Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Гидроидлық полиплердиң метаморфозы. 
Гидроидлық полиплерде 
метаморфоз бир қанша әпиўайы формада болып, мәйеклеринде қабық болмай 
эмбрионнан соңғы раўажланыў кирпикшелери бар целобластуладан басланады. 
Бундай бластула тәризли личинка жүзеди, бирақ аўқатланбайды. Булардың 
клеткаларының айрымлары бластоцельге миграцияланып, аморф клетка 
затларды энтодерманы пайда етип, паренхимула личинкасы делинеди. Кейин 
эпидерма клеткалары тарқалады ямаса қысқарады. Сөйтип гастроцель пайда 
болып, эпителизацияланады ҳәм бул стадияға планула делинеди. Планула 
стадиясында нерв интерстициаллық, гейде безли ҳәм атылыўшы клеткалары 
болады. Кейин планула алдыңғы ақыры менен жабысып кирпикшелерин 
жоғалтады, ҳәм оннан жоқары пақалшалар өсип шығады. Пақалша ақырында 
исиниў пайда болып, гидрантқа айланады. Оның төбесинде аўыз тесиги 
ашылып, айланасында қармалаўшы жапырақшалары қәлиплеседи. Жас полип 
аўқатлана баслайды, өседи ҳәм бүртиклениў жолы менен колониялық 
басламасын береди. 
Гидроидлық полиплерде дегенеративлик қубылыс азғана болып, 
кирпикшелери жоғалады ҳәм дүзилислери әсте қурамаласады. 
Паренхимула ҳәм планула бир ақыры менен алға жүзсе, ол жабысқаннан 
кейин доминантлық ямаса басымырақ тәреп болып, онда аўыз пайда болады. 
Гейде личинкалар қапталы менен жабысып, әдеп гидроидта шақаланған 
басламалар пайда болып, кейин олардан жоқарыға гидрантлар өсе баслайды. 
А.А.Захваткинниң (1949) болжаўы бойынша гидроидлардың метаморфозы 
организмниң ўақытша деполяризациясына алып келеди. 
Көпшилик гидроидларда метаморфоздың қысқарыў бағдары байқалып, 
бластула, паренхимула ал гейде планула әсте эмбрионаллық стадияға айланады. 
Ийне терилилердиң метаморфозы. 
Көпшилик ийне терилилерде (теңиз 
жулдызлары ҳәм кирпилери) эмбрионнан кейинги раўажланыў кирпикли 
бластула стадиясынан басланады. Тек мәйек қабығынан зародыш шыққаннан 
кейин гаструляция болып, батып кириў жолы менен пайда болған биринши 
ишеклик кесе тартылыў менен бөлинип, целомлық мезодерма ҳәм ишектин 
энтодермалық басламасына айланады. Бир ўақытта бластуланың вегетатив 
бөлимлери менен ямаса биринши ишек дийўалынан айырым клеткалар шығып 
мезенхима бөлекленип шығады. 
Бластопор анал тесигине айланады, ал личинканың бир тәрепинен келеси 
қарын; алдыңғы ақырына жақын жерден аўыз пайда болады. Усы ўақыттан 
баслап, личинка аўқатлана баслап, аўыз қасы ойығында узын қамшылар, 
кирпикшелер пайда болып, оған диплеврула личинкасы делинеди. 
Личинканың кейинги өсиўинде думпеклер ҳәм өсимшелер пайда болып, 
олардың үстине кирпикли жипшелер өтеди. Ийне терилилердиң ҳәр бир 
класында өз личинка формалары болады; бипинария-теңиз жулдызы ушын, 

---

109 
аурикулярия-голотуралар ушын, плутеуслер-теңиз кирписи ҳәм офиура ушын, 
бочка тәризли личинка-теңиз лилиялары ушын тән. Бирақ түрли қурамалы 
формаларына қарамастан барлық личинкалар еки тәрепли симметриялы, бул 
ишки қурылысынада тарқалған. Бул ўақытқа дейин жуп емес целомлық қалташа 
үш жуп целомларға бөлинип, ишекликтиң қапталларында жатады. Оң жақтағы 
целомлар раўажланыўда кешигеди, себеби ересек ийне терилиниң 
қәлиплесиўинде бас хызметти шеп тәрептеги органлар ямаса гидроцель деген 
шеп ортаңғы целом атқарады. Личинка билатериаллық үш сегментли ямаса 
буўынлы дүзилистен радиал симметриялық ҳайўанға төмендегише өтеди. 
Гидроцель жутқыншақты қоршап туйық сақыйнаға ямаса амбулакраллық 
системаның аўыз қасы сақыйнасына айланады. Оның үстинде бес өсимше пайда 
болып, 
радиал 
түтиклердиң 
басламасы 
олардың 
раўажланыўында 
амбулакраллық аяқшалар қәлиплесе баслайды. Нерв ҳәм қан айланыў 
системалары радиаллық симметрияға ийе болады. Теңиз кирпилеринде форма 
пайда етиў процеси личинканың тери жабыўының гидроцель бөлимине батып, 
кириўи менен пайда болған айрықша амниотикалық қуўыслыққа топланыўы 
менен метаморфоз бир қанша қурамаласқан болады. 
Ийне терилилердиң метаморфозында радиаллық симметрия биринши рет 
гидроцель дүзилисинде көринеди. Гидроцель басламалардың бир-бирине 
тәсиринде «организатор» ямаса шөлкемлестириўши хызметин атқарады.