Kitapxanashunoslik pániniń strukturası

2. 2. Kitapxanashunoslik pániniń strukturası
Kitapxanashunoslik pániniń strukturası, ishki shólkemlestirilgen forması onıń bir
pútkil, bekkem, salıstırmalı turaqlı, óz-ara baylanıslılıqtaǵı bólimleri,
elementleri, tárepleri birliginen dúziledi. Kitapxanashunoslik
pániniń strukturası boyınsha bir birine qarsı bolǵan túrli qarawlar ámeldegi
bolsada ilimiy tiykarlanǵanları tómendegilerden ibarat esaplanadi: 1) ilimiy nızamlar ; 2)
ilimiy principler; 3) ilimiy teoriyaler; 4) izertlew metodları ; 5) túsiniklerdi
ańlatiwshı sistema ; 6 ) boljawlar ; 7) baqlawlar hám tájiriybelerge tiykarlanǵan
maǵlıwmatlar. Bunnan tısqarı kitapxanashunoslikka salıstırǵanda bir tárepden
ilimiy pán retinde, ekinshi tárepden, oqıw pán retinde jantasıwlar da
bar bolıp tabıladı.
Ilimiy pán retinde kitapxanashunoslikning strukturasın shártli túrde
tómendegishe kórsetiw múmkin:
32
1. Kitapxanashunoslikning teoriyalıq tiykarları.
2. Kitapxana -informaciya maǵlıwmatları kompleksin qáliplestiriw teoriyası.
3. Kitapxana -informaciya qıdırıw sisteması teoriyası.
4. Paydalanıwshılarǵa kitapxana -informaciya xızmeti kórsetiw teoriyası.
5. Kitapxana -informaciya iskerligin basqarıw
6. Kitapxanashılıq jumısı hám kitapxanashunoslikka tiyisli pikirler tariyxı.
Kitapxanashunoslik oqıw páni retinde tómendegi bólimlerden tashkil
tabadı :
1. Kitapxanashılıq jumısı tariyxı hám teoriyası.
2. Hújjetler rezervi.
3. Hújjetlerdi analiz hám sintez metodı tiykarında qayta islew.
4. Paydalanıwshılarǵa xizmet kórsetiw.
5. Kitapxana -informaciya iskerligi menejmenti hám marketingi.
6. Hújjetshunoslik: jumıs júrgiziw tiykarları.
7. Ózbekstanda hám shet el mámleketlerde kitapxanashılıq jumısı tariyxı.
Bul struktura oqıw psixologiyasi, kitapxana reklaması, paydalanıwshı
psixologiyasi sıyaqlı oqıw kursları esabına keńeyip baradı.
III Bap. Kitapxanashunoslikning metodologiyasi hám
metodikası
3. 1 Kitapxanashunoslikning metodologiyasi
Basqa pánler sıyaqlı kitapxanashunoslik páninde de óz baǵdarında
qollanılatuǵın metodlardan tısqarı umumfalsafiy nızamlar ulıwma
metodologiya retinde ámel etedi. Bul nızamlar dialektik nızamlar bolıp, ámel
qılıw diapazonına kóre bir-birinen parıq etedi. Atap aytqanda, qaramaqarshiliklar birligi hám gúresi nızamı rawajlanıwdıń barlıq noqatlarında kórinetuǵın
boladı. Eger ol barlıq processlerdi háreketlendiriwshi kúsh retinde bir jıldam
bolsada ámel etiwin toqtatıwı rawajlanıw hám rawajlanıw procesiniń
toqtap qalıwın ańlatadı. Sol sebepli de bul nızamdı biz diapazonına kóre
differentsial dep ataymız. Kitapxanashunoslik teoriyalıq, kitapxana jumısı bolsa
ámeliy ózgeshelikke iye, lekin kitapxanashılıq jumısı teoriya arqalı jáne de
rawajlanadı, kitapxanashunoslik bolsa kitapxana jumısı ámeliyatı arqalı jáne de
33
rawajlanıwlasadı. Muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi nızamı
rawajlanıw procesiniń arnawlı bir bólimlerinde kórinedi, evolyusiya procesi sap
muǵdarlıq ózgerisler dáwiri bolıp, bul nızamnıń ámel etiwi sezilmaydi.
Lekin bul muǵdarlıq ózgerisler jańa sapa ózgerislerine oǵada baslawı menen
ózin tolıq kórinetuǵın ete basladı. Sol sebepli de onı differentsial-integral
dep ataw múmkin. Kitapxanalardıń muǵdarlıq tárepten kóbeyip barıwı
kitapxanashunoslikka tiyisli pikirlerdiń zárúrliligin talap etedi.
Kitapxanashunoslikka tiyisli pikirlerdiń rawajlanıwlasıp barıwı kitapxanashılıq
jumısınıń jáne de rawajlanıwına tásir ótkeredi. Bul process turaqlı jáne úzliksiz
dawam etiwshi process bolıp tabıladı.
Biykardı biykar nızamı aldınǵı eki nızam sapa rawajlanıwınıń barlıq
basqıshlarında ámel qilsada ol qayta biykar júz bergen waqtında, yaǵnıy ámeldegi
processtiń aqırında, salıstırmalı juwmaqlanganlik jaǵdayına jetken waqıtta kórinetuǵın boladı.
Bul spiral''simon háreketde mudami tákirarlanıwshı nızam bolıp tabıladı. Sol sebepli de
rawajlanıw procesin basdan ohirigacha qamtıp alǵanlıǵı ushın bul nızam
integral dep ataladı. Kitapxanashunoslikning búgingi rawajlanıwı onıń
aldınǵı rawajlanıwı basqıshlarınıń biykarı bolıp tabıladı, usınıń menen birge óziniń
rawajlanıwı ushın aldınǵı basqıshlardı talap etedi.
Diapazonına kóre qarama-qarsılıqlar birligi hám gúresi nızam
dialektikaning yadrosı dep atalsada, hár úshew nızam ob'ektiv bolmısta, barlıq
pánlerde, atap aytqanda, kitapxanashunoslik páninde de teń ámel etedi. Joqarıda
aytıp ótilgen nızamlardan tısqarı dialektika kategoriyalari da
kitapxanashunoslik pániniń bar ekenligi hám rawajlanıwda keń ámel etedi.
Bul kategoriyalar forma hám mazmun, mánis hám hádiyse, sebep hám aqıbet, múmkinshilik
hám haqıyqatlıq, zárúriyat hám kútilmegen jaǵday kategoriyalari bolıp tabıladı.
Mazmun - predmetler, hádiyselerdiń tiykarın quraytuǵın, olardı
naǵız ózinday jaǵdayda ańlatiwshı ayrıqshalıqlar, baylanıslar, processler birligi bolıp tabıladı.
Forma - predmetler, hádiyselerdiń dúzilisi, mazmunning tártipke
salınǵanlıq principi, kórinetuǵın bolıw usılı, yaǵnıy sırtqı ańlatılıwı bolıp tabıladı.
34
Mazmun bir qansha sırtqı kórinislerde ańlatılıwı múmkin. Mısalı, social
ań jáne onıń formaları yamasa háreket jáne onıń formaları.
Mazmun hám forma arnawlı bir bir zat yamasa hádiysediń úzliksiz dialektik
baylanıslar bolǵan eki tárepi bolıp tabıladı. Mazmunni quraytuǵın ishki ayrıqshalıqlar,
elementler formasız ańlatpalanmaganidek, zat hám hádiysediń sırtqı kórinisi,
ańlatpası da mazmunsız kórinetuǵın bola almaydı. Gegel'' aytqanı sıyaqlı, mazmunning
formaǵa ıyelewi óz gezeginde formanıń mazmunga ıyelewi bolıp tabıladı. Eger kórkem óner
dóretpelerin alıp kóretuǵın bolsaq, avtor tárepinen ilgeri surilgan ideyalar
dóretpe mazmunınıń, bul ideyanı ańlatıwda málim bir kompozisiya, til, usıl,
obrazlar hám janr túri bul miynettiń formasın ańlatadı. Bunnan tısqarı bir
mazmun túrli sırtqı kórinislerde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Mısalı, Ámir Temur obrazı
poeziyada da, prozada da, dramaturgiyada da, kino kórkem ónerinde de óz ańlatpasın
tapqan.
Formanıń mazmunga sáykes keliwi salıstırmalı bolıp, mazmunning salıstırǵanda tez
ózgeriwshenligi, formanıń astelew ózgeriwshenligi nátiyjesinde aldınǵı óz-ara
uyqaslıq qarama-qarsılıqǵa aylanadı hám olar ortasında gúres baslanadı. bul gúres jańa
mazmunga uyqas bolǵan jańa formanıń payda bolıwına alıp keledi.
Mánis - arnawlı bir predmet, hádiyse yamasa processtiń salıstırmalı turaqlı, ishki
jasırın belgileri kompleksi bolıp tabıladı.
Hádiyse - ob'ektiv reallikdagi arnawlı bir predmetler, hádiyseler,
processlerdiń sırtqı, salıstırmalı ǵárezsiz, ózgeriwshen, baqlaw múmkin bolǵan
jaǵdayın sáwlelendiretuǵın túsinik bolıp tabıladı.
Tiri organizmlerge tán bolǵan element almasinuvi olardıń mánisin
tashkil etse, 1, 5 millionnan kóbirek túrdegi tiri janzatda hádiyse retinde
kórinetuǵın boladı. Haqıyqatlıqtaǵı processler arnawlı bir sebepler nátiyjesindegine payda
boladı. Odan basqa, yaǵnıy ekinshisin keltirip shıǵarǵan hádiyse sebep, kelip
shıqqanı aqıbet bolıp tabıladı. Sebep hár qanday emes arnawlı bir aqıbetlerdi keltirip
shıǵaradı. Hár qanday haqıyqatlıq dóretiwge keliwinen aldın múmkinshilik formasında ámeldegi
boladı. Múmkinshilik ele ámelge aspaǵan haqıyqatlıq bolıp tabıladı. Soǵan kóre múmkinshilik -
arnawlı bir xodisaning, processtiń kelip shıǵıwı, ámeldegi bolıwınıń shárt-
35
sharayatları jıyındısı bolıp tabıladı. Múmkinshiliklerdiń real hám abstrakt formaları
bar bolıp tabıladı. Haqıyqatlıqqa aylanıwı ushın zárúrli shárt-sharayat yetilmagani abstrakt
múmkinshilik dep ataladı.
Haqıyqatlıq - ámelge asqanı múmkinshilik bolıp tabıladı. Múmkinshilik hám haqıyqatlıq waqıyalar
rawajlanıwınıń eki úzliksiz basqıshı - onıń nátiyjesinde aqıbetke tárep
háreketin ańlatadı.
Zárúriyat - predmetler hám hádiyseler ortasındaǵı nızamlı baylanıslılıqtan
kelip shıǵıs, anıq tárzde júz beretuǵın hádiyseler, processler bolıp tabıladı.
Zárúriyat hádiyseler zrtasidagi sonday talaplanǵan baylanıslılıqtı, ol jaǵdayda hádiyse
- sebep, anıq sapada hádiyse-aqıbetke alıp kelad. Zárúriyat predmet hám
hádiyselerdiń ishki, turaqlı, tákirarlanıwshı ulıwma munasábetlerin,
rawajlanıw daǵı tiykarǵı jónelislerdi ańlatadı. Zárúriyat ishki hám sırtqı, ulıwma
hám ayırım zárúriyatlarǵa ajratıladı. Predmet hám hádiyselerdiń ishki mánisinen
kelip shıǵıwshı zárúriyatlar ishki, waqıyalardıń bir-birine tuwrı keliwi
nátiyjesinde kelip shıǵısı sırtqı zárúriyat bolıp tabıladı. Ulıwma zárúriyat voqeilikning
keńlew salasında, ayırım zárúriyat bolsa ayırım ob'ektte ańlatpalanadı.
Kútilmegen jaǵday - waqıyalar hám hádiyselerdiń óz-ara baylanısıwındaǵı nızamlı
hádiyselerden kelip shıqpaǵanlıǵı ushın júz beriwi de, júz bermasligi da
múmkin. Kútilmegen jaǵdaylar da sebepli bolıp, zárúriyattıń arnawlı bir elementleri
ámeldegi bolǵan hádiyseler bolıp tabıladı. Kútilmegen jaǵdaylar qatań anıqlıq hám anıqlıq
xarakterine iye bolmaydı.
Itimallıq - tosınarlı hádiyseler júz beriw múmkinshiliginiń kriteryası bolıp tabıladı.
Múmkin bolmaǵan hádiyse itimallıǵı nolǵa, zárúrli itimallıǵı birge teń bolıp tabıladı.
Zárúriyat hám kútilmegen jaǵday salıstırmalı bolıp, zárúriyat arnawlı bir sharayatta kútilmegen jaǵday retinde
yamasa kerisinshe kórinetuǵın bolıwı múmkin. Z. hám T. kategoriyasini biliwdiń ámeliy
áhmiyeti sonda, olardı aldınan biliw social processlerdi basqarıw,
olardıń baǵdarın aldınan kóre biliw hám maqsetke muwapıq basqarıw
múmkinshiligin beredi. Kútilmegen jaǵdaylardı biliw bolsa maqul túsetuǵın bolmaǵanlarınıń aldın
alıw, unamlılarınan paydalanıw imkaniyatın beredi. Eń ulıwma baylanıslılıqlar
“Jekelik-ulıwmalıq”, “uqsawlıq -farq”, “sapa -muǵdar”, “ápiwayı -
36
quramalı”, “bólim- pútkil”, “cheklilik- sheksizlik”, “forma - mazmun”,
kategoriyalaridan tısqarı determinizmning universal baylanısların ańlatiwshı
“mánis-hádiyse”, “sebep- aqıbet”, “zárúriyat - kútilmegen jaǵday”, “múmkinshilik -haqıyqatlıq”
kategoriyalari da bar bolıp tabıladı. Predmetler, hádiyseler, processlerdiń keńislikdegi
ornı, waqıtta bar ekenligi hám basqa ózgesheliklerine kóre basqalarınan parıqlanishi -
jalǵızlıq bolıp tabıladı.
Ulıwmalıq - bólek hádiyseler, predmetlerdiń ob'ektiv ámeldegi uqsas
belgileri, málim munasábetlerde hádiyseler, baylanıslardıń bir gruppaǵa
tiyisliligin ańlatatuǵın túsinik bolıp tabıladı.
Sistema - óz-ara baylanıslar elementleriniń shólkemlestirilgen, tártibiy sistemaǵa túsken
haldaǵı bar ekenligi bolıp tabıladı.
Element - quramalı processler, predmetler, hádiyselerdiń úyrenilip atırǵan
waqıttaǵı bólindis strukturalıq bólegi bolıp tabıladı.
Struktura (sistema ) - ol yamasa bul quramalı pútkil elementlerdiń salıstırmalı ózgermeytuǵın
baylanıslılıǵınıń usılı (nızamı ) bolıp tabıladı.
Struktura ob'ekttiń turaqlılıǵın, úzliksizliligi, sapalı arnawlı birdigini
támiyinleytuǵın ishki hám sırtqı baylanıslardıń tártipke túsken bar ekenligi bolıp tabıladı.
Determinizm - sebebiyat hám nizamlıqshılıq principine tiykarlanadtgan
túsinikti ańlatadı. Determinizm latınsha “determino” - belgileyman
mánisin ańlatadı.
Pútkil - óz-ara baylanıslı bolǵan bólimlerden shólkemlesken málim bir
sisteması bolıp tabıladı. Bólim bolsa bul pútkil rejimine kirgen salıstırmalı ǵárezsiz strukturalıq
bólimleri bolıp tabıladı. Sistema, element, pútkil, bólim, quram túsinikleri
kitapxanashunoslik páni sisteması, quraytuǵın elementler, strukturalıq bólimler
túsiniklerin ańlatadı.