Kiritgan dastlabki kunlardan boshlab ijtimoiy yo‘naltiriligan

BYUDJETNING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI

Byudjetningmohiyatini yoritishda
uni
qay darajada ekanligidan

qat’iy nazar uch jixatdan yondoshish mumkin:¹

• 
  iqtisodiy kategoriya sifatida;
  

¹ M. Yo‘ldoshev.Y. Tursunov.’Moliya huquqi’.52 bet

• 
  moddiy ma’noda;
  

• 
  huquqiy kategoriya sifatida.
  

Iqtisodiy kategoriya sifatida

byudjet turli byudjet

fondlarini shakllantirish, taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro‘yobga chiquvchi iqgisodiy munosabatlardir va uning asosida

doimo moddiy ishlab chiqarish, yotadi.
hamda nomoddiy xizmat ko‘rsatishlar

Moddiy manoda byudjet tegishli darajadagi davlat va mahalliy
hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo‘yilgan
siyosiy, iqgisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarshi imkonini beruvchi markazlashtnripgan pul mablag‘lari fondidan iboratdir. Davlat
tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni byudjet hisobidan moliyaviy
ta’minlash degan-da byudjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko‘zda tutiladi.

Huquqiy kategoriya sifatida

byudjet tegishli
hudud doirasida

markazlashtirilgan pul mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash,

foydalanishga
qaratilgan va tegishli davlat, yoki mahalliy
hokimiyat

idorasi tomonidan tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iboratdir.
Belgilangan tartibda ko‘rib chiqilgan va tasdiqlangan byudjet davlatning,
yoki mahalliy hokimiyatlarning asosiy moliyaviy rejasiga
aylanadi.Byudjet alohida bir mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:
—byudjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning
iqgisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo‘nalishlarini to‘la qamrab oladi;

• 
  byudjet boshqa turdagi moliyaviy rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi.
  

O‘zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to‘g‘risida»gi
Qonuniga asosan Davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan:«Davlat

byudjeti — davlat pul mablag‘larining (shu jumladan, davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek,
moliya yili mobaynida aniq maqsaddar uchun ajratiladigan mablag‘lar

sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi».
Davlat byudjetiga ta’rif berishda, unga byudjetning mohiyatini to‘liqroq ochib beradi:


quyidagicha yondoshish

«Davlat byudjeti - umumjamiyat xarajatlarini moliyalashtirish

maqsadida tuziladigan,
hokimiyatning
qonun chiqaruvchi oliy organi

tomonidan tasdiqlanadigan davlatning markazlashtirilgan pul fondidir».
Davlat byudjeti har yil ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida Davlat byudjeti 1 yanvardan 31 dekabr muddati uchun tuziladi (ya’ni, byudjet yili kalendar yilga mos) va byudjet
jarayoni bilan bog‘liq barcha jarayonlar O‘zbekiston Respublikasining
«Byudjet tizimi to‘g‘risidag»gi Qonuniga ko‘ra muvofiqlashtiriladi.
Davlat byudjetining iqtisodiy va ijtimoiy mohiyagi uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Davlat byudjetining funksiyalari to‘g‘risida iqgisodchi olimlar o‘rtasidagi turli munozaralar mavjud.
Prof. L A. Drabozina Davlat byudjetining mohiyatini yoritishda uning
quyidagi funksiyalarini ko‘rsatib o‘tadi;¹

1. 
   YAIM qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi;
   
2. 
   Nazorat funksiyasi;
   
3. 
   Iqtisodiyotni boshqarish funksiyasi;
   
4. 
   Ijtimoiy funksiyasi.
   

YAIM
qiymatini
qayta taqsimlash funksiyasi. Milliy daromad

tovar - pul munosabatlari sharoitida asosan pul ko‘rinishida
qilinadi.
hisob

¹ L.A.Drabozina.Finansы.Ucheb.Posobie.-M.’.YUNITI’.1999.Str.111

Davlat byudjetining asosiy daromadlari, uni 80-90 foiz daromadlarini tashkil etuvchi soliqlar va soliq funksiyasini bajaruvchi
majburiy yig‘imlardan tashkil topadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan
mamlakatlarning byudjet daromadlarida aholining daromad solig‘i,

korporatsiyalar daromadlariga soliqlar, aksiz, boj to‘lovlari salmoqli o‘rinni egallaydi.
qo‘shilgan
qiymat solig‘i,

YAIM taqsimotida iste’mol va jamg‘arma fonddari tashkil etiladi va bu taqsimot jarayonida iste’mol fondi 3/4, jamg‘arma fovdi 1/4 nisbatni tashkil etadi hamda ushbu nisbatni barcha davlatlarda saqlashga
harakat qilinadi. Bu nisbatning o‘zgarishi mamalakatlar iqgisodiyotiga
salbiy ta’sir etishi mumkin.

YAIM
oshiriladi:
qayta taqsimoti
quyidagi ob’ektlar o‘rtasida amalga

• 
  ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‘rtasida;
  
• 
  iqtisodiy hududlar o‘rtasida;
  
• 
  davlat bilan aholi o‘rtasida.