|
Joqarı nerv iskerligi h’a’m onın’ jasqa qaray o’zgeshelikleri.
РЕЖЕ:
1.Analitik-sintezlik xızmet h’aqqında tu’sinik.
2. Joqarı nerv iskerligin u’yreniw metodları.
3. Sha’rtli h’a’m sha’rtsiz refleksler.
4. Sha’rtli reflekslerdin’ biologiyalıq a’h’miyeti.
5. Sha’rtli reflekslerdin’ payda bolıw jag’dayları.
6. Sha’rtli reflekstin’ payda bolıw mexanizmi.
7. Sha’rtli reflekslerdin’ keshigiwi.
8. Dinamikalıq stereotip.
9. Joqarı nerv iskerliginin’ tipleri
Таяныш сөзлер: Analitik-sintezlik, Joqarı nerv iskerligin, Sha’rtli h’a’m sha’rtsiz refleksler, Dinamikalıq stereotip, Темперамент, Холерик темперамент, Сангвиник темперамент, Флегматик темперамент, Меланхолик темперамент
Qabıq h’a’m og’an jaqın jaylasqan qabıq astı du’zilisler oraylıq nerv sistemasının’ ag’la bo’limi, yag’nıy joqarı nerv iskerliginin’ tiykarında jatıwshı quramalı reflektorlıq reaktsiyalardın’ iske asıwının’ substratı esaplanadı.
İ.P.Pavlov reflektorlıq teoriyanı rawajla.ndırıp joqarı nerv iskerligi h’aqqında ta’liymattı jarattı, ol qorshag’an ortalıqtın’ ta’sirine adamlardın’ h’a’m joqarı rawajlang’an h’aywanlardın’ juwap qaytarıwının’ quramalı tu’rin ta’miynlewshi nervlik qublıstı ashıwg’a eristi. Bul mexanizm sha’rtli refleks esaplanadı.
İ.P.Pavlov du’nya ju’zlik fiziologiyanın’ jan’a bag’darın jaratıwshısı esaplanadı. Ol organlarda yaki organlar sistemasında keshetug’ın fiziologiyalıq protsesslerdi h’a’m onın’ pu’tin organizm menen u’zliksiz baylanısqa iyeligin u’yrendi. İ.P. Pavlov ta’repinen fiziologiyag’a engizilgen analitik sintezlik metod organizmnin’ qorshag’an ortalıq penen qatnasın u’yreniwge h’aqıyqıy mu’mkinshilik jarattı.
Analitik-sintezlik xızmet h’aqqında tu’sinik. Sırtqı du’nyadan h’a’m organizmnin’ ishki ortalıg’ınan ko’p sanlı titirkendiriwshiler retseptorlar ja’rdeminde qabıllanıp u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ına kelip tu’setug’ın impulslar deregine aylanadı. Qabıqta kelip tu’sken impulslar analizlenedi, ajıratıladı h’a’m sintezlenedi, biriktiriledi, ulıwma-lastırıladı.
Qabıqtın’ ayırım titirkeniwlerdi bo’listiriwi ag’zalarg’a bo’liwi h’a’m ajıratıwı yag’nıy differentsiatsiyalaw mu’mkinshiligi bas miy qabıg’ının’ analitikalıq xızmetinin’ ko’rinisi esaplanadı.
U’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ analitikalıq xızmeti onın’ sintezlik xızmeti menen tıg’ız baylanısqan. Ol onın’ h’a’r qıylı bo’limlerinde h’a’r qıylı titirkendiriwshilerdin’ ta’sirinde payda bolg’an qozıwdı birlestiriw, ulıwmalas-tırıw, ko’rinisinde boladı. U’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ sintezlik xızmetine barlıq sha’rtli reflekslerdin’ islenip shıg’ıwının’ negizinde jatatug’ın waqıtsha baylanıslardın’ payda bolıwı mısal bolıwı mu’mkin. Titirken-diriwshilerdin’ analizi h’a’m sintezi u’lken yarımsharlardın’ en’ a’h’miyetli qa’siyeti bolıp joqarı nerv iskerliginin’ tiykarında jatadı.
Joqarı nerv iskerligin u’yreniw metodları. İ.P.Pavlov h’aywanlardın’ as sin’iriw bezlerinin’ xızmetin fistula metodı ja’rdeminde u’yreniw barısında olardın’ silekey jolında awqatlıq zat awızg’a tu’spesten aq (awqattı ko’riwden, iysin seziwden h’aywandı awqatlandıratug’ın ıdıstın’ dawısın esitiwden) silekey bo’linip baslaytug’ının anıqlag’an. İ.P.Pavlov bul qublısqa tu’sinik berip, onı sha’rtli refleks dep atag’an.
Sha’rtli refleksler metodı ja’rdeminde İ.P.Pavlov bas miydin’ u’lken yarımsharlarının’ qabıg’ının’ h’a’m og’an jaqın jaylasqan qabıq astı du’zilislerdin’ xızmetin, bas miy qabıg’ındag’ı irradiatsiya h’a’m kontsentratsiya qublısın, miydin’ analitikalıq-sintezlik xızmetin u’yrengen.
Son’g’ı waqıtları adamda joqarı nerv iskerligin u’yreniw ushın elektroentsefalografiya metodı (miydin’ bioelektrlik aktivligin registratsiyalaw) ken’ qollanıladı.
Elektroentsefalografiya metodı sha’rtli refleksler metodı taqlette miydin’ xızmetin ta’biyg’ıy jag’dayda, xızmet atqarıw waqtında izertlewge mu’mkinshilik tuwdıradı. Bul metodtın’ paydalanılıwı balada qabıqtın’ ag’la funktsiyasının’ jasqa qaray o’zgeshelikleri boyınsha jan’a a’h’miyetli mag’lıwmatlardı alıw mu’mkinshiligin berdi.
Sha’rtli reflekslerdin’ sha’rtsiz reflekslerden ayırmashılıg’ı. Sha’rtsiz refleksler organizmnin’ tuwma reaktsiyası, olar evolyutsiya qublısında qa’liplesip, bekinisip, na’silden-na’silge beriledi. Sha’rtli refleksler o’mir dawamında payda boladı, bekinisedi, so’nedi, h’a’m ol individual boladı. Sha’rtsiz refleksler ma’lim tu’rge ta’n bolıp, ol sol tu’rdin’ barlıq osoblarında ushıraydı. Sha’rtli refleksler sol tu’rdin’ bir osobında payda bolg’an bolsa, al ekinshisinde bolmawı mu’mkin yag’nıy ol individiual boladı. Sha’rtsiz refleksler payda bolıwı ushın arnawlı jag’daydı talap etpeydi eger belgili bir retseptorlarg’a adekvat titirkendiriwshiler ta’sir etse olar so’zsiz payda boladı. Sha’rtli refleksler payda bolıwı ushın arnawlı jag’daydı talap etedi, olar qa’legen bir retseptorlıq maydandag’ı h’a’rqanday titirkendiriwshilerge (optimal ku’shtegi h’a’m dawamlılıqtag’ı) payda bolıwı mu’mkin.
Sha’rtsiz refleksler salıstırma ornıqlı turaqlı, o’zgermes h’a’m pu’tin o’mir dawamında saqlanadı. Sha’rtli refleksler o’zgeriwshen’ h’a’m a’dewir h’a’reketshen’.
Sha’rtsiz refleksler arqa miy h’a’m miy bag’anası da’rejesinde iske asıwı mu’mkin. Sha’rtli refleksler organizm ta’repinen qabıllang’an h’a’rqanday signallarg’a payda bolıp negizinen u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ funktsiyası esaplanıp, qabıq astı du’zilislerdin’ qatnasında iske asadı.
Sha’rtsiz refleksler o’mirdin’ en’ erte basqıshlarında organizmnin’ tirishilik etiwin ta’miynleydi. Ortalıqtın’ birdeyine o’zgermeli jag’dayına maslasıwdı (iykemlesiwdi) pu’tin o’mir dawamında payda bolatug’ın sha’rtli refleksler ta’miynleydi. Sha’rtli refleksler o’zgeriwshen’ o’mir dawamında ayırım sha’rtli refleksler o’zinin’ a’h’miyetin jog’altadı, o’shedi, al basqaları payda boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
