|
Mavzuning dolzarbligi. Har qanday milliy tilning lug‘at tarkibi, uning jamiyki so‘z boyligi mazkur millatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida shakllangan hodisadir. U doimo harakatda va o‘sishda bo‘ladi. Tilning rivojlanish samarasi esa, asosan ikki omilga, uning ichki va tashqi o‘sish manbalaridan qanday foydalana bilishga bog‘liq bo‘ladi.6 Mazkur ishda asosan, ingliz va o’zbek tillaridagi inversiyaning taqqoslanishi, qaysi holatlarda ko’proq kuzatilishi va ularning turlarini tahlil qilish ko’zda tutildi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ingliz hamda o’zbek tillarida inversiyadan foydalanish usullari haqida ko’plab tadqiqot ishlari olib borilgan. Chunki bugungi kunning eng dolzarb mavzularidan sanaladi. Ingliz va o’zbek tillaridagi inversiya hodisasi mavzusida shu kunga qadar hali to‘liq va aniq ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar olib borilmaganini guvohi bo’lamiz. Inversiyaning badiiy bo’yoqdorlikni oshirish maqsadida foydlanilish hali mavzusi to‘liq o‘rganilmagan. Bu o‘z navbatida ilmiy tekshirish ishlari, alohida ma‘ruzalar, terminologiya bo‘yicha qator qo‘llanmalar, so’z yasalishiga oid qo’llanmalar yaratishni talab qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Ingliz hamda o’zbek tillaridagi inversiya hodisasi qiyosiy tahlil qilish
Mazkur kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi:
- Nazariy fikrlarni tahlil qilish va umumlashtirish;
- Misollar yordamida nazariy fikrlarni isbotlash.
Ishning tuzilishi. Kurs ishi kirish, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
1.Tilsunoslikda inversiya hodisasi tasnifi
Gap boʻlaklari odatdagi tartibining oʻzgarishi. Tilda ikki xil vazifa bajaradi: semantik va asemantik. Semantik vazifasi gapning biror boʻlagini alohida taʼkidlash yoʻli bilan nutqqa emotsional-ekspressiv ruh baxsh etishda (mas, bu chol shu ahvolda qayoqqa boradi? — shu ahvolda qayoqqa boradi bu chol?!), asemantik vazifasi esa surok, ran (ayniqsa, roman va german tillarida), sheʼriyatda kompozitsiya, ritm, vazn, qofiya hosil qilishda na-moyon boʻladi (mas, ketdimi u?; ilk bor rozilik soʻrashim mening). Lekin faqat uslubiy emas, balki sintaktik-uslubiy (sintaktikpoetik) hodisadir. U jonli soʻzlashuv tilida, badiiy adabiyotda, ayniqsa, sheʼriyatda koʻp uchraydi. Inversiya deganda gapning asosiy va ikkinchi darajali –a'zolarining odatiy (to'g'ridan-to'g'ri) joylashuvidan chetga chiqish tushuniladi.
Invert so'z tartibi mavjud bo'lgan ingliz jumlasini tarjima qilish usullari bunday inversiyaning tabiatiga, uning inglizcha matnda paydo bo'lish sabablariga bog'liq. Texnik tarjimon uchun inversiyaning quyidagi uch turini farqlash muhim: grammatik, semantik va stilistik.
Grammatik inversiya. Grammatik inversiya qo'shimcha semantik yoki stilistik nuanslarni ifodalash uchun ishlatilmaydi, lekin birinchi navbatda teskari so'z tartibi ma'lum bir grammatik qurilish uchun yagona mumkin bo'lgan narsadir. Masalan, ingliz tilidagi so‘roqsiz gapning so‘roq shakli gapda yordamchi fe’lning birinchi o‘rinda turishini talab qiladi, buyruq maylida bu o‘rinni asosiy fe’l-predikat egallaydi va hokazo.
Shunday qilib, grammatik inversiya inglizcha jumla dizaynining bir qismidir. Shuning uchun ular faqat ma'lum bir grammatik ma'noning tashuvchisi sifatida xizmat qiladi va texnik tarjimaning bevosita ob'ekti emas. Boshqacha qilib aytganda, texnik tarjimon tarjimada bu inversiyani yetkazishga intilishi shart emas.
semantik inversiya. Garchi ichida Ingliz tili so'z tartibi o’zbek tiliga qaraganda ancha qat'iydir, ba'zi hollarda va bu erda so'z tartibidagi o'zgarish "yangi", ya'ni bayonotning semantik markazini ta'kidlash uchun ishlatilishi mumkin. Bu odatda jumlada to'g'ridan-to'g'ri ob'ekt bo'lmagan hollarda sodir bo'ladi va vaziyat birinchi o'rinda turadi, masalan:
Burchakda uzun pastak stol turardi.
Shunday qilib, ularning do'stligi boshlandi.
O'sha ko'l mamlakatida juda ko'p ko'llar bor edi.
O’zbek tilidagi kabi bunday gaplarda “yangi” ma’nosini bildiruvchi so‘zlar turkumi gap oxirida qo‘yiladi. O’zbek tilida so'z tartibini "yangi" ni ta'kidlash uchun erkin o'zgartirish mumkinligi sababli, semantik inversiyani o'tkazish ingliz tilidan o’zb ektiliga texnik tarjima qilishda hech qanday qiyinchilik tug'dirmaydi. Odatda, yuqoridagi kabi barcha jumlalar o’zbek tiliga so'zma-so'z tarjima qilinadi:
Burchakda uzun, pastak stol turardi.
Shunday qilib, ularning do'stligi boshlandi.
U erda, bu mintaqada ko'llar juda ko'p.
Texnik tarjima faqat jumlani tahlil qilishi va inversiyaning mavjudligiga ishonch hosil qilishi kerak Inglizcha jumla"yangi" ni ta'kidlash uchun maxsus ishlatiladi. Stilistik inversiya. Ushbu turdagi inversiya jumlaning u yoki bu a'zosini qat'iy ta'kidlash uchun so'zlarning tartibini o'zgartirishning barcha holatlarini o'z ichiga oladi. Bunday inversiya kuchli stilistik vositadir, chunki gapda vaziyat (joy va vaqt holatidan tashqari) yoki ob'ektni birinchi navbatda targ'ib qilish ingliz tilida nisbatan kam uchraydigan hodisadir.
Shu bilan birga, o’zbek tilidagi tegishli a'zolarning inversiyasi ko'proq tarqalgan va shuning uchun unchalik samarali bo'lmagan uslubiy vositadir.Shuning uchun ko'p hollarda o’zbek tilidagi mos keluvchining inglizcha inversiyasini o'tkazish noto'g'ri emas. samarali vositalar. Bunday inversiya leksik-frazeologik vositalar bilan eng yaxshi tarzda etkaziladi, albatta, agar asl nusxaning ritmik-sintaktik qolipini takrorlash kerak bo'lmasa.
Inversiya deganda taklifning asosiy va ikkilamchi ko'pik a'zolarining odatiy (to'g'ridan-to'g'ri) joylashuvidan chetga chiqish tushuniladi. Invert so'z tartibi mavjud bo'lgan ingliz jumlasini tarjima qilish usullari bunday inversiyaning tabiatiga, uning inglizcha matnda paydo bo'lish sabablariga bog'liq. Tarjimon uchun inversiyaning quyidagi uch turini farqlashi muhim: grammatik, semantik va stilistik.
Grammatik inversiya. Grammatik inversiya. qo'shimcha semantik yoki stilistik nuanslarni ifodalash uchun emas, balki birinchi navbatda teskari so'z tartibi berilgan grammatik qurilish uchun yagona mumkin bo'lganligi uchun ishlatiladi. Masalan, ingliz tilidagi so‘roqsiz gapning so‘roq shakli gapda yordamchi fe’lning birinchi o‘rinda turishini talab qiladi, buyruq maylida bu o‘rinni asosiy fe’l-predikat egallaydi va hokazo.
Semantik inversiya. Ingliz tilidagi so'z tartibi rus tiliga qaraganda qat'iyroq bo'lsa-da, bu erda ham bir qator hollarda so'z tartibini o'zgartirish "yangi", ya'ni so'zning semantik markazini ta'kidlash uchun ishlatilishi mumkin. Bu odatda gapda to'g'ridan-to'g'ri ob'ekt bo'lmagan hollarda sodir bo'ladi va vaziyat birinchi o'rinda turadi,
Do'stlaringiz bilan baham: |
