Kirisiw I bap Jerge egin egiwden aldin hám keyin islew beriw

II.bap Egin egiw usillari islew procesi
2.1 Awıl xojalıǵı eginlerin egiw usıllari 
Házirgi sharayatta egin Tuqimları hár qıylı konstruksiya daǵı selkalar menen egiledi.
Birden qatarlap egiw. Bul usılda SU-24, S3 D-24, kombinatsiya -lashtirilgan SUK-24 sıyaqlı selkalarda arpa, biyday, sulı, sulı hám basqa eginler egiledi, qatarlar arası 13-15 sm, ósimlikler arası bolsa 1, 2-1, 5 sm bolıp, Tuqim aralıqları hár túrlı boladı.
Tar qatarlap egiw. Bul usıl menen SUB-48, SUB-48 B hám SA-48 mar-kali disklı yamasa soshnikli selkalarda zig'ir, raps, biyday, sulı sıyaqlı eginler, qatarlar arası 6 -8 sm, ósimlikler arası 3-4 sm etip egiledi.
Shaxmat usılında egiw. Bul usıl g'alla eginlerin SU-24, S3 D-24, SUK-24 selkasi menen egiwde qollanıladı. Bunda selka Tuqimdi yarım normasın sepadigan etip sazlanadı. Tuqimniń yarımı daladiń uzınına, qalǵan bólegi bolsa daladiń kesegiga jurip egiledi.
Qatarsız egiw. Bul usılda kultivator selka hám KAS-3, 5 markalı ornatpa selkadan paydalanıladı. Tuqim selkadiń terbelis nati-jasida pánjeler ashıp ketken egatchalar tiyine 6 -11 sm keńlikte jolaq bolıp túsedi. Selkadiń prujinali baronasi topıraq betini tegisleydi hám Tuqim ústine azmaz topıraq tartıp onı ko'madi. Dukkakli dán hám jarma etiletuǵın eginlerdi qatarsız egilgende jaqsı nátiyje beredi.
Qayıs formasında egiw. Bunda 2 yamasa bir neshe qatar bir-birine jaqın etip egiledi. Hár bir qatarlar arası ósimliktiń ózgeshelikine qaray 7-8-15 sm, bir qos qatar menen, ekinshi qos qatarlar arası 45-60 sm boladı. Bunday qatarlardı qayıs dep ataladı. Tarı, geshir, piyaz hám basqa eginler sol usılda egiledi.
Qarıq tiyine egiw. Íssı hám qurǵaqshıl, topıraqtıń maydan qatlamı tez quriydigan hám de tawlıq rayonlarda dán eginleriniń tuqimin qarıq ashıp, qarıq tiyine egiw jaqsı nátiyje beredi. Bunda selka soshniklaridiń aldına qarıq ashatuǵın arnawlı pánjeler ornatıladı, ol 12-15 sm tereńlikte hám 45 sm keńlikte qarıq ashadı.
Keń qatarlap egiw. Shigit, mákke, láblebi, aq makke sıyaqlı eginler keń qatarlap egiledi hám egiwde STX-4A hám STVX-4 Markalı selkalardan paydalanıladı.
Qatarlar hám qatardaǵı ósimlik oraligidiń keńligi hár qaysı egindiń biologiyalıq ózgeshelikine qaray belgilenedi. Eginlerdiń qatar arası 60 -90 sm hám odan artıq bolıwı múmkin.
Kvadrat uyalab egiw. Bul usılda shigit hám de mákke, láblebi SКGX -4-6A, SКGX-6B, STVX-4, STX-4 Sıyaqlı markalı arnawlı selka-lardan paydalanıp egiledi.
Keń qatarlap seruyalab egiw. Suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq sharoi-tida shigit, mákke, láblebi hám basqa eginlerdi qatar arası 60 hám 90 sm, ósimlik arasını bolsa 10 -30 sm etip egiw usılı qollanılıp atır.
Tuqimdi egatga egiw usılı. Respublikanıń qubla paxtakesh xo'ja-liklari Jerdi qarıq alıp sug'orib, jer jetiliwi menen egatga shigit egip atır. Qarıqlar kuzda yamasa báhárde alıp qóyıladı.
Egiw múddeti. Waqıtında egilgen Tuqim qolay sharayatta topıraqtıń tábiy namiga bir tegis kógerip shıǵadı. Hámme maydanda nál tolıq boladı. Bul bolsa ósimliktiń artıwın hám rawajlanıwın tezlestiredi, hám de mol ónim alıwǵa múmkinshilik beredi. Egiw múddeti, topıraqiqlim sharayatı hám egin-lardiń biologiyalıq qásiyetlerinen kelip shıqqan halda belgilenedi.
Egiw norması - dep bir gektar jerge egiletuǵın Tuqim muǵdarına aytıladı. Egindi egiw normaın kilogramm esabında tómendegi formula menen esaplanadı.
E = S x O
bul jerde:
S -1 gektar Jerge egiw ushın sarplanatuǵın konditsion Tuqimlar sanı.
O - 1 Dana Tuqimniń ortasha salmaǵı.
Eger 1000 dana salı tuqiminıń ortasha salmaǵı 35 g bolsa, bir gektar jerden 5 mln.tup nál alıw ushın 5mln x 0,035g = 175 kg Tuqimlıq salı egiw kerekligi anıqlanadı. Tuqimniń xojalıq tárepten jaramlılıǵı tómen bolsa egiw norması esaplab tiyisli muǵdarda asıriladı.
Eger Tuqimlıq salın xojalıq jaramlılıǵı 95% ni tashkil etse, gektarına egiw norması tómendegishe tabıladı:
175 x 100 = 184,2 kg/ga
Tuqimdi egiw norması sol egin egilip atırǵan xojalıqtıń topıraq -ıqlım sharayatına, egiw múddetine hám usılına qaray ózgeredi.
Hawa rayı sharayatınıń ózgeriwi, yaǵnıy jerdiń joqarı ıǵallıqdaǵı yamasa qurǵaqlaylıǵı egiw normasına tásir etedi. Hawa rayı qolaysız bo'lguday bolsa, egiw norması azmaz asıriladı.
2. Egiw aldından topıraqqa qayta islew: Qatlamdı yumshatib, topıraqta ızǵar saqlaw ; jumsaq qatlam payda etiw; Tuqimlardıń qiyg'os kógerip shıǵıwı ushın sharayat jaratıw ; otaqlarǵa qarsı gúres.

Topıraqtı egin egilgennen keyin islew qatar araları islenetuǵın hám jabılasına egilgen gúzgı hám de báhárgi eginlerdi islew sistemasına bólinedi.

b) Qatar araları islenetuǵın eginlerdi baǵıw. Respublikamız topraqları jawın yoqqandan keyin qTuqimı menen qatlam bolıwına beyim. Topıraqtıń mexanik quramı qansha salmaqli hám topıraq shor bolsa, qatlam taǵı da qattı boladı. Sol sebepli egisliklerde báhárgi jawınlardan keyin payda bolǵan qatlamdı asıǵıslıq menen jumsatiw kerek. Qatlam waqıtında yumshatilmay keshiktirilsa, onıń qattılıǵı hám qalıńlıǵı artıp baradı, jumsatiw qıyınlasadı hám záleli úlken boladı. Eger shigit kógerip shıqqan jáne onıb shıǵıw aldında bolsa, rotasion motigadan, maboda, shigit yamasa mákke kógerip shıǵıp, qatarları bilingen bolsa, rotasion juldızshalar ornatılǵan kultivatorlardan paydalanıladı. Eger shigit ekib bolıwı menen jawın yeg'sa, qatlamdı jabılasına jumsatatuǵin jeńil, tisiniń uzınlıǵı 6 -8 sm bolǵan «zig-zag» barona menen qatarlardıń keseine burǵalaw múmkin. Eginler qatar arasını islew múddeti hám tereńligi topıraqtıń jaǵdayına, otaqlar menen pataslanganligiga hám hawa rayı sharayatına qaray belgilenedi.
Birinshi kultivasiya maysalar kógerip shıqqannan baslanadı. Kultivatordiń eki shetindegi pıshaq 6 -8 sm, ortasındaǵı g'ozpanja yumshatgich 10 -12 sm
tereńlikte isletiledi. G'o'za qatar aralarınıń qanday keńlikte (60 yamasa 90 sm) bolıwınan qatiy názer kultivasiya qılıwda 8-10 sm keńlikte qorǵaw zonası qaldıriladi. Keyingi kultivasiyada yumshatuvchi jumıs shólkemleriniń shettegi pichog'i 8-10 sm, ortadagisiniki bolsa 14-26 sm tereńlikte isletiledi. Ekinshi, úshinshi hám keyingi kultivasiyalarda qorǵaw zonası 10 -12 sm ge shekem keńeytiriledi. Hár galgi suwǵarıwdan keyin jer jetiliwi menen kultivasiya ótkeriw kerek. Bul ızǵarlıqtı saqlawdı támiyinleydi. G'o'za Ósiw dáwirinde 4-5 ret kultivasiyalanadi. Kóp ot basqan hám de túbirpoyali otaqlar tarqalǵan atızlar ósimliktiń átirapın jumsartıw etiledi. Ósimliklerge qayta islewdi azıqlantırıw menen birge qosıp aparıw kerek. G'o'za rawajlanıwınıń birinshi dáwirinde azot hám fosforni, shonalash dáwirinde azotni hám gúllew-ónim tugish dáwirinde azot hám fosforni kóbirek talap etedi. Xojalıqtıń topıraq ıqlım sharayatına qaray, máwsimde g'o'za 3-7 ret hám odan artıq, hár túrlı sxemalarda suwǵarıladı. Hár galgi suwǵarıwdan aldın okuchniklar járdeminde 18-22 sm tereńlikte qarıqlar alınadı.
c) yoppasiga egilgen gúzlik eginlerdi baǵıw. Suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq sharayatında egiletuǵın gúzgı masaqlı eginlerge gúzgı biyday hám gúzgı arpa kiredi. Gúzgı biyday, arpa gúzek-qısqı hám báhárgi ızǵar rezervinen jaqsı paydalanıladı. Biologiyalıq gúzgı sortları erte kuzda egilgende, eń joqarı ónim alınadı. Gúzgı biyday bul múddette egilgende qishgacha túbir sisteması baqquvat rawajlanadı, jaqsı tuplaydi hám sol fazada normal qishlab shıǵadı.
Gúzgı biyday nay shıǵarıw hám masaqlanıw dáwirinde suwǵa eń qatal boladı. Topıraqtıń ızǵarlıǵı optimal dárejede saqlansa, ol qurǵaq ıssı samaldan zálellanmaydi. Erte kuzda egilgen dán eginlerine gúzek-qıs dáwirinde qısqı suwǵarıw suwı beriledi. Gúzgı biyday hám arpani Ósiw dáwirinde 2-3 ret suwǵarıw kerek. Ózbekstan sharayatında gúzgı dán eginlerin báhárde waqıtında sapalı burǵalaw nátiyjesinde topıraq namni jaqsı saqlaydı, hawa almasınıwı jaqsılanadı, mikroblar iskerligi aktivlesedi, bir jıllıq otaqlar 3-8 ret azayadı hám ónim gektarına 1, 5-2, 0 s/ga artadı.
Egisliklerde bir jıllıq otaqlardı joytıwda gerbinesidlardan granstar, xussar, pardner bir jıllıq otaqlarǵa, kóp jıllıq otaqlarǵa qarsı fyuzilad super qóllaw jaqsı nátiyje beredi. Gúzgı dán eginlerin toplanıw hám nay shıǵarıw fazasında azot menen azıqlantırıw zárúrli áhmiyetke iye.
v) Jabılasına egilgen báhárgi eginlerdi baǵıw. Ózbekstan sharayatında jabılasına egiletuǵın báhárgi eginlerge báhárgi biyday, arpa, kóp jıllıq otdan jońıshqa hám basqa ósimlikler kiredi. Bul eginler egilgennen keyin jer kemrek islenedi. Házirgi waqıtta báhárgi arpa hám biyday eginleri derlik egilmeydi, tiykarınan kuzda egilip atır.
Malimkiy, jońıshqa, sulı yamasa arpa menen aralastırılıp egiledi. Ekinshi hám úshinshi jılı jońıshqa topıraqtıń joqarı qatlamın azmaz niǵizlawtiradi. Nátiyjede topıraqtıń suw ótkiziwchanligi, aerasiyasi susayadi. Bedelik erte báhárde salmaqli zig-zag barona menen baronalanadi. Birinshi jılı bedelik baronalanmaydi da, disklanmaydi da. Dáslepki jılı bedani ot basıp, onıń ızǵarlıq hám mineral elementlarına seriklik etedi. Ot basqan maydanda jońıshqa siyreklenedi, ásirese túbirpoyali kóp jıllıq otaqlar ósińki jerde bolsa keskin azayadı. Bedeliktegi otaqlarǵa qarsı gúresde birinshi órimdi waqtınan burın hám tómen oriw úlken áhmiyetke iye.
Bedani ekinshi hám úshinshi jılı salmaqli tishli baronada burǵalaw yamasa disklaw úlken áhmiyetke iye. Bul jumıstı báhárde, xali jońıshqa ko'karmasdan, jer jetiliwi menenoq orınlaw kerek. Eki ret sapalı etip burǵalaw jaqsı nátiyje beredi. Bedelik baronalanganda yamasa disklanganda jer yumshab, ızǵar jaqsı singadi hám jaqsı saqlanadı, o'na baslaǵan otaqlar quriydi. Sonıń menen birge, topıraq aerasiyasi jaqsılanadı, fitonomus menen zıyanlanıw azayadı, bedadiń túbir bug'zidagi urıqlar o'yg'onib, qosımsha poya shıǵaradı hám óniminiń sapası jaqsılanadı. Ekinshi hám úshinshi jılı bedelik surunkasiga baronalanmasa yamasa diskalanmasa, bedelikte otaqlar kóbeyip, aqıbette jońıshqa siyreklesip ketedi.
Jońıshqa dukkakli ósimlik bolǵanı ushın fosforli hám kaliyli tóginlerge talabı úlken. Bedadiń ekinshi hám úshinshi jılı ósiw dáwirinde erte báhárde gektarına 100 kg fosfor, hám 75-100 kg kaliy tógini sepiladi. Mineral tóginler salınǵannan keyin disklı barona menen onı jaqsılap ko'mish kerek. Jer sug'orilganda tóginler erip, túbir azıqlanatuǵın qatlamǵa ótedi. Jońıshqa ızǵar sevar ósimlik. Sol sebepli 2-3 jıllıq bedani hár órimnen keyin jaǵdayǵa qaray 2-3 ret suwǵarıw joqarı ónim alıwda tiykarǵı omil bolıp tabıladı.
b) Awıl xojalıq eginlerin egiw usılları, awıl xojalıq eginlerin waqıtında hám sapalı egiwdiń áhmiyeti. Egiw múddetleri, egiw tereńligi, Tuqim egiw norması hám ósimliklerdi azıqlanıw maydanı.
Eginlerden joqarı hám turaqlı ónim jetistiriwde sortdor Tuqimlıq menen bir qatarda, onı waqıtında hám sapalı etip egiw de úlken áhmiyetke iye.
Tuqimdi egiwge shekem bolǵan barlıq zárúrli ilajlardı (Tuqimdi tazalaw, xillash, xojalıq tárepinen jaramlılıǵın anıqlaw, kesellik hám zálel kunandalarga qarsı dárilew hám basqalardı ) tolıq ámelge asırıw, onı bir tegis undirib alıw menen bir qatarda barlıq maydanlarda náller tolıq bolıwın támiyinleydi. Joqarı ónim, tiykarınan, málim nál qalıńlıǵın ónimdi jıynap te rib
alıw waqıtına shekem qanshellilik saqlap qalıwǵa baylanıslı. Lekin, nál qalıńlıǵı eginlerdiń biologiyalıq qásiyetlerine baylanıslı halda hár túrlı boladı. Mısalı, nállerdiń ortasha qalıńlıqta bolıwı ushın, g'o'za o'simligi gektarına 100 mıń top, biyday 5 mln top, kanop egini 1, 6 mln top hám Tuqimlıq kanop 200 mıń top, mákke dán ushın 45-60 mıń top bolıwın támiyinlew kerek. Náller qalıńlıǵı ol yamasa bul eginler ushın joqarıdagiga qaraǵanda keskin kem yamasa artıq bolıwı, vegetasiya dáwirinde barlıq ilajlarǵa tuwrı ámel etilgende de ónimge unamsız tásir etedi. Sol sebepli náller kerekli qalıńlıqta bolıwı jáne onı tolıq saqlap qalıw ilajları egin egiwden baslanadı. Maysalardı qiyg'os kógerip shıǵıwı hám keyinirek olardıń normal ósiwi hám de rawajlanıwı, egiw usılları, múddetlerine, egiw normalarına, Tuqimniń kómiliw tereńligine hám Jerdi tayarlaw sapasına hám de egiw agregatlaridiń qanshellilik normal islewine baylanıslı.
Ilgeri waqıtta barlıq eginler tiykarınan qolda shashıp egilar edi. Bul usılda Tuqim dalada bir tegis bólistirilmeydi hám birdey tereńlikke tushmaydi. Sol sebepli Tuqimniń bir bólegi normal tereńlikke túsip, bir bólegi bolsa, kesh shıǵar geyparaları bolsa ulıwma chiqmas edi. Nátiyjede náller siyrek bolıp olardıń ósiwi hám rawajlanıwı túrlishe boladı. Bunnan tısqarı, qolda shashıp egilgende, egiw
norması buz'ladı hám egindi baǵıw hám ónimdi jiynastırıp alıwda mexanizasiyadan paydalanıw qıyınlasadı. Sol sebepli de házir eginler hár qıylı konstruksiya daǵı selkalarda qatarlap egiledi.