Kitap Kapağı. cdr

4. 

Orta Çağ’da Bâdgîs’e Dâhil Yerler 

Bölgeye İslâmiyet’in girdiği ilk yıllarda Horâsân’daki kentler sayılırken Belh, Herât, 

Bûhâra,  Fergana,  Şaş,  Tirmiz  ve  Serahs  başta  olmak  üzere  birçok önemli  şehirle  birlikte 

Bâdgîs  de  zikredilmiştir  (Öztürk,  2018,  s.  46-47).  Belâzurî,  Horâsân’ın  dört  kısımdan 

meydana  geldiğini  Bâdgîs’i  de  bu  dört  grubun  birincisinde  yer  aldığını  kaydetmiştir.

1

 

Makdisî ise Horâsân’ı dokuz bölge ve sekiz bölüme ayırdığı taksimatında bu bölümlerin en 

büyüğünü Bûşenc, Bûşenc’den sonra sırasıyla Bâdgîs, Garcistân, Merv’er-rûd, Tohâristân, 

Bâmyân, Kenc-i Rustak ve İsfizâr olarak kaydetmiştir (s.261). Ebûl Fidâ Bâdgîs’in dördüncü 

iklimde olduğunu kaydetmiştir (Ebûl Fidâ, 2017, s. 355).  

                                                

1

  Bu  dört  grup  şunlardır,    Birincisi,  Nîşâbûr,  Kûhistân,  Tabeseyn  (iki  Tabes),  Herât,  Bûşenc,  Bâdgîs  ve  adı 

Taberân  olan  Tûs  illerini  ihtivâ  eden  İran  şehirleri.  İkincisi,  Merv,  Tâlekân,  Nesâ,  Bâverd,  Merv’er-rûd, 

Hârezm,  Zemn  ve  Âmul.  Üçüncüsü,  Ceyhun  Nehri’nin  batı  tarafındaki  ülkedir.  Nehir  ile  arasında  sekiz 

fersahlık  mesafe  vardır.  Bu  ülke  Faryâb,  Cürcân,  yukarı  Tohâristân  (Tâlekân),  Hûttal  (Vâhş),  Kûvâdiyân, 

Enderâbe,  Bâmyân,  Bâğlân  ve  Vâlic  illerinden  mürekkeptir.  Dördüncüsü,  Mâverâünnehir  yer  almaktadır. 

Burası; Buhârâ, Şâş, Turaibend, Sogd (yani Kîş ve Nesef), Usrûşene, Sâmân, Fergâna, Semerkand, Serahs gibi 

Türk illerini ihtivâ etmektedir (İbn Fakih, 2013, s.237). 

---

Uluslararası Yaylacılık ve Yayla Kültürü Sempozyumu, 26 - 28 Eylül 2019 - Giresun 

International Symposium on Transhumance and Upland Settlement Culture, 26

th

 - 28

th

 of September 2019 – Giresun

 

59 

 

Bâdgîs, X. yüzyıldan beri çok sayıda köyü olan verimli ve bereketli bir şehirdi (Ebûl 

Fidâ, 2017, s. 355; İsfizârî, 1338, C.II, s. 133;Hamdullah Müstevfî, 1919, s. 151). Dönemin 

kaynakları  buranın  üç  yüz  civarında  köyünün  olduğunu  kaydetmişlerdir  (Hudûdü’l-âlem, 

2008, s. 59; Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 94).  

Orta Çağ’da Bâdgîs’e bağlı  yerler şunlardı:  Dihistân, Büst, Câdâvâ, Cebelü’l-Fidâ 

(Gümüştepe-Kûh-i  Sîm),  Kûcûnâbâd  (Kûgânâbâz),  Kûfe,  Kûmîs,  Cazvî,  Kâbrûn  veya 

Kâlvûn (Ensârî, 1383, s. 103; İbn Havkal, 1992, s. 221; İstahrî, 1989, s. 212;  Makdîsî, 1994, 

s. 263; Opçin, 2015, s. 333; Strange, 2015, s. 502).  

Bâdgîs şehirlerin en büyüğü, en şenlikli, en mamûr olanı Herât’ın kuzey doğusunda 

ve Bâdgîs’in güney kısmını oluşturan Dihistân idi (İbn Havkal, 1992, s. 221; İstahrî, 1989, 

s.  212;  Makdîsî,  1994,  s.  271;  Strange,  2015,  s.  501-502).  Burası  Bâdgîs’in  başkentiydi 

(Hamdullah  Müstevfî,  1919,  s.  151; Strange,  2015,  s.  502).  Şehir,  dağın  eteğinde  tepeler 

üzerine kurulmuştu. Bûşenc’in dörtte biri kadardı. Yaz sıcaklarından korunmak için tuğladan 

yapılan yer altı evleri meşhurdu (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 95; İstahrî, 1989, s. 212;  Piyadeoğlu, 

2011, s. 22; Strange, 2015, s. 502). Akarsuyu az olduğu  için ziraatı gelişmemişti (Opçin, 

2015, s. 333; Piyadeoğlu, 2011, s. 22).  

Kucunâbâd  (Kûgnâbâz-Kuhunâbâd),  Câdâvâ  ve  Kalvûn,  Serahs  yolu  üzerindeydi. 

Bâdgîs’in  yöneticileri  Kucunâbâd’da  otururlardı.  Burası  Dihistân’a  yarım  fersah 

uzaklıktaydı (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 95). Kucunâbâd ve Cazvî’nin akarsuları boldu. Ancak 

yine de sulu tarım fazla yaygın olmayıp yağmur suları ile yapılmaktaydı. Kûfe step bir alanda 

kurulmuştu (el-Makdîsî, 1994, s. 271; Opçin, 2015, s. 333).   

Çihil  Duhteran  (Kırk  Kızlar),  Zeferân,  Lenger-i  Şeyh  Buğra,  Lenger-i  Emîr 

Gıyâseddîn, Taht-ı Melik ve Tarnâbâd başta olmak üzere birçok kasaba 15. yüzyılda hâlâ 

mâmûrdu (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 32).  

Çihil  Duhterân  Bâdgîs’in  önemli  kasabalarından  biri  olup  burada  bir  ziyaret  yeri 

vardı (İsfizârî, 1338, C.I, s. 145).  Halk buraya gelip dualar edip dilekte bulunurdu.  Şehrin 

nüfusu  kalabalıktı.  Burada  pazar  kurulurdu.    Çihil  Duhterân’da  Emîr  Nizâmeddîn  Ribatı 

vardı.  Kasabanın  yakınından  geçen  ırmak  su  sorununu  çözmüştü  (Hâfız-i  Ebrû,  1349,  s. 

105).  Timurlu  hükümdarı  Mîrzâ  Şâhruh’un  eşlerinden  Mülket  Ağa  Herât’a  sekiz  fersah 

mesafede Dere-i Zengî ve Çihil Duhterân arasında geniş bir kervansaray inşâ ettirmişti. Daha 

sonraki yıllarda harap olan bu kervansarayı kimse tamir ettirmediği için hiçbir iz kalmamıştır 

(Hândmîr, 1994, s. 346).  

Cebel-i  Fidde  (Fîdâ)  adından  da  anlaşılacağı  üzere  dağlık  bir  alanda  kurulmuştu 

(Makdîsî, 1994, s. 271). Orta Çağ’da Kabrûn’un (Kalvun) suyu hem sulama için ve hem de 

içmek  için  yeterliydi.  Ancak  yine  de  tarım  yağmur  suları  ile  yapılmaktaydı.  Bu  durum 

sulama kanalı sisteminin çok yaygın olmadığını göstermektedir (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 95). 

Bâdgîs’in Serahs  yolu üzerinde Kûh-i Nûkre adında bir  yerleşim  yeri daha vardı (İstahrî, 

1989, s. 212; Strange, 2015, s. 502).  

---

60 

Uluslararası Yaylacılık ve Yayla Kültürü Sempozyumu, 26 - 28 Eylül 2019 - Giresun  

International Symposium on Transhumance and Upland Settlement Culture, 26

th

 - 28

th

 of September 2019 – Giresun 

 

Makdîsî  Bâdgîs’e  bağlı  dokuz  büyük  kasabanın  isimlerini  vermişse  de  Moğol 

istilâsıyla  harap  olduklarından  yerleri  tespit  edilememektedir.  Bâdgîs’in  doğu  kesimi, 

Herât’ın  ise kısmen kuzey doğusu Kenc-i Rustak olarak  bilinirdi (Strange, 2015, s. 500). 

Daha  sonra  Kenc-i  Rustak  sonraları  Afganistan’ın  batısını  kapsayan  geniş  bir  alan  için 

kullanılmaya  başlandı  (Barthold,  1930,  s.  47).  Orta  Çağ’da  Kenc-i  Rustak  aynı  zamanda 

buradaki kasabanın da ismiydi (Makdîsî, 1994, s. 271).  En önemli şehirleri Beben (Babne), 

Keyf ve Bağşûr’du (Strange, 2015, s. 500).  

İbn  Havkal  Bağşûr’un  hicrî  4.  yüzyılda  Horâsân’ın  en  mâmur  şehirlerinden  birisi 

olduğunu kaydetmiştir (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 98). Herât ile Merv arasında Merv’er-rûd’a 

daha yakın bir yerleşim yeridir. Burası Kenc-i Rustak’ın ana kasabalarından biriydi. Çöllerin 

ortasında  düz  bir  alanda  kurulmuştu.  Su  ihtiyacı  kuyulardan  sağlanmaktaydı.  Burası 

havasının  güzelliği  ile  meşhurdu  (Barthold,  2005,  s.  221;  Câmî,  1971,  s.  143;  el-İstahrî, 

1989, s. 213; el-Makdîsî, 1994, s. 272; Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 98;Hudûdü’l-âlem, 2008, s. 59; 

Opçin, 2015, s. 334; Strange, 2015, s. 500). XV. yüzyıldaki kayıtlara göre evleri kerpiçtendi 

(Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 111). Sonraki dönemleriyle ilgili çok fazla bilgi bulunmamaktadır. 

Bağşûr’un kalıntıları günümüzde Kal’a-yı Nevr olarak bilinmektedir (Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 

32, 98; Strange, 2015, s. 500-501).  

Bevne (Beben) de Bâdgîs’in beldelerinden olup (Ebûl Fidâ 2017, s. 355; Hamdullah 

Müstevfî, 1919, s. 151) küçük bir kasabasıydı (Barthold, 2005, s. 222;İstahrî, 1989, s. 212; 

Strange,  2015,  s.  501,  503).  Beben,  Herât’ın  kuzeyinde  ve  buraya  üç  konak  uzaklıktaydı 

Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 24; Uslu, 1997, s. 369). Şehir Bûşenc’den daha büyüktü (İstahrî, 1989, 

s.  213).  Buraya  bağlı  olan  en  önemli  yerler  Kenc-i  Rustak  ve  Keyf’di.  Keyf  kırsal  bir 

kasabaydı  (Makdîsî,  1994,  s.  26).  Orta  Çağ’da  Beben  ve  Keyf‘in  akarsuları  bağları  ve 

bahçeleri çoktu. Binaları kerpiçtendi (Opçin, 2015, s. 334; Hâfız-i Ebrû, 1349, s. 111).  Ekin 

alanları bağ ve bahçeden daha çoktu. Bunun en önemli sebebi ise sularının azlığıydı (Hâfız-

i Ebrû, 1349, s. 24).  

Bâdgîs’ın  Orta  Çağ’da  çevresindeki  önemli  yerleşim  yerlerine  olan  uzaklığı  ise 

şöyledir, Bûşenc-Bâdgîs arası üç merhale, Bâdgîs-Herât arası dört merhale (Ya‘kûbî, 2002, 

s. 61).  

Bâdgîs’teki  şehirlerin  harabelerinden  buralarda  önemli  yerleşim  yerlerinin  olduğu 

anlaşılmaktadır.  Ancak  yerleşim  yerlerinin  eski  isimlerinin  çoğu  Moğol  istilâsıyla  harap 

olduktan sonra unutulmuş  ve 14-15.  yüzyıllarda  yeni  isimlerle anılır olmuşlardır (Hâfız-i 

Ebrû, 1349, s. 98).Günümüzde Bâdgîs vilayetinin merkezi Kale-i Nev şehridir. 20.591 km² 

yüzölçümündeki vilayetin nüfusu 400.000'dir.  

 

 

---

Uluslararası Yaylacılık ve Yayla Kültürü Sempozyumu, 26 - 28 Eylül 2019 - Giresun 

International Symposium on Transhumance and Upland Settlement Culture, 26

th

 - 28

th

 of September 2019 – Giresun

 

61