Kiritgan dastlabki kunlardan boshlab ijtimoiy yo‘naltiriligan

KIRISH

O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardan boshlab ijtimoiy yo‘naltiriligan bozor iqtisodiyoti sari bosqichma-bosqich ilohotlarni amalga oshirmoqda.
Davlat byudjetining tug‘ri va oqilona tashkil etilipsh, nafaqat, mamlakat makroiqtisodiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi, balki xo‘jalik sub’ektlarining iqtisodiy faoliyatiga har tomonlama ta’sir etish orqali mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga olib keladi.
Keyingi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar bilan bir rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ijtimoiy qatorda, himoya masalalarining, qishloq xo‘jaligi sohasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, strategik sanoat korxonalariny davlat mablag‘lari hisobidan moliyalashtirishning o‘sishi YAIMning Davlat byudjeti orqali taqsimlanish salmog‘ining ortishiga olib kelmoqda.
Iqtisodiy qonun va ta’riflardan ma’lumki, barqaror holatdagi Davlat byudjeti deganda uni taqchilliksiz yoki muayyan andozaga mos keluvchi taqchillik bilan ijrosi tushuniladi. Davlat byudjetidagi taqchillikning me’yoridan ortishi yoki uni asoratli ravishda bo‘lishi, uni moliyalashtirish manbalariga ko‘ra, yo boshqarib bo‘lmas davlat qarzlarini, yoki inflyasiyani keltirib chiqaradi. Bu o‘z navbatida, aholining kam tamillangan qismining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
SHuningdek, bu holat iqgisodiyopsh ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlariga o‘tkazishning asosiy tamoyillaridan biri — kuchli ijtimoiy siyosat olib borishga to‘sqinlik qiladi.
Mazkur kurs ishi soliq-byudjet siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri davlat byudjeti taqchilligini boshqarish masalasiga bag‘ishlangan.

I -BOB. DAVLAT BYUDJETINING MOHIYATI

1.1 DAVLAT BYUDJETNING KELIB CHIQISHI VA SHAKLLARI

Davlat byudjeti umumdavlat pul mablag‘lari fondining iqtisodiy ko‘rinishida tashkip topishining asosi bo‘lib, u jamiyagning umumiy pul mablag‘lari fondlari tizimida asosiy o‘rinni egallaydi. Bundan tashqari, u ipshab chiqarshpning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, uning mazmuni va tarkibi aniqlaydi hamda ishlab chiqarish rivojlanishidagi zaruriy tangliklarni va ijtimoiy extiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi. SHunday qilib, Davlat byudjetining moxiyagi jamiyat xo‘jalik tizimining xa-rakteri bilan bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy qonunlarni ta’siri, davlatning tabiati va vazifalari bilan belgilanadi.
Davlat o‘z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar

qilishi zarur. Bu xarajatlar, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotini
rivojlanitirish uchun turli tarmoqlarga investitsiya qilish uchun
mo‘ljallangan, aholining turmush darajasini ko‘tarishga, hamda
ijtimoiy vazifalarni bajarishga qara-tilgan, davlatni boshqarish,
mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan,
rejalashtirilgan xarajatlardan iborat bo‘ladi. Bu umumdavlat xarajatlari byudjet orqali moliyalashtiriladi. Davlat byudjetining iqtisodiy tushunchasi, umumjamiyat miqyosida markazlashgan, davlat ishtirokida to‘plangan va sarflanadigan moliyaviy resurslarni anglatadi.
Byudjetning iqtisodiy va ijtimoiy mohiyatini ochib berish uchun byudjetni kelib chiqish tarixini bilish muhimdir.
Byudjet so‘zi ingliz tilidan kelib chiqib «qop» yoki «portfel» degan ma’noni anglatadi. Byudjet XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiyadagi burjua inqilobndan keyin tashkil topgan. XIX asrning ikkinchi yarmi boshlaridan byudjet Evropa mamlakatlarida tarqalgan va XX asrdan

deyarli hamma mamlakatlarda byudjet kategoriyasidan foydalanilgan.
Byudjet to‘g‘risida qonun birinchi marta 1896 yil Angliyada qabul
qilingan. «Byudjet» iborasi bizga Evropadan kirib kelgan bo‘lib, tarjimasiz qabul qilingan.
Byudjet tizimining tarkibi davlatshshg tuzilishiga bog‘liq. Unitar
davlatlarda byudjet tizimi ikkita bug‘indan tashkil topadi: Davlat byudjeti va ko‘p sonli mahalliy byudjetlar(shaharlar, okruglar
byudjetlari va h.k.). Federativ davlatlarda Davlat byudjet tizini
quyidagi uch bo‘g‘indan tashkil topdi:

• 
  Davlat byudjeti (markazlashgan hukumat) yoki federal byudjet;
  
• 
  federatsiya a’zolari byudjeti (AQSHda shtatlar, Kanadada provinsiyalar, Germaniyada Erlar,SHveysariyada kantlar va h.k.);
  
• 
  mahalliy byudjetlar.
  

Unitar davlatlarda maghalliy byudjetlar o‘z daromadalari va xarajatlari bilan Davlat byudjeti tarkibiga kirmaydi.
Har qanday davlatning byudjet tizimi, shu mamlakatning davlat
tuzumiga bog‘liq holda tashkil etiladi. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122- moddasida shunday deyilgan: O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti o‘z ichiga respublika byudjetini, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni oladi. Mahalliy byudjetlarga — viloyatlar,
sha-harlar, tumanlar byudjeti kiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Davlat byudjeti: Qoraqalpog‘iston Respublikasi Davlat byudjeti, tuman
byudjeti, shaxar va ovul byudjetlarini o‘z ichiga, oladi.

1.