 631
ta kitapxana xalıqqa kitapxanashılıq xızmeti kórsetdi. Sol jıllar ishinde wálayat
kitapxanalarınan paydalanıwshılar sanı 332, 8 mıń kisige jetti, olarǵa jámi
109
3456, 0 mıń nusqa ádebiyatlar berildi. 70-80-jıllar wálayat kitapxanalar
tarmaǵın tártipke salıw hám rawajlandırıw dáwiri boldı. Sol dáwir ishinde mámleket
ǵalabalıq kitapxanalar tarmaǵı 220 birlikke kóbeydi hám 1990 jılǵa kelip 850 danege
jetti. 1973-1985 jıllarda Samarqand wálayatında kitapxanalar tarmaǵın
oraylastırıw ilajları ámelge asırıldı. Sol dáwir ishinde 840 kitapxananı,
sonday-aq 777 ǵalabalıq, 44 balalar hám 19 oraylıq kutub-bólmelerdi
birlestirgen 19 oraylastırılǵan kitapxanalar tarmaǵı dúzildi.
Paydalanıwshılar sanı da kóbeyip bardı. Oraylastırıwge shekem olardıń sanı
332, 8 mıń kisin shólkemlesken bolsa, 80-jıllardıń aqırına kelip 754, 7 mıń
kisige jetti. Sol dáwir ishinde paydalanıw ushın berilgen kitaplar sanı da 4, 5
teńdey asdı hám 15. 303, 9 mıń nusqaǵa jetti. 80-jıllarda A. S. Pushkin atındaǵı
Samarqand wálayat kitapxanası Respublikanıń ilimiy-stilistik jumıslar boyınsha
aldıńǵı tájiriybe mektepke aylandı. Onıń negizinde túrli ushırasıwlar, ssminarlar,
konferenciyalar, bilimlerdi jetilistiriw kursları hám basqa ilajlar ótkerildi. Kóplegen
shet el mámleketler kitapxanaları menen sheriklik ornatildi.
Sońǵı jıllarda úlketanıwlıq bólimi, kataloglar hám kartotekalar bólimi,
huqıqıy informaciya orayı, Gyote institutı járdeminde nemis tilindegi ádebiyatlar
oqıw zalı, balalar ádebiyatları bólimi dúzildi.
2006 jılǵa shekem bolǵan jaǵdayǵa kóre wálayat kitapxanasınıń kitap fondı
612 mıń nushani, grammplastinkalar 3 mıńdı, notalar kompleksi 12 mıńdı,
gazeta hám jurnallar baylanıstırnmalari 4 mıńdı quradı. 1920 jılǵa shekem baspa
etilgen kitaplar fondı 3 mıń jildga jaqın ádebiyatlardı óz ishine aladı.
Paydalanıwshılar sanı 33 mıń kisige jetti, olarǵa hár jılı 700 mıń nusqaǵa
jaqın ádebiyatlar beriledi. Kitapxananıń ilimiy-stilistik hám maǵlıwmatbibliografiya bólimleriniń hár jılı kitapxana tamǵası menen 15 ke jaqın nomda
stilistik qóllanbaları, úlketanıwlıqqa tiyisli materiallar, usınıs dizimleri
baspa etiledi. Kitapxana 2006 jıldan Samarqand wálayat informacion-kitapxana
orayı retinde qayta dúzildi. Wálayat kitapxanasın dúnya informaciya
álemine jalǵaw múmkinshiligi payda boldı. Kitap fondı elektron formaǵa ótkerila
baslandı, paydalanıwshılar kompyuterlerden, elektron katalogdan paydalanıw
110
múmkinshiligine iye boldı. Paydalanıwshılarǵa aralıqtan turıp kitap fondidan
paydalanıw jumısları baslandı. 2011 jıl dekabrde informacion-kitapxana orayı
óziniń 100 jıllıq yubileyini bayramladı. Informacion-kitapxana orayı
wálayat daǵı 314 túrli mákemelerge qarawlı kitapxanalar ushın stilistik oray
retinde jumıstı dawam ettirmoqda.
2002 jılı Germaniya húkimetiniń quwatlashi hám Mádeniyat jumısları
ministrliginiń sherikliginde nemis oqıw zalı ashıldı. Ol zamanagóy oqıw zalı
bolıp, nemis tilindegi aktual ádebiyatlar, zamanagóy úskeneler menen
támiyinlengen mádeniyat hám bilimlendiriw tarawı daǵı xalıq aralıq sherikliktiń
úlgisi bolıp tabıladı. Nemis oqıw zalining fondı nemis tilindegi 2246 kitaptan, audio hám
videokassetalardan, SD i DVDlar hám jurnallardan ibarat. Bul Samarqand
qalasındaǵı Germaniya haqqında maǵlıwmat beretuǵın birden-bir oray bolıp tabıladı. Maǵlıwmat
dárekleri úlketanıwlıq, nemis tili, kórkem óner, mádeniyat, ekonomika,
huqıqtanıw, sociallıq pánlerge tiyisli hám kórkem ádebiyatlar, sózlikler,
málimlemeler, entsiklopediyalardan ibarat esaplanadi. A. S. Pushkin atındaǵı
Samarqand wálayat informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi
bolǵan 651123 nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa xizmet etip atır.
Abu Ali ibn Sino atındaǵı Buxara wálayat informacion-kitapxana orayı.
Buxara Respublikası Bilimlendiriw ministri Musojon Saidjonov ǵayratı menen
Buxara qalasında shólkemlesken. Eski Buxara oraylıq qala kutubxo-nasi 1921
jıl 30 iyunda óz iskerligin basladı. Onıń dáslepki kitap fondı 1187
nusqadan ibarat edi. 1938 jıl O'zbskiston Bilimlendiriw Xalıq Komissarligi sheshimi
menen Eski Buxara Oraylıq qala kitapxanası Buxara wálayat kitapxanasına
aylantırildi hám oǵan ullı oqımıslı Abu Ali ibn Sino atı berildi. Sol
munasábet menen kitapxanaǵa ádebiyatlar, úskeneler satıp alıw ushın qosımsha
aqsha ajıratıldı. Nátiyjede kitap fondı 1940 jılǵa kelip 10 teńdey kóbeydi,
1939 jıl aqırına kelip wálayat kitapxanalar tarmaǵı 138 kitapxanadan ibarat
edi. Olarǵa kitapxanashılıq jumısınıń tiykarǵı baǵdarları boyınsha stilistik hám
ámeliy járdem kórsetiw, kitapxana xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw boyınsha
ilajlar ótkeriw maqsetinde 1940 jılda wálayat kitapxanası qasında stilistik
111
bólme dúzildi. 1953 jıl Shıǵıs fondidagi qo'lyozmalarning bir bólegi Abu
Rayhon Beruniy atındaǵı Shıǵıstanıw institutına berildi. Ulıwma alǵanda,
usı ilimiy shólkem kitap fondining eń jaqsı hám kem ushraytuǵın bólegin “Buxara
qollektsiyasi” quraydı. 1958 jıl aprelde wálayat kitapxanasında udayı tákirarlanatuǵın
baspalar zalı ashıldı. 1959 jıldan kitapxanada ashıq kitap fondlaridan erkin
paydalanıw engizildi. 1990 -jıllarǵa kelip kitapxananıń tiykarǵı baylıǵı
bolǵan kitap fondı 300000 nusqaǵa jetti. Ǵárezsizlik jıllarında kitapxana
turmısında úlken unamlı ózgerisler júz berdi: paydalanıwshılar sheńberi kengaydi,
kitapxanaǵa saparlar sanı kóbeydi. 1993-2006 jıllarda Xalıq aralıq simpozium hám
konferenciyalar ótkerildi. 1998 jıl kitapxana Shıǵıs fondidagi kem ushraytuǵın qo'lyozma
dóretpeler katalogı baspa etildi. Usı katalog nusqaları AQSh Kongressi
kitapxanasına, Yaponiya, Germaniya, Rossiya hám Angliya kitapxanalarına jiberildi.
Shıǵıs fondidagi toshbosma baspalar katalogı tuzila baslandı. Kitapxanada
oqıwshılarǵa biypul Internet xızmeti jolǵa qoyılǵan. Elektron maǵlıwmatlar
bazaları -“Pravo”, “Norma” informacion-qidiruv sistemaları, anglichan tilinde elektron
kitapxana bar. Kitapxana 2006 jılı Buxara wálayat axboro-kitapxana orayı
retinde qayta dúzildi. Abu Ali ibn Sino atındaǵı Buxara wálayat
informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 267994
nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Ahmad al-Farg'oniy atındaǵı Ferǵana wálayat informacion-kitapxana
orayı.
Ferǵana wálayat axboro-kitapxana orayı Ózbekstan Respublikasınıń eń
áyyemgi kitapxanalarınan biri. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa kóre, jańa Marg'ilon
(Ferǵana qalasınıń aldınǵı atı ) kitapxanası 1899 jıl iyunda ullı orıs shayırı
A. S. Pushkin tuwılıwınıń 100 jıllıǵı bayramlanıp atırǵan kúnlerde birinshi
qala kitapxanası ǵalabalıq muzeydiń bir bólimi retinde ashılǵan.
Kitapxananıń dáslepki kitap fondı 853 nusqa, paydalanıwshılar sanı 200 dane
bolıp, ol da bolsa qalalıq oqımıslı adamlar edi, keń xalıq toparına ele ruhsat joq
112
edi. 1913 jılǵa kelip fonddagi ádebiyatlar sanı 5600 nusqaǵa jetti. 1920 jılda
kitapxana Ferǵana qala kitapxanası atınıń aldı. 1926 jıl Tashkent qala
kitapxanası menen kitap almasinuvi jolǵa qoyıldı. Tashkent qala
kitapxanasına Ferǵana kitapxanasınan Yekaterina II dáwirine tiyisli kitaplar
berilip, ornına ózbek tilindegi ádebiyatlar alınadı hám ózbek ádebiyatları bólimi
ashıladı, biraq demde ol awqamlararo klubǵa tarqatıp jiberiledi, tek 1931 jılı
taǵı qaytaldan dúziledi. 1933 jılı balalar bólimi ashıladı, 1935 jılı
fonddagi kitaplar tekseriwden ótkeriledi, 1 oktyabrge kelip onıń sanı 25080
kitaptan ibarat edi. 1939 jılı qala kitapxanası negizinde Wálayat kitapxanası
dúziledi. Biraq 1941 jılda baslanǵan urıs kitapxananı jetilistiriw
boyınsha baslanǵan islerdi toqtatıp qoydı. Urıs jıllarında kitapxana Ferǵana
qalasına evakuasiya etilgen Moskva shıǵıstanıw institutı, Moskva medicina
institutı, jaslar institutı studentlerine, sonıń menen birge, jazıwshılar, shayırlar hám
ilimiy xızmetkerlerge xızmet kórsetdi.
1956 jıldan Ferǵana wálayatı tariyxı, ekonomikası, mádeniyatı, ataqlı adamları
haqqında úlketanıwlıq ádebiyatları jıynala hám targ'ib etińa baslandı.
Úlketanıwlıq kartotekası dúzildi, házirgi kúnde ol jaǵdayda úlke haqqında 150000
kartochkalar tóplanǵan. 1959 jıl fondı 100000 nusqaǵa jetti. 1961 jıl kitapxana
fondida 107908 nusqa kitap bolıp, sonnan 16755 tasi ózbek tilinde edi. 1967
jılǵa kelip kitap fondı 138 mıń nusqadan asıp ketti. 1970 jıl wálayat
kitapxanası tariyxında óshpeytuǵın ız qaldırdı, kitapxana ushın arnawlı qurılǵan hám
úskenelestirilgen, 500 mıń tóbege mólsherlengen, hámme jaǵdayǵa iye 3 qabatlı bınaǵa
kóship ótti. Kitapxana quramı ózgerdi, xızmetkerler shtatı kengaydi. Orta ásirlerde
Aziyanıń kózge kóringen entsiklopedist alımı, astronomı, geografı, matematikalıq
Ahmad al -Farg'oniy atı berildi. 1977 jıl Ferǵana qalasında júz bergen tábiy
bále suw tasqını kitapxana ushın anıq baxıtsızlıq boldı. Kitapxananıń tiykarǵı
kitap bazası suw astında qaldı. Kitapxananıń 300 mıń nusqadan artıq kitap,
qollanba hám jurnallardan ibarat fondining úshten eki bólegi nobud boldı. Olar
arasında 1917 jılǵa shekem dáwir tiyisli ádebiyatlar, 1920 -1930 jıllarǵa tiyisli
qımbat bahalı ádebiyatlar hám vaqtli baspasóz baspaları da bolǵan. Kitapxana
113
xızmetkerleri aldına kitap fondini qısqa waqıt ishinde qayta tiklew wazıypası qoyıldı.
Kitapxana jámááti bul wazıypanı sharapatlı menen uddaladi. Búgingi kúnde ámeldegi
ádebiyatlardıń 2372 tasi kem ushraytuǵın kitaplar bolıp tabıladı. 1991 jıldan baslap
úlketanıwlıq jumıslarına, wálayat tariyxın, til hám materiallıq miyrasların úyreniwge
itibar kúsheytildi. Ahmad al-Farg'oniy atındaǵı Ferǵana wálayat informaciyakutubxona orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 352350 nusqa daǵı
ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Zahiriddin Muhammad Bobur atındaǵı Andijan wálayat informaciyakutubxona orayı
1907 jılda Andijan qalasında ilimge chanqoq jámiyetshilik sa'yharakatlari menen hám qala xalqı toplaǵan aqshalar ornına 387 nusqa kitap
fondiga iye ǵalabalıq kitapxana qiroatxonasi jumıs basladı. 1921 jılı ol Andijan
jergilikli jadidlar sárdarı Abdulhamid Sho'lpon 1907 jılda tiykar salǵan “Turan
kitapxanası” menen birlesdi hám qala kitapxanası mártebein aldı. 1922 jılǵa
kelip kitapxanada on mıńǵa jaqın kitap, gazeta hám jurnallar saqlanardi. 1917
jıl kitapxanada tek 14 nomda gazeta hám 26 nomda jurnallar jıynanǵan bolsa,
oradan 50 jıl ótip 375 nomdagi jurnal hám 42 nomdagi gazetalarga jazılıw bolıwǵa
erisildi. Kitapxanada 3298 nusqa kem ushraytuǵın ádebiyatlar bólek saklanib kelinip atır.
1941 jılda Andijan wálayatı tashkil tabıwı munasábeti menen qala
kitapxanasına wálayat kitapxanası mártebesi berildi.
1950-60 jıllarda wálayat kitapxanası kitapxanalar qollektori hám jergilikli
kitap dúkanlarınan alınǵan jańa ádebiyatlar menen butlandi, kitap fondı
to'zigan, jırtılǵan hám mazmunan gónergen ádebiyatlardan tazalandı.
Kitapxana shólkemleskenliginiń 60 jıllıǵı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde (1966 jıl )
respublikada birinshilerden bolıp, 500 mıń nusqa kitap saqlawǵa mólsherlengen
jańa bınaǵa iye boldı hám sol jıl kitapxanaǵa ullı shayır hám mámleket ǵayratkeri
Zahiriddin Muhammad Bobur atı berildi. Wálayat kitapxanasında 2001 jıl
“Turan” atlı Tashkent wálayat ilimiy-universal kitapxanası granti tiykarında
“huqıqıy informaciya orayi” dúzildi. Kitapxana 2001 jıl Xalıq aralıq
114
kitapxanashılıq baylanısları programmasına aǵza boldı. Kitapxana 2006 jılı Andijan
wálayat informacion-kitapxana orayına aylantırılǵan. Zahiriddin Muhammad
Bobur atındaǵı Andijan wálayat informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde óz
fondida ámeldegi bolǵan 864232 nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa
xızmet kórsetip atır.
Nodira atındaǵı Namangan wálayat informacion-kitapxana orayı.
1918 jılda Namangan qalasındaǵı paxta zavodı klubı qasında 540 nusqadan
ibarat kitap fondı menen kitapxana óz iskerligin baslaǵan hám qala daǵı
hámme ushın paydalaniletuǵın birinshi kitapxana edi. 1927 jılda ol qala
oraylıq kitapxanası dep daǵaza etildi. 1929 jıl kitap fondı kóbeygenligi
sebepli kitapxana bólek bınaǵa kóship ótti. 1936 jılda kitapxananıń kitap
fondı hám vaqtli baspasóz baspaları 18398 danege, paydalanıwshıları 8695 danaǵa
o'sdi. 1941 jılda Namangan wálayatı tashkil tapqannan keyin, qala oraylıq kitapxanasına
wálayat kitapxanası mártebesi berildi.
Namangan wálayatı Andijan wálayatı menen qosıllıǵi sebepli 1960—68
jıllarda kitapxana Namangan qala kitapxanası dep júrgizilgen. 1968 jıl
Namangan wálayatı qayta tashkil etilgach, ol taǵı wálayat kitapxanasına
aylantırılǵan. 1980 jıl kitapxana ushın jańa úlgili arnawlı jay jumısqa
túsirildi. Wálayat administraciyasınıń arnawlı sheshimine qaray, kitapxanaǵa
Namangan Xalıq deputatları Sovetiniń 368-sanlı Sheshimine kóre ózbek eski
ádebiyatı wákilasi shayıra Nodirabegim atı berildi. Namangan wálayat
Hákiminiń 2006 jıl 24 iyun daǵı 154-sanlı Sheshimi menen wálayat ilimiy
universal kitapxanası negizinde Nodira atındaǵı wálayat informacion-kitapxana
orayı dúzildi. Informacion-kitapxana orayınıń iskerligi
adamgershilik, ulıwma insanıylıq, shaxs erkinshegi principlerı tiykarında alıp
barıladı. Informacion-kitapxana orayı wálayatda Respublika informacion-kitapxana
orayınıń aymaqlıq bólimi bolıp, wálayat daǵı barlıq tipdagi kitapxanalar ushın
stilistik oray retinde iskerlik júrgizedi. Kitapxanada 11 bólim bar. 2001
115
jıl kitapxana qasında “Huqıqıy informaciya orayi” islengen. 2005 jıl 1
oktyabrge shekem bolǵan jaǵdayǵa kóre, kitapxananıń kitap fondı - 587, 3 mıń baspa
birlik, paydalanıwshılar 11641 kisin shólkemlesken. Kitapxanada túrli
tarawlarǵa tiyisli 487 mińnen aslam ádebiyatlar, gazetalar hám jurnallar, sonıń menen birge,
audiovizual materiallar, 1254 kem ushraytuǵın kitaplar hám qo'lyozmalar bar.
Kitapxana 2006 jılı Namangan wálayat informacion-kitapxana orayına
aylantırılǵan. Nodira atındaǵı Namangan wálayat kitapxana -informaciya orayı
búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 571945 nusqa daǵı ádebiyatlar menen
paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Jábirleniwshi áke Ismoilov atındaǵı Xorezm wálayat informacion-kitapxana
orayı
Xorezm wálayat kitapxanası mámleketimizdegi iri ziyo mákanlarınan
biri, kitapxanashunoslik hám bibliografiya boyınsha wálayatda ilimiy-stilistik hám
muwapıqlastırıw orayı esaplanadı. 1934 jıl Urǵanch qala xalıq bilimlendiriwi
bólimi qasında okrug kitapxanası retinde islengen kitapxananıń
dáslepki fondı 5838 nusqadan ibarat bolǵan. 1936 jılda kitapxananıń kitap
fondı 16000 nusqaǵa jetken, ol 1322 paydalanıwshına xızmet kórsetken. 1938 jılda
kitapxanaǵa wálayat kitapxanası mártebesi berilgen. 1940 jılda onıń kitap fondı
40000 nusqaǵa jetken hám kitapxana 2188 paydalanıwshına xızmet kórsetken,
Kitapxana quramında 12 bólim iskerlik júrgizedi. Wálayat
kitapxanasında bas xızmet katalogı, álippeli hám sistemalı kataloglar,
álippeli-predmetli kataloglar, muzıkaǵa tiyisli baspalar hám plastinkalar katalogı
bar. 1986 jıl wálayat kitapxanası arnawlı qurılǵan úsh qabatlı jańa bınaǵa
kóship ótti. 2006 jılı kitapxana Xorezm wálayat informacion-kitapxana orayına
aylantırildi. Jábirleniwshi áke Ismoilov atındaǵı Xorezm wálayat informacion-kitapxana
orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 601248 nusqa daǵı ádebiyatlar
menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
116
Avtor Sobir Termiziy iomidagi Surxondaryo wálayat informacion-kitapxana
orayı.
1936 jılda 20 mıń nusqadan ibarat kitap fondı menen Termiz qala
kitapxanası islengen. Wálayat ijroqo'mining 1942 jıl 1 yanvar daǵı
buyrıǵı menen Termiz qala kitapxanasına Surxondaryo wálayat kitapxanası
mártebesi beriledi, 1991 jıldan Surxondaryo wálayat kitapxanası avtor Sobir
Termiziy atı menen ataladı. Kitapxanada úlketanıwlıqqa tiyisli ádebiyatlar
fondı tashkil etilgen bolıp, ol turaqlı túrde toltırıp barıladı.
Úlketanıwlıqqa tiyisli ádebiyatlardı targ'ib qılıw maqsetinde “Surxondaryo - keshe,
búgin, erteń”, “Surxondaryoning materiallıq turmısı” sıyaqlı temalarda turaqlı kitap
kórgezbeleri shólkemlestirilip kelinip atır. Avtor Sobir Termiziy atındaǵı wálayat
universal ilimiy kitapxanası 2006 jılı wálayat informacion-kitapxana orayına
aylantırildi hám mámleket hújjetlerinde belgilep berilgen wazıypalardı orınlaw
jolında xızmet kórsetip atır. Avtor Sobir Termiziy iomidagi Surxondaryo wálayat
informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 228592
nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Sayido Nasafiy atındaǵı Qashqadárya wálayat informacion-kitapxana
orayı.
1943 jıl qala kitapxanası retinde shólkemlesken kitapxana 1964 jılı
Surxondaryo wálayatınan Qashqadárya wálayatı ajralıp shıǵıp, ǵárezsiz wálayat
mártebein alǵannan keyin, Qarsı qala kitapxanası negizinde shólkemlesken wálayat
kitapxanası mártebein aladı. Kitapxananıń dáslepki kitap fondı 9 mıń
nusqadan ibarat bolǵan. Kitap fondini bayıtıwǵa oazis degi jámiyetlik
shólkemleri, miynet jámáátleri tartindi. 1965 jıl basına kelip
kitapxanada jıynanǵan kitaplar sanı 87520 nusqadan asıp ketti. XX ásirdiń 70-
jıllarında wálayat kitapxanasınıń turaqlı paydalanıwshıları sanı 300 mıń
danaǵa jetti, kitap fondı bolsa 800 mıń nusqadan asdı. Bul kórsetkish jámiyet
turmısında kitaptıń roli barǵan sayın asıp baratırǵanınan, puqaralardıń
dúnyaǵa kóz qarasına, jetkinshektiń, túrli kásip iyeleriniń materiallıq dárejesin
kóteriwge kitapxananıń unamlı tásir kórsetip atırǵanınan dárek bererdi.
117
1970-80 jıllarda kitapxananıń materiallıq bazasın bekkemlew boyınsha úlken
jumıslar ámelge asırıldı. Wálayat kitapxanası rayon, tarmaq kitapxanaları
xızmetkerleriniń bilimlerin bekkemlew hám mamanlıǵın asırıw jumisına
basshılıq etdi. Orınlarda kitapxana ǵayratı menen, túrli mádeniy-aǵartıwshılıq
ilajlar, kitap kórgezbeleri, oqıwshılar menen ushırasıwlar ótkerildi,
adamlardıń kitapxanalar tuwrısındaǵı pikiri úyrenildi, máhelleler, awıllar
hám kárxanalarda kóshpeli kitapxanalar dúzildi. Ózbekstan ǵárezsizlikke
eriwgech, kitapxanaǵa Qashqadáryalıq ataqlı avtor Sayido Nasafiy atı berildi.
Kitapxanada túrli temalarda ilajlar, seminarlar, belgili mádeniyat
ǵayratkerleri, siyasatshılar hám jazıwshılar menen ushırasıwlar ótkeriw dástúr tusini
alǵan. 2006 jılǵa shekem wálayatda 462 ǵalabalıq kitapxana oraylastırılǵan
kitapxana sistemalarına birlesken halda iskerlik kórsetdi. Olardıń ulıwma
kitap fondı 3 mln. 200 mıń nusqadan zıyat edi. Kitapxana 2006 jılı Qashqadárya
wálayat informacion-kitapxana orayına aylantırıladı.
Sayido Nasafiy atındaǵı Qashqadárya wálayat informacion-kitapxana orayı
búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 311345 nusqa daǵı ádebiyatlar menen
paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Alisher Navaiy pomidagi Sirdaryo wálayat informacion-kitapxana orayı.
Sirdaryo wálayat kitapxanası 1963 jıl fevralda N. A. Nekrasov atındaǵı
rayon kitapxanası negizinde islengen. 1970 jıl noyabrde kitapxanaǵa burınǵı
statistika basqarmasınıń 200 kv. m. maydanlı jayı ajıratıldı. 1974 jılda
kitapxanada jıynash, ádebiyatlarǵa qayta islew hám kataloglastırıw, ilimiyuslubiy, maǵlıwmat -bibliografiya, xizmet kórsetiw bólimleri jumıs alıp barǵan.
1974 jıl fevralda maǵlıwmat -bibliografiya bólimi, awıl ho'jalik hám texnikalıq
ádebiyatlar sektorı ajralıp shıqtı. Fond 58700 nusqaǵa jetti. Kitapxanada
álippe hám sistemalı kataloglar, universal (orıs tilindegi gazeta-jurnal
maqalaları ), “Sirdaryo wálayati” atlı úlketanıwlıq kartotekaları bar edi.
Kitapxanada oqıw zalı hám sırtqı abonement, 2 kóshpeli kitapxana jumıs alıp bardı.
1987 jılda Sirdaryo wálayat kitapxanasına Gúlistan qalasınıń orayında
zamanagóy úskenelestirilgen jańa úlgili jay ajıratıldı. Sol jıldıń 5 noyabri
118
kitapxana tariyxında zárúrli sáne bolıp qaldı. 400 mıń bet kitapǵa
mólsherlengen jańa úlgili bınaǵa kóship ótken kitapxanaǵa ullı ózbek shayırı
Alisher Navaiy atı berildi, jańa zamanagóy jay ǵalabalıq ilajlardı jáne de
sapalılaw ótkeriw, pullıq xızmet túrlerin, miynetti shólkemlestiriwdiń jańa
formaların ámelge engiziw imkaniyatın berdi.
Wálayat kitapxanasında oqıwshılardıń mútajliklerin qandırıw maqsetinde
xizmet kórsetiwdiń aldıńǵı formaları, mısalı : brigada abonementi, shańaraqqa tiyisli
formulyar, jámáát abonementi, klass formulyari qollanila baslandı. Kitapxana
az-azdan ho'jalik júrgiziwdiń jańa mexanizmine ótti.
1975 jıl Sirdaryo wálayat kitapxanalar tarmaǵında 202 kitapxana iskerlik
kórsetken bolsa, 1991-1999 jıllar dawamında bul kórsetkish 241 taga jetti.
Qáwenderler járdemi esabına kitapxanalar zamanagóy elektron úskeneler
menen úskenelestirildi, eń sońǵı marka daǵı kitap vitrinalari, tokchalar, Germaniya
mámleketi menen sheriklik nátiyjesinde mebel' úskeneleri menen támiyinlendi.
Pullıq xızmet túrleriniń jańa formaları iskerlikke alıp kirildi. 2006 jılı
Sirdaryo wálayat informacion-kitapxana orayı retinde qayta shólkemleskennen
keyin zamanagóy informaciya texnologiyaları, texnika quralları menen úskenelestirildi.
Alisher Navaiy atındaǵı Sirdaryo wálayat informacion-kitapxana orayı búgingi
kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 202769 nusqa daǵı ádebiyatlar menen
paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Sharof Rashidov atındaǵı Jizzaq wálayat informacion-kitapxana orayı.
1973 jıl húkimet sheshimine qaray Jizzaq wálayatı dúzildi. Wálayat
kitapxanası 1974 jıl Jizzaq qala 2-san kitapxanası negizinde tashkil
etilgen. Kitapxananıń dáslepki kitap fondı 12 mıń 200 nusqadan ibarat
bolǵan. Sol jıl kitapxanada 4 bólim iskerlik kórsetken. Wálayat kitapxanasında
1976 jıldan úlketanıwlıqqa tiyisli “Jizzaq hám jizzaqlıqlar”, “Jizzaq wálayati”
kartotekaları, álippeli hám sistemalı kataloglar júritiledi.
119
Kitapxanada 1990 jıl óspirimler menen islew bólimi dúzildi. Bul
bólim 14 jastan 21 jasqa deyingi paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetedi. 2005 jılı
wálayat hákimligi tárepinen “Miyir qayır-saqawat jılı” munasábeti menen kitapxana
jayı remontlandi hám de kitapxana texnika quralları, zamanagóy
kompyuterler, skayner, kseroks, faks menen támiyinlendi. IRBIS programması
tiykarında elektron katalog tuzila baslandı, xızmetkerlerdi arnawlı programmada islewge
oqıtıw jolǵa qoyıldı. Sol jıl wálayat kitapxanası “Huqıqıy informaciya orayi”
shólkemlestiriw joybarın ámelge asırdı. 2003 jıl kitapxana qasındaǵı
Kitapxana -informaciya orayına Jizzaq qalası máhellelerinde seminarlar tashkil
etiw hám Internet tarmaǵı menen baylanıs baylanıstırıp turıw ushın 12036 AQSh dolları
muǵdarında ekinshi grant berildi. Kitapxana 2006 jılı Jizzaq wálayat informaciyakutubxona orayına aylantırildi. Sharof Rashidov atındaǵı Jizzaq wálayat
informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 75214
nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Abdulla Ílayıqiy atındaǵı Navaiy wálayat informacion-kitapxana orayı
Navaiy wálayat hákimliginiń 1992 jıl 27 maydaǵı sheshimine tiykarınan 263, 3
mıń nusqa kitap fondı, 32 dana kitapxana xızmetkerleri menen wálayat birlesken
kitapxanası tashkil etildi. Wálayat hákimliginiń Mádeniyat jumısları
basqarması ıqtıyarında 253 kitapxana, sonday-aq bir universal -ilimiy
hám bir balalar kitapxanası wálayattıń kóp milletli xalqına xızmet kórsetip
keldi. Usılardan 43 kitapxana qalada, 210 kitapxana awıllarda
jaylasqan edi. 2005 jılǵa kelip wálayat daǵı kitapxanalardıń ulıwma kitap
fondı 1. 794. 195 nusqaǵa jetti. Sonnan 1. 112. 099 nusqası ózbek tilindegi
ádebiyatlar bolıp tabıladı. Wálayat universal -ilimiy kitapxanası 6 strukturalıq bólimlerden
ibarat.
Kitapxana 2006 jılı Navaiy wálayat informacion-kitapxana orayına
aylantırildi, zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám texnika quralları menen
támiyinlendi. Abdulla Ílayıqiy atındaǵı Navaiy wálayat informacion-kitapxana
120
orayı búgingi kúnde óz fondida ámeldegi bolǵan 167054 nusqa daǵı ádebiyatlar
menen paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Tashkent qala “Bilim” atındaǵı informacion-kitapxana orayı.
1937 jıl oktyabr ayında Tashkent qala Frunze rayon ( házirgi Jalǵızsaroy
rayonı ) Oraylıq kitapxanası Kirov atındaǵı mádeniyat hám dem alıw baǵıhozirgi Z. M. Bobur atlı baǵ aymaǵındaǵı general-gubernator Kropatkinning atız
háwlisinde 10000 birliktegi kitap fondı menen shólkemlestiriledi. Kitapxananıń
birinshi direktorı L, Ya. Estrin edi. 1957 jıl direktor lawazımına A. K. Garmash
tayınlanadı hám 1970 jılǵa shekem kitapxananı basqaradi, odan keyin 1973 jılǵa shekem
R. Sh. Davletcharova basshılıq etedi. 1972 jıl sentyabrinde 48619 birlik kitap
fondiga iye kitapxanaǵa “Bilim” atındaǵı Qala oraylıq kitapxanası mártebesi
beriledi. Direktor etip R. A. Fedorina tayınlanadı hám 1975 jılǵa shekem iskerlik
júrgizedi. Yunusova Pıruza Nur shashıwshı''ovna 1993 jıl aprelidan 2008 jıl mart
ayına shekem, odan keyin bolsa Ribkina Svetlana Gennad'evna basshılıq etdiler. 1977
jıl oraylastırılǵan kitapxanalar sistemasına ótilgennen keyin, Oraylıq
kitapxana 2 rayon : 6 kitapxanası menen Sırǵalı rayonı, 5 filial
kitapxanaları menen Jalǵızsaroy rayonın birlestirdi hám de jámi 11
kitapxanalar tarmaǵın birlestirgen halda Oraylıq kitapxana 1994 jılǵa
shekem iskerlik yuritdi. 1994 yanvarınan Oraylıq kitapxana sistemasın qayta
shólkemlestiriw munasábeti menen 5 úlkenler hám 1 balalar kitapxanası ajralıp
MBKT (oraylastırılǵan balalar kitapxana sisteması ) hár bir rayonda bólek
dúziledi. Xalıqtıń úlkenler hám balalar toparına xızmet kórsetken bul
sistema 1998 jılǵa shekem jumıs alıp bardı. Óziniń mártebeine kóre “Bilim” Oraylıq
kitapxanası 2006 jıl 20 martqa shekem qalanıń 106 kitapxanası ushın
stilistik oray wazıypasın atqarıp kelgen. Házirgi kúnde kitapxana fondidagi
barlıq ádebiyatlardıń 10000 nusqasın ózbek tilindegi ádebiyatlar quraydı.
Kitapxana 6 mıń paydalanıwshına bir jılda 60 000 den artıq ádebiyat menen
kitapxana - informaciya xızmeti kórsetedi.
121
Tashkent qala “Bilim” atındaǵı informacion-kitapxana orayı búgingi kúnde
óz fondida ámeldegi bolǵan 141437 nusqa daǵı ádebiyatlar menen paydalanıwshılarǵa
xızmet kórsetip atır.
Joqarı tálim mákemeleriniń kitapxanaları
Joqarı tálim muasasalarining kitapxanaları joqarı oqıw jurtınıń strukturalıq
bólegi bolıp, jámiyet rawajlanıwınıń barlıq tarmaqları ushın joqarı maman
kadrlar jetistiriwde zárúrli rol o'ynovchi ilimiy, oqıw -stilistik, materiallıqma'rifiy shólkem bolıp tabıladı. Búgingi kúnde joqarı tálim mákemeleri kitapxanaları
kompyuter hám kommunikasiya texnologiyaları menen úskenelenip, jumıs processleri
avtomatlastırıldı, olardıń virtual korporativ tarmaqları tashkil etila
baslandı. Tómende joqarı tálim mákemeleriniń kitapxanaları ushın ulıwma
bolǵan ayrıqshalıqlardı kórsetiw maqsetinde Mırza Ullıbek atındaǵı Milliy
Universitettiń kitapxanası haqqında toqtalıp ótemiz.
Mırza Ullıbek atındaǵı Milliy Universitet kitapxanası
Mırza Ullıbek atındaǵı Milliy Universitettiń tiykarǵı kitapxanası
joqarı tálim mákemeleri kitapxanaları ushın ulıwma stilistik oray
wazıypasın atqaradı. Universitet kitapxanasınıń tashkil tabıwında oqımıslı adamlar,
ilimpazlar, oqıtıwshılardıń ornı úlken boldı. Professorler V. I. Romanov, M. M.
Protod-Yakonova, E. N. Zelen, D. D. Shreder, G. N. Sherdanseva, belgili xirurg V. F.
Yasnisk-Voynov hám basqalar kitapxananı qáliplestiriwde pidayılıq
kórsetkenler. 1920 jılı A. Ye. Shmidt baslıqlıǵında bir eshelonda oqıtıwshılar, 68
ta belgili professor -ilimpazlar menen birge Rossiya daǵı iri universitetlerdiń
kitap fondınan 50 mıń túrli ádebiyatlar keltirilgen hám olar
kitapxananıń fondiga tiykar bolǵan. 1919 jıl kitapxanada 7 kitapxana jumısshısı
islegen bolsa, 1924 jılǵa kelip olardıń sanı 18 danege jetti. Fondni tártipke
keltiriw hám jaylastırıw menen tájiriybeli kitapxanashı hám ilimpazlar
Y. P. Perelman, M. I. Sosnovskiy, V. M. Komarovskiylar shuǵıllanadı. M. V. Drozdov
kitapxana fondın toltırıwǵa úlken úles qosdı, onıń ózi kásipi
shıpaker bolıwına qaramay, kitapxana jumısın tereń túsinip jetetuǵın
122
qánige edi. Universitet kitapxanasınıń ilimiy xatkeri M. V. Drozdov
kitapxana fondın kem nusqalı kem ushraytuǵın hám qo'lyozma kitaplar menen
toltırıwda pidayılıq kórsetdi. 1924 jılda kitapxana fondida túrli bilim
tarawlarına tiyisli 51. 940 kitap bar edi. Ilimiy kitapxanalardı birlestiriwde
kitapxanalar Assosiasiyasining aǵzası N. A. Burovning miyneti úlken boldı. Ol
fondni kataloglastırıwda, 1924-1930 jıllarda baspa etilgen
ádebiyatlardıń jıynama katalogın shólkemlestiriwde, úlketanıwlıq hám
kitapxanashunoslik máselelerine tiyisli o'nlab maqalalardı baspadan shıǵartırıw hám
kitapxanashı kadrlar jetistiriwde óziniń járdemin ayamadi. 1935 jılda Orta
Aziya Mámleket Universiteti kitapxanasında 140 tan artıq qo'lyozmalar bolǵan.
1966 jılı órtdan keyin kitapxana 2 millionlıq kitap fondı menen aviasiya
texnikumi bınasınan studentler qalashası daǵı jańa bınaǵa kóshirildi.
Ózbekstan Milliy Universiteti basqa kitapxanalar sıyaqlı 1998 jıldan
baslap avtomatlastırıw sistemasına ótti. Kitapxanada elektron kitapxana
islengen hám búgingi kúnde,, IRBIS” programması tiykarında elektron katalog
paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetip atır.
Xalıq tálimi sistemasındaǵı kitapxanalar
Jetkinshektiń bárkámal, bilimli, mádeniyatlı bolıp qáliplesiwinde
kitapxanalar bólek orın tutadı. Sol sebepli balalarǵa xızmet kórsetetuǵın
kitapxanalarda ruwxıy -bilimlendiriw ortalıqtı payda etiw ulıwma mámleketlik
áhmiyetine iye. Mektep kitapxanasın mekteptiń oqıw, ruwxıy, tárbiyalıq
turmısısız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Kitapxana daǵı xar bir jumıs, wazıypa mektepte
oqıtılatuǵın predmetler, oqıtıwshılar aldındaǵı wazıypalar menen baylanıstırnsagina
nátiyje beredi. Oqıwshılardıń bilim dóńgeleklerin keńeytiw arqalı olardıń
oqıw materialların tereńrek ózlestirip alıwlarına járdemlesiw, kelesinde
kásipti anıq hám tuwrı tańlawlarına járdem beriw kitapxanalardıń tiykarǵı
wazıypası bolıp tabıladı. Olar ulıwma, tárbiyalıq wazıypalardı balalardıń ǵárezsiz bilim
alıwın hám bos waqıtın nátiyjeli shólkemlestiriw, olardıń oqıwına basshılıq
qılıw menen basqa kitapxanalardan ayrıqsha oqıwǵa sanalı munasábetti
tárbiyalaydı, o'qilgan dereklerdi ózlestirip hám bekkemlenip alıwına
123
járdemlesedi. Balalarda kompyuter sawatlı adamlıǵın tárbiyalaydı. Barlıq pánler
boyınsha baspa dóretpeleri menen birge elektron hám basqa túrdegi dereklerden
paydalanıwǵa uyretedi. Internet sistemasınan tuwrı hám nátiyjeli paydalanıw
kónlikpesin tárbiyalaydı. Kitapxanalarda balalardıń qızıǵıwshılıǵın úyreniw,
talap hám mútajliklerin anıqlaw hám soǵan kóre jumıstı shólkemlestiriw zárúrli másele.
Shunki, balalardıń keleshegi jaslıqta iyelegen bilimi, kásip-kori, alǵan
tárbiyasına baylanıslı boladı. Jaslıqta alınǵan bilim -toshga o'yilgan ilm bolıp tabıladı, ol bir
ómirge este qaladı hám barlıq pánlerdi ózlestiriwde járdem beredi.
Kitapxanalarda balalar jasına, klasına qaray gruppalarǵa ajratıladı hám
kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiledi. Shunki, klaslarda ótiletuǵın pánler,
olardı túsiniw, qabıllaw qásiyetleri, balalardıń jas qásiyetlerine kóre
bir birinen parıq etedi.
Ózbekstan Respublikası Balalar kitapxanası
Respublika Balalar kitapxanası (RBK) balalarǵa kitapxana -informaciya xızmeti
kórsetiw sistemasında bólek orın tutadı. RBK Ózbekstandaǵı barlıq balalar
kitapxanaları ushın stilistik járdem beretuǵın kitapxana bolıp, balalar menen jumıs
júrgizetuǵın kitapxanalar jumısın muwapıqlastırıw wazıypasın atqaradı.
1965 jılda Ózbekstan Respublikası mádeniyat jumısları ministrligi tárepinen
Alisher Navaiy atındaǵı Milliy kitapxananıń óspirimler bólimi negizinde
Ózbekstan Respublikası Balalar kitapxanası dúzildi. Daslep kitapxana
V. Mayakovskiy atlı kitapxana menen bir bınada jaylawdı. 1972 jılda
kitapxana óz bınasına iye boldı, bınanı tańlawda qala orayında qolay orında
jaylasqanı, oǵan mektepler, balalar bog'chalarining jaqınlıǵı esapqa alındı.
Bul jay arxitektura esteligi bolıp, Mámleket qorǵanıwına alınǵan. Bınanı 1907 jıl
bay sawdagerler ájaǵa -úke Vad'yaevlar ózleri ushın qurǵan. Ózbekstan Respublikası
Mádeniyat jumısları ministrligi Respublika balalar kitapxanasınıń kóp jıllıq jumıs
tájiriybesin ulıwmalastırıp, olardı taraqqiy ettiriw kelesheklerin belgilep
bergen edi. Ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen Respublika balalar
kitapxanası mámleket áhmiyetine iye bolǵan kitapxanalar taypasına kirgizildi. 2006
jıl 4 sentyabrden RBK Xalıq bilimlendiriwi sistemasına ótkerildi. RBK balalar
124
oqıwına basshılıqtı ámelge asırıw maqsetinde usınıs etiletuǵın
qóllanbalardıń hár qıylı formaların baspa etiw menen birge balalarǵa kitap
menen xızmet kórsetiwshi barlıq kitapxanalarǵa (sonday-aq, mektep
kitapxanalarına ) tikkeley hár tárepleme kitapxana -bibliografik járdemin
kórsetedi. Bul kitapxana balalarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiw
dárejesin hám natiyjeliligin asırıwǵa hám jetilistiriwge aktiv járdem
beretuǵın shólkemlestirilgen-stilistik oray wazıypasın da atqaradı. RBK balalar
hám de balalar oqıwına basshılıq etiwshiler ushın balalar milliy ádebiyatı
bibliografiyasining orayı, balalar menen kitapxanashunoslik jumısın alıp
barıw salasındaǵı ilimiy-stilistik shólkem retinde xızmet etip kelip atır. RBK
jumıs orınlarındı avtomatlastırıw sistemasına ótken hám „IRBIS” programması tiykarında
elektron katalog dúzedi. Ol jaǵdayda balalar ushın túrli kompyuter klassları,
multimedia xanasi, internet, kompyuter sabaqları hám de oyınları hám túrli
aktual temalarda tolıq tekstli maǵlıwmatlar bazası jaratılıp, informaciya resursları
fondı islengen. Respublika Balalar kitapxanasınıń baǵdarı hám
iskerligi Ózbekstan Respublikasınıń “Kitapxana -informaciya iskerligi
tuwrısında”gi Nızamı atqarılıwın hám de Prezidentimizning 2017 jıl 11
avgustdaǵı “ Baspasóz hám informaciya salasında basqarıwdı jáne de jetilistiriw
tuwrısında”gi, 2018 jıl 19 fevral daǵı “ Informaciya texnologiyaları hám
kommunikasiyaları salasın jáne de jetilistiriw ilajları
tuwrısında”gi húkimleri, “Ózbekstan Respublikası xalqına informaciyakutubxona xızmeti kórsetiwdi jáne de jetilistiriw tuwrısında”gi 2019 jıl 7
iyun daǵı karorlaridan keyin tupten jańa jónelis kásip eta basladı. Nızam hám
Qararlarda RBK iskerliginiń tiykarǵı maqseti-balalar, óspirimler, mektepge shekem
tárbiya mákemeleri, mektep, kolledj, liseylarning oqıtıwshılarına
kitapxanashılıq, informaciya, maǵlıwmat -bibliografiya xızmeti kórsetiw; hámme
bilim tarawlarına tiyisli watan hám shet el ádebiyatlar fondini qáliplestiriw hám
saqlaw ; wálayatlardıń kitapxanalarına balalar hám óspirimler, oqıwǵa
basshılıq etiwshilerge kitapxanashılıq xızmeti kórsetiw máseleleri boyınsha
stilistik járdem beriw; ilimpazlar, qánigeler, siyasatshılar menen sheriklikte
125
balalar oqıwı máselelerine tiyisli konferenciyalar, seminarlar ótkeriw;
xalıq aralıq baylanıslardı ornatıw ; xalıq aralıq kitap kórgezbelerin, tańlawlardı tashkil
etiw; balalar hám óspirimlerdiń dóretiwshilik ósiwleri ushın informaciya texnologiyaları hám
Internetten paydalanıw, dep kórsetildi. Onıń ushın balalar hám óspirimlerdi
oqıwǵa qosıwdıń túrme-túr formalarınan paydalanılıp atır. Búgingi
kúnde qánigelestirilgen mektep kitapxanaları ushın XX asirde jaratılǵan kem ushraytuǵın
gramm-plastinkalardıń úlken fondı nomerlestirilgen halda tóplanǵan hám
paydalanıw ushın usınıs etilip atır. Olar jardeminde balalar Abror Shınlıqqa barar jolov,
Shukur Burhonov hám basqa kóplegen ózbek teatri klassiklarining dawısların
tıńlaw múmkinshiligine iye boldı. Bunnan tısqarı, jáhán hám milliy muzıka
úlgileri de jazıp alınǵan bolıp, kitapxananıń DVD, displey hám malaqay
(naushnik) lar menen úskenelestirilgen lingofon kabinetinde tıńlaw ushın usınıs
etiledi. RBKning ózinde informaciya texnologiyaları járdeminde shet el tillerdi
úyreniw, mektepge shekem jas daǵı balalar ushın shınıǵıwlar ótkeriw hám basqa kóplegen
ilajlardı ótkeriw múmkinshiligi bar. Balalar hám óspirimler menen islewde
videoproektorlar, elektron ekranlar, DVD, videomagnitafonlar,
audiokuchaytirgichlar hám mikrofonlar menen úskenelestirilgen oqıw hám prezentaciyalar
zalı shólkemlesken hám de barlıq túrdegi bayramlardı bayramlaw, belgili
ilimpazlar hám mádeniyat ǵayratkerleri menen ushırasıwlar hám de tańlawlar ótkeriw
imkaniyatın beredi, xalıq aralıq konferenciyalar, seminar hám treninglar, prezentaciyalar
keleside zamanagóy tárzde ótkerilmekte. Dástúriy tusda “Eń paydalanıwshı
bala” tańlawı, “Jıldıń eń jaqsı mektep kitapxanası” tańlawı hár jılı
ótkeriledi. Bul tańlawlar balalardı oqıwǵa qosıwda, olardıń dóretiwshilik
qábiletin, potencialın jetilistiriwde, kitapxana xızmetkerleriniń
kásiplik sheberligin, ámeliy mamanlıǵın qáliplestiriwde, juwapkerligin
asırıwda zárúrli áhmiyetke iye. “XXI ásir balalar paydalanıwshıligi”
temasındaǵı úzliksiz shólkemlestirilediǵan Respublika konferenciyası RBKning eń
iri hám nátiyjeli ilajlarınan bolıp qaldı. Bul ilajlarda balalar
paydalanıwshılıǵın shólkemlestiriwge baylanıslı máseleler kórip shıǵıladı, sol
mashqala menen baylanıslı shólkemler-baspalar, kitap sawdası shólkemleri,
126
tálim-tárbiya mákemeleri qatnasadılar. Ilajlar ǵalaba xabar
qurallarında úzliksiz kórsetiw etip barıladı.
Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleriniń kitapxanaları
Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleriniń kitapxanaları qaysı
shólkemge tiyisliliga kóre kitapxana -informaciya fondini qáliplestiredi hám
onıń pútin saqlanıwın támiyinleydi; elektron kitapxana hám elektron katalognı
qáliplestiredi; kitapxana -informaciya resurslarınan óz-ara paydalanıwdı
támiyinleydi; basqa kitapxana -informaciya mákemeleri menen sheriklikti ámelge
asıradı ; jıynama elektron katalognı qáliplestiriwde qatnasadı. Mámleket
hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri kitapxanalarınıń kitapxana -informaciya fondı
mámleket múlki esaplanadı. Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleriniń
kitapxanaları tuwrısındaǵı qaǵıydaları bul organlardıń basshıları tárepinen
tastıyıqlanadi.
Kásiplik awqamları kitapxanaları
Ózbekstan Respublikası kásiplik awqamları Federasiyasi quramında daslep
300 den aslam kitapxana ámeldegi bolıp, házirgi waqıtta 101 kitapxana jumısshı,
xizmetkerlerge kitapxanashılıq xızmeti kórsetip kelip atır. Mámleketimizde
islep shıǵarıw shólkemleriniń, zavod fabrikalardıń qısqarib ketiwi
sebepli kásiplik awqamları kitapxanaları da qısqarib ketti. Kásiplik awqamı
kitapxanaları hár bir jumısshına, xizmetkerge, olardıń shańaraǵına kitapxana -informaciya
xızmeti kórsetedi. Kásiplik awqamları kitapxanaları informacion-kitapxana orayı
hám basqa kitapxanalar menen sheriklikte jumıs júrgizedi, kitap fondların
toldıradı, saqlaydı, stilistik hám bibliografik informaciya jumısların quraydı.
Kárxanalararo kásiplik awqamları kitapxanaları 50 mińnen aslam xalqı
bolǵan rayon hám qalalarda shólkemlestiriledi. Olar dem alıw baǵları, mádeniyat
sarayları, kásiplik awqamları kursları, dem alıw úyleri, dem alıw baǵları yamasa
dem alıw ornıları hám basqalarǵa xızmet kórsetedi. Bul kitapxanada kóbinese bir
xızmetker isleydi, olardan kóbisi jámiyetshilik tiykarında iskerlik kórsetedi.
Fondı júdá kishi, tiykarınan óndiriske yamasa ózi tiyisli bolǵan islep
127
shıǵarıw kárxanasınıń baǵdarına tiyisli, bólekan mádeniy-aǵartıwshılıq hám kórkem
ádebiyatlar menen toldırılǵan boladı.
Ózbekstan Respublikası Mádeniyat ministrligi sistemasındaǵı Kózi
ázziler ushın (arnawlı ) kitapxanalar
Arnawlı kitapxanalar arasında kózi ajizler ushın xızmet kórsetiwshi
kitapxana -informaciya mákemeleri bólek áhmiyetke iye. Bul kitapxanalardıń
ayriqsha qásiyetleri sonnan ibarat, olar arnawlı informaciya taratıwshı qabarıq
noqatlı háriplerde basılǵan halda magnit lentasiga jazılǵan kitaplar hám vaqtli
baspasóz baspaları - “gápiretuǵın kitaplar,” paypaslab seziw hám tıńlab aqıl
qılıw ushın maslastırılǵan informaciyanı jetkiziw qurallarından paydalanadılar.
Bunday kitapxanalar diktofonlar, avtoaxborotchilar, arnawlı ásbaplardan
„gapiruvchi kitaplarni” jalǵız -jalǵız tıńlaw ushın naushniklar (malaqaylar ),
lupalar (mikroskoplar ), qabarıq noqatlı hárip menen jazıw ushın isletiletuǵın
ásbaplar hám de mashinkalar, sonıń menen birge, kózi ajiz paydalanıwshılarǵa
mólsherlengen kataloglar hám kórgezbelerden paydalanıw imkaniyatın beretuǵın
arnawlı úskeneler menen úskenelenedi.
Házir Respublikada ministrlik sistemasında 110 kózi ajizler kitapxanaları
derlik 35 mıń kózi ajizlerge kitapxana xızmetin ámelge asırıp atır. 1949
jılı Tashkent shaxrida Ózbekstan kózi ajizler jámiyeti qasında baspaxana
shólkemlestirilip, túrli mazmundagi kitap hám sabaqlıqlar baspa etila baslandı.
Respublika Oraylıq kózi ajizler kitapxanası Brayl álippesidagi kitaplar
menen óz fondın toltırıp baradı. 2001 jılǵa kelip 37701 ádebiyat alǵan.
Sonnan 8588 tasi ózbek tilinde. 1965 jıl 11 dekabrde qabıl etilgen Ózbekstan
Mádeniyat ministrliginiń „Tashkent qala kózi ajizler kitapxanasın
Respublika Oraylıq kózi ajizler kitapxanasına aylandırıw haqqında”gi
buyrıǵına qaray, 1966 jıl 1 yanvardan Oraylıq kitapxana iskerlik basladı.
1966 -1969 jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası, Qashqadárya, Andijan,
Buxara, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Ferǵana, Xorezm wálayat
kitapxanalarında Brayl hárıbinde jazılǵan ádebiyatlar bólimleri dúzildi.
128
1967 jıldan magnit lentasına jazılǵan kitaplar, yaǵnıy ”gapiruvchi kitaplar”
menen fond tolısıp atır. Taǵı bir túrdegi baspanı grammplastinkalar
quraydı. Fondda 4407 grammplastinka bar. Olar mazmunan eski
hám zamanagóy muzıka dóretpeleri, insenirovka etilgen saqna dóretpelerinen ibarat.
Kitap fondı ózbek hám orıs tillerinde 5 túrdegi katalogda bólek hákis
ettirilgen. Bular :
1. Bo'rtma noqatlı baspa daǵı kitaplar katalogı.
2. Magnit lentalarına jazılǵan „gapiruvchi” oram daǵı kitaplar katalogı.
3. „Gápiretuǵın kitaplar” dıń kompakt túrdegi katalogı.
4. Grammplastinkalar katalogı islengen.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2012 jıl 20 martda qabıl
etilgen 1729 -sanlı “ Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan Milliy
kitapxanası -kitapxana -informaciya orayı iskerligin shólkemlestiriw tuwrısında”gi
Sheshimine muwapıq keleside múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılar ushın
kitapxana -informaciya xızmeti dúzildi jáne bul kitapxanalar da múmkinshiligi
sheklengen paydalanıwshılar kitapxanası dep yuritila baslandı. Tek ǵana kózi
ázziler ushın emes, bálki basqa fizikalıq múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılar
ushın da kitapxanashılıq xızmeti shólkemlestiriwdiń ilajlar programmasın
islep shıǵıw, bunda kózi ajiz paydalanıwshılar ushın xızmet kórsetiwshi
kitapxanalar sisteması iskerligin jaqsılaw hám jetilistiriw, Milliy
kitapxanada informaciya resursları fondini shólkemlestiriw menen múmkinshiligi
sheklengen basqa paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti kórsetiw ushın
qosımsha shárt-shárayatlar hám múmkinshilikler jaratıw talabı qoyıldı. Basqa
kitapxanalardıń barlıǵında múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılar ushın shártsharoit jaratıw, xizmet kórsetiw wazıypası belgilep berildi, sol munasábet menen
mayıplar aravachalarining shıǵıp túsiwleri ushın arnawlı koridorlar, arnawlı
bólmeler dúzildi. Ózbekstan Respublikası Oraylıq kózi ajizler
kitapxanası arnawlı mádeniy-aǵartıwshılıq, ruwxıy, ilimiy informaciya, stilistika
shólkemi bolıp, ol múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılarǵa mólsherlengen
kitap hám basqa baspasóz baspaların toplaw, olardı saqlaw ; múmkinshiligi sheklengen
129
paydalanıwshılar hám olardıń shańaraq aǵzalarına, kitapxana xızmeti kórsetiw hám
túrli informaciya jumısların aparıw ; Brayl álippesidagi hám magnit lentaǵa
jazılǵan dawıslı kitaplardı saqlaw boyınsha oray hám ózbek tilindegi
úlketanıwlıqqa tiyisli bo'rtma noqatlı kitaplar boyınsha depozitariy wazıypasın
orınlaw ; respublika daǵı kózi ajizler kitapxanalarına stilistik hám ámeliy járdem
kórsetiw hám de usınıslıq bibliografik hám kitapxanalararo abonement orayı
wazıypasın atqaradı.
Jeke kitapxanalar ayırım adamlardıń úylerinde islengen bolıp,
olar ózleri jasap atırǵan aymaqtaǵı xalıqqa valantyor túrde xızmet kórsetedi.
Biraq, olarǵa sol aymaqta jaylasqan mámleket kitapxanaları stilistik járdem
kórsetedi. Kóplegen jeke kitapxanalar óz fondın elektron katalogǵa
ótkeriw yamasa kiyim shkafılarǵa jaylaw xızmetlerin ushın kitapxanalarǵa pul ótkerip,
járdem sorawları múmkin. Bul mámleket kitapxanası ushın pullıq xızmet túrine
kirip, shaxstıń úyine barıp, tiyisli jóneliste járdem kórsetiledi,
máslahátlar beriledi. Birpara iri jeke kitapxanası barlar mámleket
kitapxanalarına óz fondların xadya etiwleri múmkin. Mısalı, Abdulla
Ílayıqiy atındaǵı Tashkent Mámleket Mádeniyat institutı kitapxanası áne sonday
jeke kitapxanalardan sıylıq etip berilgen kitaplar esabına „Kitapxananıń
altın fondi”ni shólkemlesken. Instituttıń birinshi rektori, akademikalıq,
Navaiyshunos alım, marhum A. P. Kayumov, marhum professor, fol'klorshunos
alım M. Murodov, Professor A. O. Tóreev hám instituttıń basqa kóplegen burınǵı
ustazları óz jeke kitapxanaların sıylıq etkenler. Ózbekstan Pánler
akademiyası Tiykarǵı kitapxanasında 2012 jıldan baslap “Akademikler fondi”
dúzildi. Keyingi jıllarda túrli aktiv máhelleler ózleriniń aymaǵında
máhelle bólmelerin shólkemlestiriwge háreket etpekteler. Mısalı, Tashkent
shaxridagi „Konstitusiya” máhellesinde Mámleket sıylıqı laureati, Xalıq shayırı
Ramz Babajon ǵayratı menen 400 den artıq sıylıq etilgen ádebiyatlar tiykarında
máhelle kitapxanası jumıs basladı. Xalıq arasında da iri jeke kitapxanası
bar shaxslar kóp, hátte olar kompyuterlestirilgen sistemaǵa ótiwge háreket
etpekteler. Jeke kitapxanalarda pánniń túrli tarawları boyınsha kemde-kem ushraytuǵın
130
dóretpeler bolıwı múmkin. Ásirese, házirgi kúnde kóplegen sırt ellerge barıp -keliw
nátiyjesinde jeke kitapxanalar jáne de boyib barıp atır. Jeke kitapxanalar
da huqıqıy mártebege hám de óz móhirlerine ıyelewi múmkin. Jeke
kitapxanalar mashqalası áyyemginen ámeldegi jáne bul másele ele da aktual.
Shet ellikler shólkemlesken kitapxanalardıń iskerligi bul jóneliste
kópshilikte qızıǵıwshılıq oyatıp atır. Ol qánigelesken oqıw zallarida
paydalanıwshılarǵa tikkeley xizmet kórsetiw menen kóp qırlı bibliografiya
jumısın da júrgizedi. Shunonchi, sırt el jazıwshıları ijodi haqqında yamasa Ózbekstan
jazıwchilarini sırt ellerge teńitish ushın bibliografik kórsetkishler tayarlaydı.
Kitapxana úzliksiz túrde pánniń túrli tarawlarına tiyisli ádebiyatlar menen
toldırılıp barıladı. Onıń fondınan hár qıylı tiller degi kompakt
disklar, sidiromlar, videokassetalar orın alıwı múmkin.
Kitapxana úzliksiz túrde pánniń túrli tarawlarına tiyisli ádebiyatlar
menen toltırıp barıladı. Onıń fondida hár túrlı tiller degi elektron
maǵlıwmatlar SD-ROMlarda saqlanadı hám Internet arqalı bul maǵlıwmatlar
uzatıladı. Mısalı : Germaniya elshixonasi tárepinen Tashkent, Samarqand
qalalarında islengen Gyote-institutı kitapxanası kóplegen
paydalanıwshılardı ózine tartıldı hám de olardıń mútajliklerin qandirmoqda.
131
XI- Bap Paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti
kórsetiw principlerı.
Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasi 42-statyasında
aytıp ótkeni sıyaqlı : “Hár kimga ilimiy hám texnikalıq dóretiwshilik erkinshegi, mádeniyat
jetiskenliklerinen paydalanıw huqıqı kepillik beriledi. Mámleket jámiettiiń materiallıq,
ilimiy hám texnikalıq rawajlanıwına ǵamxorlıq etedi”. Sonıń menen birge, 29
statyasında : “Hár kim pikirlew, sóz hám ıqtıqat erkinshegi huqıqına iye. Hár kim ózi
qálegen informaciyanı izlew, alıw jáne onı tarqatıw huqıqına bolsa, ámeldegi
konstitusiyaviy basqarıw princpına qarsı qaratılǵan informaciya hám nızam menen belgilengen
basqa sheklewler bunnan tısqarı bolıp tabıladı. Oylaw jáne onı ańlatıw erkinshegi
tek mámleket siri hám basqa sırlarǵa tiyisli bolǵan táǵdirdagina nızam menen
shekleniwi múmkin” dep belgilengen. Olardıń jámiyet turmısında ámel etiwi
paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwdiń bir qatar
principlerıge tıykarlanıwdı talap etedi. Paydalanıwshılarǵa kitapxana -
informaciya xızmeti kórsetiw principlerı-iskerliginiń mazmunına, stilistikasine hám
dúziliwine qoyılatuǵın talaplarǵa salıstırǵanda ilimiy tiykarlanǵan
qaǵıydalar bolıp tabıladı.
Bul principler bir tárepden, paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya
xızmeti kórsetiw wazıypalarına, ekinshi tárepden, shaxstıń bilimi, ıqtıqatı
qáliplesiwi nizamlıqlarına baylanıslı tárzde ámel etedi.
Kitapxanashınıń bul principlerdi tereń biliwi paydalanıwshılar
menen islewdiń metodları hám formaların tuwrı qóllawına, gózlengen
maqsetlerge erisiw natiyjeliligin asırıw jolların tabıwına múmkinshilik
beredi. Paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiw ilimiylik,
sistemalılıq, kompleksviylik, baspa ónimleri, maǵlıwmatlar hám informaciyalardan
paydalanıwda sanalı hám aktiv munasábetti tárbiyalaw principi,
paydalanıwshılardı úyreniw tiykarında gruppalastırılgan tárzde jantasıw
principi, kórgezbelilik principi sıyaqlılarǵa tayanǵan halda ámelge asıriladı.
Bul principler paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiw bir
132
pútkil procesiniń túrli táreplerin sáwlelendirsada olar bir-birin toldıradı,
óz-ara baylanıslı hám bir-birin talap etedi.
11. 1. Paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwde
ilimiylik principi.
Ilimiylik principi usınıs qılınıp atırǵan derek mazmunınıń zamanagóy pán
rawajlanıwınıń rawajlanıw dárejesine sáykes keliwi kózqarasınan
jantasıw bolıp tabıladı. Bul principke tıykarlanıw kitapxanachidan bárinen burın ilimiy
biliwdiń xarakterli belgileri, belgileri nelerden ibarat bolıwın tereń
biliwdi talap etedi. Ádetde biliw ámeliyat hám qádiriyatlardı bahalaw iskerligi
menen salıstırıladı. Biliw-bul haqıyqatlıqtıń insan oylawında sawleleniwi hám tákirar
payda bolıw procesi bolıp tabıladı. Onıń maqseti ob'ektiv haqıyqatqa erisiw bolıp tabıladı. Biliw
- haqıyqatlıqtıń anıq sezimiy hám túsinik formasındaǵı obrazlar arqalı qabıl
etiliwi, saqlanıwı, qayta isleniwi hám sistemaǵa solinishi boyınsha ámelge
asırilatuǵın iskerlik bolıp tabıladı. Kitapxanashı paydalanıwshılarǵa, ásirese, ilimiy
iskerlikke qádem qoyıp atırǵan paydalanıwshılarǵa ilimiy biliw procesi, biliw
basqıshları, ilimiy biliw formaları hám metodları haqqında maǵlıwmat bere alatuǵın
dárejede ilimiy-filosofiyalıq bilimlerge ıyelewi zárúr. Bilim biliwdiń
nátiyjesi bolıp, onıń dáregi baspa ónimleri oqıwı, informaciyalardı
analiz ete biliw hám tuwrı juwmaq shıǵarıw bolıp tabıladı.
Paydalanıwshı sonı ańǵarıwı zárúrki, bilimler sisteması arnawlı bir kriteryalarǵa
juwap bersagina sol ilimiy bilimler sisteması ilimiy bilim dep tán alınadı.
Ilimiyliktiń kriteryaları tómendegiler esaplanadı :
1. Ob'ektivlik yamasa ob'ektivlik principi. Ilimiy bilimler tábiy
ob'ektler mazmunın ol qanday bolsa sondayligicha ashıp beriwi menen baylanıslı.
Bunda individ máplerinen hám de barlıq tábiyaattan tısqarı kúshlerden
biyganalasıw hádiysesi júz boladı. Tábiyaattı onıń ózinden kelip shıqqan halda
úyreniw talap etiledi, usı mánisten alıp qaraǵanda onıń ózi ózin biliwi ushın jetkilikli boladı ;
predmetler de, olardıń munasábetleri de olar qanday jaǵdayda bolsalar,
133
sondayligicha úyreniliwi-sırtdan hesh nárseni qospastan, yaǵnıy oǵan
qanday da bir sub'ektiv yamasa tábiyaattan tısqarı kúshnı aralastırmastán úyreniw
zárúr.
2. Rasionallik, intellektual tárzde tiykarlanǵanlıq, tastıyıq qılınǵanlıq.
Kitapxanashı túsindiriwi kerek, biz kúndelik turmısda ayırım pikirlerdi bayan
etkenimizde kimning bolıp tabıladı “pikiriga”, “abıraysiga” tayanamiz. Ilimiy bilimlerde bolsa
geypara zat haqqında jaysha xabar berilmaydi, bálki keltirilgen pikirdiń
mánisi, mazmunın tastıyıqlaytuǵın zárúr negiz, tiykarlar da keltiriledi. Bunda
jetkilikli tiykar keltiriw principi ámel etedi.
3. Bilimdiń ayriqsha hádiyse retinde uyushtirilishi, onıń bólek
sistemalıǵı. Bul jerde paydalanıwshılar, gáp kúndelik ápiwayı bilimlerdi jaysha
tártipke salıw tuwrısında emes, bálki tereń ańlap jetilgen principlerge kóre
tártipke salıw haqqında ; teoriyalıq sistema haqqında ketip atırǵanlıǵın tereń ańlap
jetiwleri kerek.
4. Sınap kóriw, tekserip barıw : bul jerde gáp ilimiy gúzetiw, ámeliyatda
logika arqalı sınap kóriw tuwrısında baradı. Ilimiy haqıyqat ámelde tekseriwden
ótkennen hám tastıyıǵın tapqannan keyin hámme tárepinen tán alıw etiledi.
Kitapxanashı túsindiriwi zárúrki, insan biliwin shártli túrde bir
neshe túrlerge bolıp úyrenilishini paydalanıwshılardıń hár bir toparı jaqsı
biliwi kerek. Biliw ápiwayı biliw hám ilimiy biliwden ibarat esaplanadi. Adamlardıń
ádetdegi kúndelik turmıslarında bolmıstaǵı predmet hám hádiyselerdi tikkeley sezim
aǵzaları hám oylawları arqalı biliwleri ápiwayı biliw bolıp tabıladı. Ápiwayı biliw
adamlardıń óz turmıslıq tájiriybeleri tiykarında biliw bolıp, ol ádetde “saw
pikirler”da óz ańlatpasın tabadı. Ápiwayı biliw hámme adamlarǵa xos bolıp tabıladı. Ilimiy
biliw bolsa, ápiwayı biliwden ayrıqsha túrde bolmıstaǵı predmet hám
hádiyselerdiń nizamlıqların, olardıń mánisin biliw bolıp, ol ádetde
ilimiy izertlewler hám ilimiy izertlewler aparıw tiykarında ámelge asadı.
Ilimiy biliw uzaq dawam etetuǵın quramalı hám qarama-qarsılıqlı process bolıp tabıladı. Ilimiy
biliw menen paydalanıwshılardıń málim gruppaları, yaǵnıy izertlewshilerdiń,
ilimpazlar shuǵıllanıwadı. Paydalanıwshılar tárepinen uyreniletuǵın pánler
134
qaysı tarawǵa tiyisli ekenliginen qatań -názer, olar bolmıs jáne onıń túrli
kórinisleri: tábiyaat, jámiyet, insan, insan oylawı tuwrısındaǵı ilimiy biliw
processinde payda bolǵan bilimler sistemalarınan ibarat esaplanadi. Olar insannıń
bolmıstı biliwi, úyreniwi hám ózlestiriwiniń ayriqsha teoriyalıq formaları
bolıp, ózlerinde materiallıq hám ruwxıy faktorlardı birlestiruvchi kóp qırlı
social hádiyse bolıp tabıladı. Hámme pánler bolmıstı ilimiy abstrakciyalarǵa
(abstraktlıqqa ) tiykarlanǵan halda teoriyalıq oylaw formaları : ilimiy ideyalar, ilimiy
túsinikler, kategoriyalar, principler, máseleler, gipotezalar, teoriyaler hám
nızamlarda sáwlelendiredi hám ańlatadı.
Ekenin aytıw kerek hár bir pán salasında ilimiy izertlewler alıp baratuǵın
paydalanıwshı (izertlewshi) óz ob'ektin úyreniwge kiriser eken, úyreneip atırǵan
predmet yamasa hádiyse haqqındaǵı bilimlerge bır jola iye bolmaydı. Onıń ushın ol
bul predmet yamasa hádiyse ústinde málim dáwir ishinde tinmay túrli izertlew hám
izertlewler júrgizedi hám de hár qıylı metodlar hám qurallardan paydalanadı,
psixik hám intellektual processlerdi basınan keshiredi. Sonnan keyin ǵana ol ózi izertlew
alıp baratırǵan predmet yamasa hádiyse maydanınan málim bilimlerdi payda etiwi
múmkin. Bunday jańa bilimler paydalanıwshılardıń izertlew processinde qanday
ilimiy metodlardan paydalana biliwleri menen bekkem baylanıslı halda
qáliplesedi.
Frantsuz alımı P'er Laplas aytıp ótkeni sıyaqlı, ilimiy jańa ashılıwdı ashıwǵa
járdem bergen “haqıyqıy, tuwrı ilimiy metoddıń pán ushın áhmiyeti sol
jańa ashılıwdıń ózinden kem emesdir”.
Metod - eń ulıwma mániste maqsetke erisiw usılı, teoriyalıq izertlew hám
ámeliy hárekettiń arnawlı bir tártipke salınǵan principlerı jıyındısı bolıp tabıladı. Ilimiy
metodta izertlew predmetiniń mazmunı, onıń ishki tábiyaatı ańlatpa etilgenligi
ushın arnawlı bir metodqa ámel qılıw paydalanıwshınıń (izertlewshiniń) qálewine
emes, bálki tekserilip atırǵan ob'ekt tábiyaatına, názerde tutılǵan maqsetke baylanıslı.
Sonday eken, biliwdiń tuwrı metodı, sub'ekt (paydalanıwshı ) qálewiniń
nátiyjesi emes, bálki ob'ektiv dúnya nızamlarınıń in'ikosi bo'lmog'i kerek.
Paydalanıwshınıń (izertlewshiniń) óz izertlewi processinde jańa bilimlerge
135
erisiw ushın qollaytuǵın hár qıylı usılları, jolları hám quralları ilimiy
biliwdiń metodları bolıp tabıladı. Ilimiy biliwdiń metodları paydalanıwshınıń
(izertlewshiniń) izertlew ob'ektin biliwi ushın qollaǵan ámeliy hám teoriyalıq
iskerlik usılları bolıp tabıladı.
Kitapxanashı -bul metodlardıń ilimiy biliw degi wazıypası paydalanıwshına
(izertlewshine) úyrenilip atırǵan predmet yamasa hádiyse haqqında, onıń tábiyaatı hám
mánisin, olardı ańlatatuǵın nızam hám nizamlıqlardı ashıwda járdem
beriwden, sol tiykarda izertlewdiń tabıslı bolıwın támiyinlewden ibarat
ekenligin túsintirip bere alıwı zárúr. Ilimiy biliw metodların úyreniw
ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwshi pán bolǵan filosofiyada metodologiyaning
payda bolıwına alıp keledi. Metodologiya ilimiy biliw metodları haqqındaǵı
filosofiyalıq táliymat retinde ózine kisiler dúnyaǵa kóz qarası principlerı, olardıń
bir pútkil ámeliy hám teoriyalıq xızmetlerine qollanıwan úyrenedi. Metodologiya
túsinigi kóp mánisli bolıp, bir orında bolmıstı ilimiy biliw hám
o'gartirishning metodları haqqındaǵı teoriyanı ańlatpalasa, ekinshi orında ol pútkil
ilimiy biliw metodlarınıń jıyındısı mánisin ańlatadı. Úshinshi bir
orında bolsa, metodologiya termini insannıń bolmıstı ilimiy biliwi hám
ózgertiwiniń eń ulıwma metodı mánisinde qollanıladı.
Metodologiyaga kóre ilimiy izertlewlerde qollanılatuǵın metodlar birbirlaridan tábiyaatı, xarakteri, qollanıw tarawları, dárejelerine kóre
parıq etedi. Óz qollanıw kólemine kóre ilimiy metodlardıń geyparaları hámme
ilimiy izertlewlerde qollaNil'sa, geyparaları kópshilik pán tarawlarında, úshinshi
birdeyleri bólek, ayırım pán tarawlarında alıp barılatuǵın izertlewlerdagina
qollanıladı. Atap aytqanda kitapxanashunoslik páninde kitapxana -informaciya iskerligi
menen baylanıslı bolǵan processlerdi úyreniwde tek sol pánniń ayriqsha
qásiyetleri esapqa alınǵan arnawlı metodlar da qollanıladı. Házirgi zaman
páninde ilimiy biliwdiń baqlaw hám eksperiment, analiz hám sintez, induktsiya hám
deduktsiya, ulıwmalastırıw, abstrakciyalastırıw hám konkretlestiriw,
tariyxıylıq hám logikalıq, ideallastırıw, modellestiriw, formallashtirish
sıyaqlı metodları bar bolıp tabıladı. Ilimiy biliwdiń bul metodları óz-ara bekkem
136
baylanıslılıqta bolıp, olar biliwdiń qaysı basqıshı hám qaysı dárejesinde
qollanılıwı, ózleriniń tábiyaatı hám xarakterleri menen bir-birinen parq
etedi. Bunnan tısqarı ilimiy biliwde jeke, bólek metodlar da ámeldegi
bolıp, olar ulıwma ilimiy metodlardan parıq etediler hám anıq pán metodları
dep ataladı. Mısalı, texnika pánlerinde grafik metod ; tariyx, ádebiyattanıw ilimi hám
filologiya pánlerinde salıstırıwiy tariyxıy metod ; kórkem ónershunoslik pánlerinde
romantizm hám realizm sıyaqlı jeke anıq metodlar qollanıladı. Ilimiy bilimler
rawajlanıwda arnawlı bir basqıshlardı basıp ótedi jáne bul basqıshlar ilimiy
biliwdiń formaları dep ataladı. Ilimiy biliwdiń bunday formalarınıń
túpkiliklilerin ilimiy ideya, kórkem ideya, mashqala, gipoteza, teoriya hám ilimiy boljaw
quraydı. Biliw processleri haqqında paydalanıwshılarǵa jónelis beriwde
social biliw jáne onıń ayriqsha qásiyetleri haqqında da arnawlı bir oyda sawlelendiriw
payda etiliwi zárúr.
Social biliwdiń mánisi sonda, ol adamlardıń (yaǵnıy hár bir
paydalanıwshınıń ) jámiyettegi social, ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy
xızmetleriniń ámelde barlıq formaları bolǵan munasábetleriniń in'ikosidan
ibarat esaplanadi. Social biliw bunda kisiler social -ámeliy xızmetleri
menen, bul munasábetler iyesi bolǵan jámiyettegi adamlardıń bilim
dárejeleri menen baylanıslı boladı. Social biliw tek jámiyettegi materiallıqijtimoiy xızmetler hám munasábetlerdi hám de olardıń nizamlıqların
biliwdangina ibarat bolmaydıden, bálki jámiyettegi ruwxıy, ideologiyalıq
xızmetler hám munasábetlerdi, olardıń nizamlıqların biliwdi de óz ishine
aladı. Social biliw, usınıń menen birge, insannıń ózin de, onıń tábiyaat daǵı
hám jámiyettegi ornın, insannıń táǵdiri, onıń ómiriniń mánisin hám
mazmunın biliwden de ibarat esaplanadi.
Kitapxanashı paydalanıwshılardıń social biliwdi júzege keltiretuǵın
tiykarǵı faktorlardan biri mútajlikler hám mápler ekenligin tusinip jetisleri
ushın járdem beriwi kerek. Shunki, hár qanday social biliw jámiyet social
mútajlikleri menen, jámiyettegi adamlardıń materiallıq hám ruwxıy mápleri
menen tıǵız baylanıslı tárzde júzege keledi. Sol sebepli de hár bir paydalanıwshı
137
mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan úlken unamlı ózgerisler, túrli
jónelisler degi wazıypalardıń atqarılıwı adamlardıń anglangan mútajligine
aylanıwı menen bekkem baylanıslı ekenligin tusinip jetiwi kerek. Ilimiylik
principine tiykarlanǵan halda jumıs alıp barıwda ilim salasındaǵı jetekshi
ilimpazlar, qánigeler menen ushırasıwlar, úzliksiz túrde sáwbetler tashkil
etiw, ilimiy jumısqa tiyisli dereklerdi, informaciyalardı usınıs etiw arqalı da
kitapxana -informaciya xızmetiniń bul baǵdarınıń rawajlanıwın arnawlı bir
dárejede támiyinlew múmkin.
11. 2 Paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya ximati
kórsetiwde sistemalılıq principi
Paydalanıwshılar menen bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq, informaciya támiynatına tiyisli
jumıslar aparıw óziniń ózgesheligi hám qamroviga kóre parıq etedi. Eger
paydalanıwshılar quramı júdá xilma qıylı ekenligi esapqa alınatuǵın bolsa
olar menen jumıs aparıw sistemalı tárzde dúziliwi zárúr boladı. Hátte
eń jaqsı kitaplardı oqıw etiwge sistemalı yondashmaslik úyrenilip atırǵan
arnawlı bir másele ushın kereginen artıq waqıt hám kúsh jumsawdı talap etedi.
Oqıwdıń arnawlı bir izbe-izlikte, úzliksiz, izbe-izlilikde ámelge asırılıwı
bilimlerdi sanalı túrde ózlestiriw, qımbatlı waqtın tejewge múmkinshilik beredi.
Bunnan tısqarı arnawlı bir sistemaǵa asırılmaǵan, túrli úzindilerdi ulıwma tekstten
ajıratıp úyreniw bekkem bilim bermeydi, bilimlendiriw dúńyaǵa kózqarastı
qáliplestirmeydi. Baspa baspa ónimleri hám informaciyalardıń mazmunına kóre
logikalıq baylanıslılıqtı tereń ańǵarıw arqalıǵana paydalanıwshılarda bekkem
ıqtıqat qáliplesiwi múmkin. Kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwde
paydalanıwshılarda bárinen burın logikalıq izbe-izlikke ámel qılıw ilmiy tájriybesi
qáliplestiriliwi kerek. Bilimlendiriw dúńyaǵa kózqaras bilimlerdiń basqıshpa-basqısh
jıynalısı hám olardıń ıqtıqatqa aylanıwı arqalı payda boladı. Túrli
138
paydalanıwshılarda oqıw úzliksizligi hám izbe-izligi birdey bolmaydı jáne bul
paydalanıwshınıń shaxs retindegi psixologiyalıq ayriqshalıǵı, onıń oqıw
maqseti hám motivına, qızıǵıwshılıqlarına baylanıslı boladı. Bunda ulıwma bilim beriw hám arnawlı
tayarlıq dárejesi bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Kitapxanashı
paydalanıwshılardıń baspa baspa ónimleri, túrli maǵlıwmatlar hám
informaciyalardıń basqa derekler degi temalar menen ishki baylanıslılıǵına
tıykarlanıwı kónlikpesiniń qáliplesiwine tiykarǵı itibardı qaratıwı kerek.
Oqıwdıń úzliksizliligi hám sistemalılıǵı ol yamasa bul temanıń ózine
xosligi hám mazmunı tárepinen belgilenedi. Kitapxanashı paydalanıwshına aldın
jeńillew, keyininen saldamlı hám qıyınlaw derekti usınıs etedi. Bunday jol biliw
procesiniń odiydan quramalına tárep alıp baratuǵın nizamlıqlarına kóre
talaplanadı. Kitapxanashılar paydalanıwshılarǵa dereklerdi usınıs
etiwlerinde ápiwayınan quramalına, eń tómen basqıshdan joqarı basqıshqa tárep
rawajlanıw principine ámel etiwleri kerek. Sonıń menen birge, baspa baspa
ónimleri, maǵlıwmatlar, informaciyalardı usınıs etıwde tek social yamasa
tek tábiyattanıwlıq pánlerine itibar qaratmastán paydalanıwshılar sanasında
basqa pánler menen de baylanıslılıq ámeldegi ekenligi haqqında pikir ónim
etiliwi kerek.
11. 3 Paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti
kórsetiwde kompleksviylik principi.
Paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwde komplekslik
jantasıw úsh dárejede ámelge asıriladı :
1) bir pútkil tálim-tárbiya sisteması dárejesinde;
2) ruwxıy -bilimlendiriw jumıslar sisteması dárejesinde;
3) bólek alınǵan hár bir kitapxana yamasa kitapxanalar sisteması dárejesinde.
Komplekslik jantasıw arnawlı bir aymaqta jaylasqan klub, kinoteatr, tetar,
muzey tárepinen ótkerilip atırǵan ilajdıń kitapxana - informaciya xızmeti
139
kórsetiw texnologiyaları hám metodları tárepinen jáne de toltırılıwı,
bayıtılıwı bolıp tabıladı. Mısalı, muzey tárepinen “Ámir Temurdıń basqarıw,
qurılısshılıq, mádeniyat hám ilimniń rawajlanıwında tutqan ornı” temasında ilimiyamaliy konfrenciya ótkeriletuǵın bolsa, kitapxana bul temadan kelip shıqqan
halda tómendegi jónelislerde ádebiyatlar kórgezmesin shólkemlestiriwi múmkin:
1. Ámir Temur basqarıwında nızamshılıq, basshılıq principlerı hám
keńes.
2. Ámir Temur hám Temuriylar dáwirinde ilim, kórkem óner hám ádebiyattıń
rawajlanıwı.
3. Ámir Temur diplomatiyasi.
4. Ámir Temur dáwirinde ónermentshilik hám sawda.
5. Temur hám Temuriylar dáwirinde emlew mákemeleri.
6. Ámir Temur tabıslarınıń ruwxıy faktorları.
7. Ámir Temur mámleketi hám birden-bir Turkiston ideyası.
8. Ámir Temur dáwirinde baǵ jaratıw kórkem óneri.
Bul kórgezbede “Temur áneydeyleri”, Húrmetiddin Ali Yazdiyning
“Jeńisnoma”, Qaǵıydaiddin Shomiyning “Jeńisnoma”, I. Mo'minovning “Ámir
Temurdıń Orta Aziya tariyxında tutqan ornı hám roli” dóretpeleri, shet el hám
mámleketimi tariyxchilari hám de jazıwchilarning kóplegen dóretpelerin sáwlelendiriw
múmkin.
Aymaqta iskerlik kórsetip atırǵan bir qansha mádeniy-aǵartıwshılıq
mákemeleriniń ámeldegi múmkinshiliklerin komplekslik tárzde birlestiriw
ilaj natiyjeliligin jáne de asırıwǵa múmkinshilik beredi. Komplekslik tárzde
jantasıwda suwretleytuǵın kórkem óner úlgilerinen, túrli buyımlardan, kórkem, hújjetli
filmlerden úzindiler beriliwi onıń tariyxıy, kórkem-estetik, tárbiyalıq
tásirin asırıwǵa járdem beredi.
140
11. 4 Baspa baspa ónimleri, maǵlıwmatlar hám informaciyalardan
paydalanıwda sanalı hám aktiv munasábetti tárbiyalaw principi.
Baspa ónimleri, maǵlıwmatlar, informaciyalardan paydalanıw, oqıw
processinde sanalı hám aktiv munasábet principiniń qollanılıwı ilimiy biliw
nizamlıqlarına tiykarlanadı. Sonday eken, óziniń maqseti hám ózgeshelikine kóre biliw
procesi bolǵan oqıw paydalanıwshılardan izbe-izlik, sanalılıq, aktiv oylaw
júrgiziwdi talap etedi. Bilim dáregi retinde oqıwdıń natiyjeliligi
insannıń jaysha oqıwına emes, onıń qanday oqıwına qaray
belgilenedi. Sol sebepli de oqıw oylawǵa, mazmunning
ulıwmalastırılıwına hám salıstırıwlawǵa tıykarlanıwı kerek. Baylanıs processinde
sanalılıq dárejesi hám dóretiwshilik aktivlikke kóre paydalanıwshılardıń úsh toparı
ajıratıp kórsetiledi: Birinshi gruppa ushın baspa ónimi, maǵlıwmat hám informaciyaǵa
salıstırǵanda passiv munasábet ámeldegi bolıp, oylawdıń jetkilikli dárejede
rawajlanbaǵanlıǵı, óz jeke “men”ini oqıw qılınıp atırǵan derek mazmunınan
ajrata almasligi, sın kózqarastan munasábettiń qáliplespegenligi xos bolıp tabıladı. Ekinshi
gruppa paydalanıwshılar ushın oqıw processinde dereklerge aktiv munasábet
qáliplesken, rawajlanǵan abstrakt oylaw ámeldegi bolǵan jaǵday tán bolıp,
oqıw etilgen derekti analiz ete alatuǵın, salıstırıwlaytuǵın, avtor menen
tartısqa kirisiwa alatuǵın, derekler arqalı alǵan bilimin ámeliy
iskerliginde qollay alatuǵın dárejege jetken boladı. Lekin bul gruppa
paydalanıwshılar óz oylawınıń ózgertiriwshi kúshin ańlap jetpegen,
derekler mazmunın tereńlestiriw, rawajlandırıw, jańa ideyalardı jaratıw
dárejesine jetpegen boladılar. Úshinshi gruppa paydalanıwshılar derek mazmunın
ańlap jetiwlerinen tısqarı aktiv rawajlandırıw tiykarında ámeliy maqsetler
jolında paydalana aladılar. Olar ushın oqıw dóretiwshilik izertlew ózgeshelikine iye
bóle baradı. Oqıw mádeniyatınıń zárúrli kórsetkishlerinen taǵı biri
oqıwdıń jaysha qızıǵıwshılıqtan tupten parıqlanıp, onıń biliw hám
bilimlendiriw dúńyaǵa kózqaraslıq motivınıń rawajlanıwı bolıp tabıladı.
141
Kitapxanashı paydalanıwshılardı olardıń ulıwma bilim beriw, arnawlı
tayarlıq dárejesi, oylaw erkinliginiń óz turmıslarında hám jámiyet turmısında
qanshellilik áhmiyetke iye ekenligin sanalı túrde biliwleri tárepke yo'naltira
biliwi kerek.
Kitapxanashınıń juwapkerli wazıypalarınan taǵı biri - paydalanıwshın
zárúr baspa ónimi, maǵlıwmat yamasa informaciyanı ǵárezsiz, puxta qurallar
arqalı tapa biliw, óz múmkinshilikleri hám qızıǵıwshılıqlarına uyqas keliwshi jeke
natiyjelili oqıw sistemasın qáliplestira biliwine úyretiwi kerek.
Bul maqsetlerde kitapxanalar sistemalı tárzde kitapxanashunoslik hám
bibliografiya, informaciyashunoslikka tiyisli bilimlerdi de keń targ'ib etiwleri
kerek.
Bunnan tiykarǵı maqset paydalanıwshılarǵa maǵlıwmat - bibliografiya sisteması,
informaciya xızmeti haqqında bilim beriw, kerekli maǵlıwmatlar hám informaciyalardı
tabıw metodikasın, ilimiy, arnawlı hám kórkem ádebiyatlar menen islewdiń
sınalǵan hám nátiyjeli usılların úyretiw bolıp tabıladı.
11. 5 Kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwde paydalanıwshılardı
úyreniw tiykarında gruppalastırılgan tárzde jantasıw principi.
Paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiwde
kitapxanashılar úzliksiz tárzde olardıń jası, kásipi, maǵlıwmatı, milleti,
psixologiyalıq jaǵdayı menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylarda baylanısde boladılar. Bul
ayrıqshalıqlar baspa ónimlerin, maǵlıwmatlardı, informaciyalardı tıńlaw hám
oqıw qılıwda arnawlı bir ayriqshalıqtı payda etkenligi ushın olardıń
mútajlikleri, sorawları, qızıǵıwshılıqların bólek esapqa alıwları zárúr. Sonıń
ushın da kitapxanashı paydalanıwshılardı tereń úyreniw tiykarında olarǵa xızmet
kórsetiwdiń mazmunı, metodları, shólkemlestirilgen táreplerin gruppalastırılgan
tárzde aparıwı kerek. Gruppalastırılgan tárzde jantasıwdıń eń zárúrli hám
quramalı tárepi paydalanıwshılardıń arnawlı bir social -kásiplik hám demografik
gruppalarǵa tiyisliligin anıqlaw bolıp tabıladı.
142
Shunki, jámiyet rawajlanıwı processinde onıń social sisteması da ózgerip
baradı. Búgingi kúnde mámleketimining social -kásiplik sistemasında
isbilermenler, kishi hám orta biznes wákilleri, fermerler, xizmet kórsetiw
tarawı xızmetkerleri, islep shıǵarıw tarawı xızmetkerleri, túrli qánigeler,
basqarıw tarawı xızmetkerleri, intelligentsiya wákilleri iskerlik kórsetip atırlar.
Kitapxanashılar paydalanıwshılarǵa tereńlestirilgen tárzde xizmet kórsetiwde
ilmiy tájriybe dárejesi, jańa ashılıwshılıq hám jańalıqlar jaratılıwması, isbilermenligi,
innovasion texnologiyalardan paydalana biliwi sıyaqlı faktorlarǵa da itibar
beriwleri kerek. Sonıń menen birge, kitapxanashı paydalanıwshınıń qızıǵıwshılıqı, onıń
oqıw iskerligine tásir kórsetiwshi individual jáne social-psixologiyalıq ózine
xosligini da esapqa alıwı zárúr.
Baspa ónimleri, maǵlıwmatlar hám informaciyalar mazmunın qabıllawda
paydalanıwshınıń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda kitapxanashı
oǵan oylawın jáne de rawajlandırıwǵa xızmet etetuǵın dereklerdi usınıs
etiwi kerek. Paydalanıwshılardı gruppalarǵa ajıratıwda ilimiy tiykarlanǵanlıq
oqıwǵa basshılıq hám kitapxana - informaciya xızmetin keń jayıwdıń zárúrli
shárti bolıp tabıladı. Paydalanıwshılarǵa gruppalastırılgan tárzde jantasıw olardıń
qızıǵıwshılıqların hár tárepleme esapqa alıwǵa tiykarlanadı. Paydalanıwshılar
qızıǵıwshılıqı, olardı kitapxanaǵa qosıw, bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq, informaciya tásiri
ótkeriw, olar menen jumıs aparıw natiyjeliligin asırıwǵa sezilerli tásir
kórsetiwshi zárúrli omil bolıp tabıladı. Paydalanıwshılardıń ámeldegi qızıǵıwshılıqların
anıqlaw hám esapqa alıw kitapxanashıǵa salıstırǵanda qoyılǵan talaplardıń oǵada
zárúrli tárepi esaplanadı.
Onıń basqa zárúrli baǵdarlarınan taǵı biri kitapxanashı paydalanıwshı
qızıǵıwshılıǵınıń ápiwayı gúzetshisi emes, tárbiya maqsetlerinen kelip shıqqan halda
paydalanıwshı qiiqishining qáliplesiwine aktiv tásir kórsete alatuǵın shaxs
ham bolıp tabıladı. Paydalanıwshı qızıǵıwshılıqı -háreketleniwshi, rawajlanıwshı aktivlik bolıp,
tómen basqıshlarda qızıǵıwshılıqtan, ápiwayı shınıǵıwdan ibarat bolsa, joqarı
basqıshlarda sanalılıq, shıdamlılıqlik sapalarǵa iye bolıp, ǵayratkor qızıǵıwshılıq
143
dárejesine jetedi. Kitapxanashınıń paydalanıwshılar qızikishiga tásir
kórsetiwi ádetde tómendegi jónelislerde júz beredi:
1) ámeldegi qızıǵıwshılıqlardı anıqlaw, bahalaw hám jáne de rawajlandırıwdı
shólkemlestiriw;
2) jańa qızıǵıwshılıqlardı qáliplestiriw, olardı bekkemlew hám kúsheytiw;
3) qayta tárbiyalaw arqalı qabıl etiwge bolmaytuǵın qızıǵıwshılıqlardı saplastırıw, jańa
baǵdardaǵı qızıǵıwshılıqlardı qáliplestiriw.
Paydalanıwshılar qızıǵıwshılıǵınıń rawajlanıwı bir tárepden baspa
ónimleri, maǵlıwmatlar, informaciyalardıń mazmunına baylanıslı bolsa, ekinshi
tárepden oqıwdı shólkemlestiriwdiń metodların tuwrı qollay biliwge
baylanıslı.
11. 6 Paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti kórsetiwde
kórgezbelilik principi.
Kórgezbelilikning mánisi úyrenilip atırǵan ob'ekttiń sezimiy qabıl
etiliwi jáne onıń tiykarında anıq kórgezbeli obrazlar kórinisindegi oyda sawlelendiriwdiń
payda bolıwı bolıp tabıladı. Kórgezbelilik principine ámel etilgende esitiw shólkemleri
menen bir qatarda kóriw shólkemleri de qosıladı. Sol sebepli de
xalqımızda “júz ret esitkennen kóre bir ret kórgen maqul” degen naqıl
júdá orınlı qollanıladı. Kórgezbelilik ózlestirilgen bilim, kónlikpe hám
ilmiy tájriybediń paydalanıwshılar yadında uzaq waqıt saqlanıp qalıwına járdem
beredi. Kitapxanashınıń paydalanıwshılar hám túrli derekler menen islewindegi
principlerden biri retinde qollanılatuǵın kózgezmalilik ob'ektiv zárúrat
formasında biliw procesi nizamlıqlarınan kelip shıǵadı hám janlı baqlawdan
abstract (abstrakt ) oylaw tárepke háreketlenedi. Haqıyqatlıqtıń baqlaw etiliwi,
sezimiy biliw - bilimdiń tek baslanǵısh tekshesi bolıp, odan abstrakt
oylawǵa hám ámeliyatqa tárep rawajlanıwı biliw procesiniń ápiwayınan
quramalına, tómenden joqarıǵa rawajlanıwǵa tiykarlanǵan turaqlı jolı bolıp tabıladı.
Akademikalıq I. P. Pavlovning joqarı nerv iskerligi fiziologiyasi haqqındaǵı
táliymatına kóre, birinshi hám ekinshi signal sistemaları insan sanasın psixik
iskerliginiń fiziologikalıq negizi esaplanadı. Ekenin aytıw kerek, birinshi signal sisteması
144
mánis itibarı menen adamda da, haywanlarda da birdey bolıp tabıladı. Birinshi signal
sistemasınıń iskerligi bas mıy úlken yarım sharı qabıǵında betaraf qozǵatgichlarga
shártli reflekslar payda etiwden ibarat. Haywanlardıń mudami ózgerip
turıwshı sırtqı ortalıqqa kelisiwine múmkinshilik jaratıwshı birinshi signal sisteması
bolmıstı sezimiy in'ikos ettiriwdiń fiziologikalıq hasası esaplanadı. Arnawlı bir
tábiy qozǵatgichlar (reń, dám, xid) usı sistemanıń signalları bolıp ximat
etedi. Adam bolsa psixik iskerliginiń fiziologikalıq mexanizmi qosımsha ekinshi
signal sisteması menen jumıs kóredi. Bunda til birligi - sóz signal wazıypasın
atqaradı. Áne usı mánisten alıp qaraǵanda sóz túrli zatlar hám olardıń túrli belgi, qasiyet
hám de sapaları anıq qozǵatgichlarning ańlatiwshısı bolıp tabıladı. Sóz ekinshi
tártip degi qozǵatǵısh esaplanǵanı ushın anıq qozǵatgichlarni ańlatiwshı,
“signallar signalı” esaplanadi. Sezim, sezimiy qabıllaw (aqıl ) hám qıyallarda
sawlelengen zat hám hádiyseler sóylew, sózler sebepligine zatlar sıyaqlı ańlatpalanadı.
Minnetdarlıqtıń materiallıq tasıwshısı bolǵan dawıslı belgiler sisteması - sózler keń
mániste alǵanda til kisiler ortasında mámile hám de pikir almasıwdıń zárúr
quralı bolıw menen bir waqıtta túsinik, abstrakciyalar ańlatpalanatuǵın zárúrli
qural ham bolıp tabıladı. Soǵan kóre, paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti
kórsetiwde ádebiyatlardı usınıs etiw birinshi signal sistemasınan paydalanıw
basqıshında emes, janlı sóz, sóylew arqalı ańlatpalanıwshı ekinshi hám biliw
iskerliginiń úshinshi basqıshı bolǵan ámeliyat dárejesinde bolıwı kerek.
Kórgezbelilik principiniń tiykarǵı maqseti túrli baspa baspa ónimleri,
maǵlıwmatlar hám informaciyalarda kórsetilgen maqset, mazmun, ilimiy hám kórkem
qımbattı ashıp beriwden ibarat bolıp, bul maqsetke erisiw tek “sof”
kórgezbelilik arqalı emes, sóz arqalı múmkin boladı.
Kitapxanashı sóz hám sóylew arqalı paydalanıwshılar dıqqatın zárúrli, aktual
hám áyne waqıtta eń zárúr baspa ónimlerine, maǵlıwmatlar hám informaciyalarǵa
yo'naltiradi. Kórgezbelilik hám sóz muwapıqlıǵı bul túrli dereklerge qızıǵıwshılıqtı
jáne de aktivlashtirishi hám natiyjeliligin asırıwı kitapxana -informaciya xızmeti
ámeliyatında kóp bara tastıyıqlanǵan. Kórgezbelilik, ásirese ashıq kitap fondı
sharayatında bólek kórinetuǵın boladı. Kitapxana -informaciya xızmetiniń kafedra
145
sisteması sharayatında paydalanıwshılardıń baspa ónimleri hám basqa derekler
menen tikkeley baylanıslılıqta bolmaǵanlıǵı ushın kitapxanashı paydalanıwshı
menen sáwbet waqtında onı kitapxana fondı menen tanıstırıw múmkinshiligine iye
emes. Ashıq baspa ónimleri hám maǵlıwmatlar fondı sharayatında bolsa
kitapxanashı, fond, paydalanıwshı ortasında hesh qanday tosıq joq hám
nátiyjede tikkeley óz-ara baylanıs ornatıw ushın qolay sharayat jaratıladı. Ulıwma
alǵanda túrli qurallardı waqıtında hám uyqas tárzde qóllaw tiykarında tashkil
etilgen hár bir ilaj, usınıs etilgen baspa ónimi, maǵlıwmat, usınıs etilgen
informaciya paydalanıwshılar tárepinen aktiv, sezim menen qabıl etiledi.
Paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya xızmeti kórsetiwde joqarıda kórip
shıǵılǵan hár bir princip ayriqshalıqqa iye bolsada, olar óz-ara baylanıslılıqta
bolıp, bir-birin toldırǵan halda bir pútkil sistemanı quraydı. Bul
principlerdiń hár biri bólek halda paydalanıwshılarǵa kitapxana - informaciya
xızmeti kórsetiwde maqsetke erisiw ushın jetkilikli emes bolıp tabıladı. Tek barlıq
principlerge komplekslik tárzde ámel qılıw tiykarındaǵana kitapxana - informaciya
xızmetiniń natiyjeliligin asırıw múmkin