Kirisiw I bap Jerge egin egiwden aldin hám keyin islew beriw

2.2 Molo hám baronolardin’ túrleri hám islew procesi.
Mola bastırıw - molalaw. Jerdi egiwge tayarlaw hám de eginlerdi baǵıw ushın hár túrlı molalardan paydalanıladı. Molalaw, ásirese, báhárde súrdewlerdi “o'tirtiriw” hám tuqimlardiń ósiwi ushın qolay sharayat, yaǵnıy jumsaq topıraqlı maydan qatlam payda etiw ushın zárúr.
Molalardin’ qisiw tásiri olardıń salmaǵına hám topıraq ızǵarlıǵına, háreket tezligine baylanıslı. Bir ret mola bastırılǵanda topıraq 7, 5 sm ge shekem qisiliw múmkin. Mola qansha aste háreketlense topıraq sonsha kóp zichlashadi. Jerdi molalashning nátiyjesi topıraqtıń ızǵarlıǵına baylanıslı. Eger topıraq qurǵaqlay bolsa, jerdi molalashning unamlı tásiri bolmaydı, kerisinshe bolsa, yaǵnıy topıraq namroq halda molalansa, ol halda da zichlashib qalıp, unamsız aqıbetler kelip shıǵadı. Keyinirek jer maydanı qurib qattılasadı, hawa almasinuviga hám jawın -shashin suwining qo'yi qatlamlarǵa ótiwine tosqınlıq etedi. Joqarı ıǵallıqdaǵı jerlerge mola bastırıw basqa jumıslarǵa qaraǵanda júdá qáwipli esaplanadı, Sebebi onıń unamsız tásirin asıǵıslıq menen saplastırıw qıyın.
Dıyxanshılıq ámeliyatında uzaq jıllardan berli dástúriy usıl bolıp kelgen jerdi súdigarlaw, burǵalaw, molalash hám basqa sol sıyaqlı texnologiyalar búgingi kúnde óz xızmetin ótip atırǵan bolıwına qaramastan keleside kem ǵárejet hám az miynet talap etetuǵın, energiya tejovchi joqarı nátiyjelililikke iye bolǵan texnologiyalar dáwiri baslandı desek qáte bolmaydı. Islep shıǵılǵan ónimdiń ózine túser bahasın asıp barıwı onı múmkinshiligi barınsha kem ǵárejetbop halda jetistiriwdi talap etpekte. Bul bolsa jerdi islew sanların kemeytiw, janar may -maylaw materiallarına bolǵan talaptı kemeytiw, dıyxanchilikda noananaviy usıllar esaplanǵan -jerdi súdigar etpesten turıp, maydan islew quralları menen qayta islew esabına onı texnologiyalıq hám mikrobiologik ózgesheliklerin jaqsılaw, eń zárúrli joqarı ónim alıw tiykarın jaratıp beriw búgingi kúnde dıyxanshılıq aldında turǵan wazıypalardan biri bolıp esaplanadı.
Respublikamızdaǵı aldıńǵı xojalıqlar tájiriybesine kóre, jerdi egin egiwge tayarlawda hár bir agrotexnikalıqa ilajın xojalıqtıń topıraq - ıqlım sharayatın esapqa alǵan halda ámelge asırıw kerek. Jerdi egin egiw aldından islew Súdigardı baronalashdan baslanadı. Baronalanganda dalaning maydanı tegislenedi, ósip shıǵıp atırǵan bir jıllıq otaqlar joytıladı, kesekler maydalanadı, payda bolǵan qatlam yumshatiladi hám ızǵar puwlanıwınıń aldın aladı.
Jerdi egin egiwden aldın islewdi jer yetilmasdan aldın baslap jiberiw de úlken zálel keltiredi, Sebebi jawınnan keyin topıraqta qalıń qatlam payda boladı, onıń maydan bólegi zichlashadi. Sol sebepli topıraqtıń jetilgenligine itibar beriw, báhárde Súdigardıń 8-10 sm tereńliktegi topıraǵı yetilishi menen jerdi isley baslaw kerek. Respublikamizning túrli topıraq -ıqlım sharayatına bul múddet shama menen tómendegi dáwirlerde tuwrı keledi: Surxandaryo, Qashqadárya hám Buxara wálayatlarında - fevral ayınıń birinshi yarımı yamasa mart ayınıń birinshi bes kunligi; Ferǵana oypatlıqsı (Andijan, Namangan hám Ferǵana wálayatlarında ) mart ayınıń birinshi yarımı ; Sirdaryo, Jizzaq, Tashkent hám Samarqand wálayatlarında mart ayınıń ekinshi yarımı ; Xorezm hám Qaraqalpog'iston respublikasında mart ayınıń úshinshi on kunligi yamasa aprel ayınıń birinshi bes kunligi, báhár qanday keliwine qaray bul múddetler azmaz ózgeriwi múmkin.
Jerdi egin egiw aldından islew usılları Súdigardıń jaǵdayına hám jerge qısqı suwǵarıw beriw hám de topıraqtıń kebirin juwıw múddetine qaray belgilenedi. Qısqı suwǵarıw berilmaydigan, kebiri juwılmaytuǵın jerlerdi egin egiwge tayarlaw ushın bir eki ret baronalanadi, keyininen mola bostiriladi. Ot basqan jerlerde jumsatqishlar hám kultivatorlardan paydalanilgani maqul. Bunda olarǵa keń ótkir g'ozpanjalar ornatıw kerek, Sebebi ot jaqsılaw qırqıladı.
Súdigar serkesak bolsa, jaqsılap usaqlaw hám organikalıq -mineral tóginlerdi aralastırıw ushın disklı baronalardan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi. Lekin túbirpoyali otaqlar tarqalǵan maydanlarda bul usıldan paydalanıp bolmaydı.
Qısqı suwǵarıw beriletuǵın, topıraǵı shor hám gúzgı Súdigardan yamasa tiykarǵı aydawdan keyin kebiri juwılǵan jerlerdi shigit egiwge tayarlawda arnawlı qosımsha jumıslar atqarıladı, yaǵnıy báhárde qarıq, sheller hám basqa bálent-oypatlar tegislenedi, keyininen qısqı suwǵarıw beriw ushın qarıq hám qarıqlar alınadı. Topıraqtıń mexanik quramına qaray, qarıqlar arqalı gektarına 1000 -1500 m3 esabında suw beriledi. Jer yetilishi menen qarıqlar tegislenedi hám atız eki izbe-iz jalǵanǵan baronada bir ótiwde bóylamasına yamasa keseine baronalanadi. Shigit egiwge shekem jerdi jaqsı yumshatish ushın chizel-kultivator, kultivator hám disklı baronalardan paydalanıladı. Shigit egiw aldından Súdigar taǵı baronalanadi, keyininen mola bostirilib, keyin shigit egiledi. Kebiri juwılǵan jerler de egin egiwge Sol tártipte tayarlanadı.
Báhárde jerdi sayızlaw sonda da qayta aydawǵa jol quymaslik kerek. Eger qısqı suwǵarıw berilgende yamasa topıraq kebiri juwılǵannan keyin jer júdá zichlashib, otaq basqan bolsa, plugning ag'dargichlarini alıp qoyıp yumshatish múmkin.
Ko'klemde aydalatuǵin jerlerdi ılajı bolǵanınsha waqtınan burın jer yetilishi menenoq islewge kirisiw kerek. Sonday etilgende, topıraqta ızǵar kóbirek toplandı, egiw dáwirindegi qıyınshılıqlar jónge salıw etiledi, egiw kompaniyası qısqa hám qolay múddetlerde ótkeriledi. Jer báhárde haydalganda asıǵıslıq menen diskalash hám baronalash kerek. Keri jaǵdayda topıraqtaǵı ızǵar tez bug'lanib ketedi.
O'suv dáwirdiń baslarında g'o'za jaqsı rawajlanıwı, keyinirek ǵórekler yetilishini támiyinlew ushın azotli hám fosforli tóginlerdiń bir bólegin báhárde jerdi egin egiwge tayarlaw waqtında salıw paydalı bolıp tabıladı. Tógin kultivator hám chizelga ornatılǵan tóginlagichlarda salinadi. Tógin agregat soposhkalari menen 14-16 sm tereńlikke salınıp yamasa jer maydanına sepilib, keyininen onı
8-10 sm tereńlikte chizel yamasa disk menen yumshatib, topıraqqa aralastırıw hám ko'mish da múmkin.
Jerdi egin egilgennen baslap tap ónimi jiynastırıp alınuncha waqıtında sapalı etip islew olardan joqarı ónim jetistiriwde tiykarǵı ilaj esaplanadı. Sebebi bul ilajlar sebepli ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwı ushın arnawlı bir sharayat jaratıladı.



Juwmaq
Juwmaq etip bildirer ekenmen topıraq payda bolıw procesiniń hár túrlı jollar menen rawajlanıwı turmıstıń suwdan qurǵaqlıqqa shıǵıwı menen baylanıslı bolıp, bul jaǵday bunnan 400—500 mln jıllar aldın ótken hám az-azdan topıraq, qabıq júzege kela baslaǵan.
Topıraq qabıq túrli ekosistemalarda ushraytuǵın ósimlikler ósiw, rawajlanıw hám fotosintez procesiniń ótiwi ushın zárúr bolǵan suw, mineral elementlar, gaz
menen támiyinleydi hám planetada organikalıq elementlardıń payda bolıwına tiykar saladı.
Topıraq málim dárejedegi qattılaw pútin dene sonda da, onıń bóleksheler arası ósimliklerdi mineral hám organikalıq elementlar menen támiyinleytuǵın azıqa dáregi, erigen makro hám mikroelementlar, organikalıq elementlar toplantuǵın jay bolıp tabıladı. Olardan tısqarı topıraqta ósimliklerdiń qaldıqları, shirindileri tóplanǵan bolıp, olar óz nvbatida basqa haywanlarǵa (tıshqan, sug'ur, qurt-qumırsqa ) jasaw ortalıǵı esaplanadı. Organizmlerdiń turmıs iskerligi nátiyjesinde topıraqta mudam elementlar almasinuvi hám hár túrlı energiyanıń siklik ózgeriwi hám de migratsiyasi bolıp turadı. Topıraq tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın resurslarǵa kiredi.
Topıraq tariyxıy quram tapqan quramalı, ǵárezsiz tábiy dene bolıp, ózgeriwshen dinamikalıq tuwındı bolıp tabıladı.jer júzi túrli qabıqları ortasındaǵı baylanıslılıq topıraq arqalı ámelge asadı. Topıraq tábiy landshaftlardıń hasası esaplanadı. Biosferada atqaratuǵın iskerligine qaray topıraqtı organikalıq turmıs shınjırınıń eń zárúrli sheńbersi dep yuritsa boladı. Topıraqta ol yamasa bul mikroelementlar etiwmasligi yamasa optiqchaligi organizmlerdiń rawajlanıwı hám insannıń sawlıgına tikkeley tásir kórsetedi; Topıraq kesellik tarqatatuǵın ; kóplegen mikroorganizmlar ushınzarur turmıs ortalıǵı esaplanadı.