Kirish tilshunoslikda inversiya hodisasi tasnifi

3.Ingliz va o’zbek tillarida inversiya stilistik qurilma sifatida
Ingliz tilida so'z tartibining ikki turi mavjud - to'g'ridan-to'g'ri va teskari. Og'zaki va yozma nutqda eng ko'p ishlatiladigan to'g'ridan-to'g'ri so'z tartibidir. Teskari so'z tartibi yoki grammatik inversiyaga kelsak, u asosan adabiy asarlarda kamroq qo'llaniladi. Ushbu ish jarayonida grammatik va stilistik inversiyani qo'llash muammosiga bevosita e'tibor beriladi. Avvalo, inversiya nima ekanligini bilib olishingiz kerak. Shunday qilib, ushbu tushunchaning ko'plab ta'riflari mavjud. Masalan, I.V. Arnold bu kontseptsiyani quyidagicha izohlaydi: "Gap a'zolarining odatiy tartibini buzish, buning natijasida qandaydir element ta'kidlanadi va emotsionallik yoki ekspressivlikning maxsus konnotatsiyalarini oladi, inversiya deb ataladi"⁷ .V.N. Komissarov inversiya haqida shunday deydi: "Inversiya - gap a'zolarining odatiy ("to'g'ridan-to'g'ri") tartibidan chetga chiqish, gapning emotsional xususiyatlarini ifodalashning samarali usuli sifatida ishlatiladi. A.I.Galperinning fikricha, "yilda" teskari so'z tartibi, hamma narsa yangi, xabar , ham predikat, ham qo'shimcha: qo'shimchalar birinchi o'ringa joylashtirilganligi uchun, predikat, chunki u gapning yakuniy elementi sifatida urg'ulanadi ". Va lug'atdagi ta'rifga ko'ra ingliz tili uslubidagi atamalar, inversiya sintaktik stilistik vosita bo'lib, unda to'g'ridan-to'g'ri so'z tartibi yoki to'liq (ya'ni predikat sub'ektdan oldin) yoki qisman (ya'ni, ob'ekt sub'ekt-predikat juftligidan oldin) o'zgaradi.
Turli mualliflarning ushbu va boshqa ko'plab ta'riflarini tahlil qilib, xulosa qilishimiz mumkinki, ingliz tilidagi inversiya jumlani qurishda katta rol o'ynaydi, shuningdek uning ma'nosiga ta'sir qiladi, ya'ni gapda hissiyotni ifodalashning eng muhim vositasidir. Inversiya hikoya qiluvchining (yoki yozuvchining) tinglovchining (yoki o'quvchining) diqqatini jalb qilish uchun gapning biron bir elementini g'ayrioddiy joyga qo'yish orqali aniqroq ajratib ko'rsatish istagiga asoslanadi. Gapning boshi, albatta, tinglovchining e'tiborini eng ko'p o'ziga tortadi va shuning uchun teskari aylantirilganda, ajratilgan element, qoida tariqasida, oldingi holatga o'tadi.
Professor A.I. Smirnitskiy, inversiya bo'lishi mumkin to'liq va qisman, bu qatnashgan fe'lning tabiatiga bog'liq - ya'ni. semantik yoki ko‘makchi bo‘ladimi. Boshqacha aytganda, to'liq inversiya bilan predikat sub'ektdan oldin keladi; qisman - predmetdan oldin faqat yordamchi fe'l (predikatning bir qismi) mavjud. Muzlagan daryodan itlar tortgan chana tushdi ( to'liq inversiya). Ingliz tilida bunday misollar nisbatan kam uchraydi. Ko'pincha siz butun predikatning predmeti emas, balki faqat uning qismi oldida bayonot mavjud bo'lgan holatlarni topishingiz mumkin - odatda yordamchi fe'l, masalan: Bola hech qachon bunday narsalarni ko'rmagan. Natijada, predmet, xuddi predikat komponentlari - yordamchi fe'l va uning asosiy qismi (qisman inversiya) o'rtasida qulflangan. Uning ingliz tilida nisbatan yuqori tarqalishi unda yordamchi fe'l bilan maxsus turdagi shakllarning mavjudligi bilan bog'liq. qil, bu ingliz tiliga ikkita mos kelmaydigan narsalarni birlashtirish qobiliyatini beradi: bir tomondan inversiya va to'g'ridan-to'g'ri so'z tartibini saqlash, boshqa tomondan, masalan: Buni ko'ryapsizmi?. Qisman inversiyaga gapda birinchi o‘rinda turgan bog‘lovchi fe’l olib tashlangan, predikat qo‘shma bo‘lgan holatlar ham kiradi. Ingliz deklarativ jumlalardagi standart so'z tartibi birinchi navbatda mavzu, keyin esa fe'ldir.
Kecha Lena parkga bordi; Men hozir kitob o'qiyapman; Bu hikoya ancha uzun; U kalitlarini topdi.
Oddiy so'z tartibini o'zgartirish "inversiya" deb ataladi (teskari so'z tartibi; teskari so'z tartibi). Ingliz tilidagi inversiya odatda sub'ektdan oldin yordamchi, modal yoki asosiy fe'lni qo'yishni anglatadi. Inversiya ma'lum bir maqsadda, ko'pincha ta'kidlash uchun ishlatiladi. Misol uchun:
Men hech qachon bunday go'zallikni ko'rmaganman; Boshqa muammo bo'lishi mumkin; Jodugar va yirtqich hayvon qochib ketishdi.
"Standart so'z tartibi; oddiy so'z tartibi; oddiy so'z tartibi" (ya'ni, avval mavzu, keyin fe'l) so'zlari teskari so'z tartibi (ya'ni, birinchi fe'l, keyin mavzu) noto'g'ri yoki g'ayritabiiy ekanligini anglatmaydi. .

Standart so'z tartibi va teskari so'z tartibi turli xil qo'llaniladi. Masalan, savollarda teskari so'z tartibi zarur, ya'ni teskari so'z tartibi savollar uchun oddiy so'z tartibidir. Til o'rganuvchilarga quyida tavsiflangan ko'pchilik urg'uli teskari konstruktsiyalardan foydalanishdan qochish tavsiya etiladi. Inversiyani tushunish kerak, lekin o'z nutqida va yozishda standart, oddiy so'z tartibini qo'llash yaxshiroqdir. Nutqingizda ishlatishingiz kerak boʻlgan inversiya holatlari orasida savollar, “bor, bor” qurilishi, “bu yerda” yoki “u yerda” bilan boshlanadigan jumlalar va “men ham, men ham” kabi javoblar kiradi. Boshqa teskari konstruktsiyalarga misollar bu erda teskari va standart so'z tartibini taqqoslash uchun ikkita variantda keltirilgan. E'tibor bering, ingliz tilidagi inversiya har doim ham o’zbek tilidagi tarjimada aks etmasligi mumkin. Ingliz tilida inversiyaning eng keng tarqalgan turi yordamchi fe'lni mavzu oldidagi holatga o'tkazishdan iborat. Ushbu turdagi inversiya ko'pincha savollarda qo'llaniladi. Misol uchun:

Kecha Lena parkga bordimi? U kalitlarini topdimi? U ziyofatga keladimi? Bu hikoya uzoqmi? Bu hikoya qancha davom etadi?
“There is, there are” konstruksiyasida va bunday yasashlarda modal fe’l yoki bosh fe’l qo‘llangan hollarda inversiya talab qilinadi.
Bugungi gazetada Ispaniya haqida qiziqarli maqola bor.
Stolda bir nechta kitoblar bor.
Buning sababi bo'lishi kerak.
Bunga hech qanday shubha bo'lishi mumkin emas.
Bu masala bo'yicha bir nechta nazariyalar mavjud.
Bir paytlar dengiz bo‘yidagi kichkina uyda bir chol yashar ekan.
“Bu yerda” va “u yerda”dan keyin inversiya“Bu yerda” yoki “u yerda” qo‘shimchasi bilan boshlangan gaplarda inversiya sodir bo‘ladi. “Bu yerda” yoki “u yerda” bilan boshlangan ayrim iboralar idiomatik xususiyatga ega.
Mana siz so'ragan kitob.
Mana quyosh keldi.
Mana mening avtobusim keldi.
Mana do'stingiz keldi.
Mening singlim bor!
Qo'ng'iroq chalinadi.
Mana mening pulim ketadi!
“Bu yerda” yoki “u yerda” bilan boshlangan gapning predmeti shaxs olmoshi bilan ifodalangan bo‘lsa, fe’l mavzudan keyin qo‘yiladi.
Mana. Mana oling. Mana.
Mana qayerda ekansan. Mana, ketasan.
Mana u keladi. Mana u ketadi.
Men shu yerdaman. Mana u.
O’zbek tilidagi inversiya esa gap boʻlaklari odatdagi tartibining oʻzgarishi. Tilda Inversiya ikki xil vazifa bajaradi: semantik va asemantik. Inversiyaning semantik vazifasi gapning biror boʻlagini alohida taʼkidlash yoʻli bilan nutqqa emotsional-ekspressiv ruh baxsh etishda (mas, Bu chol shu ahvolda qayoqqa boradi? — Shu ahvolda qayoqqa boradi bu chol?!), asemantik vazifasi esa so’roq gap (ayniqsa, roman va german tillarida), sheʼriyatda kompozitsiya, ritm, vazn, qofiya hosil qilishda namoyon boʻladi (mas, ketdimi u? ilk bor rozilik soʻrashim mening). Inversiya, faqat uslubiy emas, balki sintaktik-uslubiy (sintaktikpoetik) hodisadir. U jonli soʻzlashuv tilida, badiiy adabiyotda, ayniqsa, sheʼriyatda koʻp uchraydi.