Кириш мавзунинг долзарблиги

КИРИШ
Мавзунинг долзарблиги: Юртимиз қадим ўтмиш тарихини тиклаш, ҳаққоний ёритиш бугунги кундаги долзарб вазифалардан биридир. Бу ҳақда юртбошимиз ҳам ўз асрларида тарих илмининг долзарб масалаларига алоҳида эътибор қаратадилар¹. Ота-боболаримиздан қолган меросни ўрганиш, уларнинг урф-одатлари, удумларини тиклаш – бу тарихни тиклаш демакдир. Фақат уни холислик билан асл холича ўрганиш, таҳлил қилиш ўрганилаётган давр ҳақида аниқ ва тўғри тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Истиқлол берган буюк неъматлардан бири ҳам тарихимизни, миллий қадриятларимизни, ўзлигимизни чуқур ўрганиш учун улкан имкониятлар яратди. Халқимиз орасида тарихимизни билишга бўлган қизиқишнинг кескин ортиши туфайли, аждодларимизнинг қадим урф-одатлари, диний эътиқоди, маданий, маънавий меросини ўрганиш тарих илмининг долзарб масаласи сифатида эътироф этилмоқда.
Шимолий Бақтрия ҳудудларида антик даврига оид хилма хил ёдгорликлар, жумладан турли диний эътиқод ва ранг-баранг диний урф-одатлар акс этган ёдгорликлар ўрганилганки, улар ҳақида илмий адабиётларда жуда қисқа, зарурий ҳолатлардагина маълумотлар берилган. Аммо, бу антик даври аждодларимизнинг диний-маънавий ва мафкуравий ҳамда этномаданий ҳаёти билан боғлиқ жуда катта қатлам материаллар ҳозиргача яхлит бир илмий тизимга солиниб, таҳлил этилмаган.
Ўзбекистоннинг қадимги тарихидаги иқтисодий, сиёсий ва маданий жараёнларни акс эттирувчи ёзма манбалар ва археология маълумотларини янги асосларда таҳлил этиб умумлаштириш ниҳоятда муҳимдир. Шимолий Бақтрия ҳудудларидан антик даврга оид кўп сонли археологик маълумотлар тўпланган. Шунингдек, XX асрдаги археоло­гик тадқиқотларнинг натижалари, юнон-бақтрия ва юечжи-кушонлар даври ёдгорликларининг ўрганилиши даражаси, топилган моддий манбалар таснифи айрим монография ва мақолаларда, илмий ишларда ўз аксини топган. Тўпланган маълумотларни тадқиқ этиш бугунги кунда муҳим ҳисобланади. Мил.авв. III - мил. IV асрларга оид Шимолий Бақтриянинг тарихий ва сиёсий жараёнларнинг ўзига хос ҳусусиятларини ҳамда тараққиёт конуниятларини ўрганиш долзарб аҳамиятга эга бўлиб, ҳозирги кунга қадар тўпланган маълумотларни, чоп этилган турли илмий ишларни дастлаб ҳар томонлама ва чуқур таҳлил этиб, киёсий солиштириб ҳамда умумлаштириб концептуал-услубий ёндошуви асосида ёритишни талаб этади. Ушбу масалаларни таҳлил қилишн танланган мавзунинг долзарблигини бегилайди. Мавзунинг ўрганилиши даражаси. Шимолий Бақтрия ҳудудларида антик даврига оид ёдгорликларнин ўрганиш 1925 йилда қадимги ёдгорликлар ва санъатни сақлаш бўйича Ўрта Осиё қўмитаси (Средазкомстарис) И.И.Умняков бошчилигидаги биринчи илмий экспедицияни Кўҳна Термизни ўрганишга сафарбар этди². 1926-28 йилларда Шарқ маданияти музейи экспеди­цияси ҳодимлари проф. Б.П.Денике бошчилигида Кўҳна Термиз ва унинг атрофларида археологик қазишма ишлари олиб бордилар³. 1950 йилларда археолог Л.И. Альбаум бошчилигидаги илмий экс­педиция Шимолий Бақтрияда қатор антик давр ёдгорликларида тадқиқот ишлари олиб борди. Уларнинг айримлари қисман, айримлари эса тўлиқ ўрганилиб, моддий маданият тарихи бўйича фанга янги маълумотлар берилди⁴.
1959 йилдан бошлаб Шимолий Бақтрияда яни Сурхон воҳасининг қадимги тарихини ўрганишга Ҳамза номидаги Ўзбекистон санъатшунослик институтининг экспедициясиясини алоҳида такидлаш лозим. 1959-63 йилларда Холчаён кўҳна шаҳрида татқиқод ишлари олиб борилди ва кушонлар даврига оид сарой қолдиқлари ва санъат обидалари ўрганилди⁵. Шунингдек, Далварзинтепа харобаларида ҳам дастлабки тидқиқотлар олиб борилди⁶. 1963-67 йилларда тадқиқотчилар Айритом, Хотинработ ҳамда Шўртепада ҳам тадқиқот ишлари олиб борилди⁷.
1968 йилда ушбу экспедиция қошида Э.В.Ртвеладзе бошчилигида Сурхон воҳасида археологик ёдгорликларини ўрганиш ва уларда тадқиқот ишлари олиб бориш бўйича махсус гуруҳ ташкил этилди. Ушбу гуруҳнинг саъй-ҳаракатлари туфайли турли даврларга оид 300 дан зиёд ёдгорликлар аниқланди ва уларнинг кўпларида тадқиқот ишлари олиб борилди⁸. 1972 йилда Бақтрия археологик комплекс экспедицияси ташкил этилиб, антик давр тадқиқотлари бўйича самарали ишлар олиб борилди. Айниқса кушонлар даври шаҳарларининг ривожланиши масалаларига жиддий эътибор берилди⁹. Шимолий Бақтрияда ўтган асрнинг 80-йилларида олиб борилган ишлар ҳам диққатга сазовордир. Хусусан, Кўҳна Термиз, Далварзин, Кампиртепа ва бошқа бир қатор ёдгорликларда тадқиқот ишлари давом эттирилди¹⁰. Ўзбекистон мустақилликка эришганидан кейин Қатор янги ёдгорликлар очилиб, уларда тадқиқот ишлари давом эттирилди. Ушбу тадқиқот ишларига нафақат маҳаллий олимлар, балки чет эллик тадқиқотчилар ҳам жалб этилиб, улар билан биргаликда кўплаб қўшма экспедициялар (ўзбек-герман, ўзбек-француз, ўзбек-япон) ташкил этилди. Олиб борилган тадқиқотлар натижалари фанга жорий этилмоқда¹¹. Шимолий Бақтриянинг антик давр ёдгорликларини ўрганишда М.Е.Массон, Г.А.Пугаченкова. В.М.Массон, Э.В.Ртвеладзе, Б.Я.Ставиский, Л.И.Альбаум, Б.А.Турғунов, Ш.Р.Пидаев, Т.Аннаев, К.Абдуллаев ва бошқа олмларнинг тадқиқотлари ҳам Шимолий Бақтриянинг антик давр ёдгорликларини ўрганишга муҳим аҳамиятга эга бўлиб, улар турли илмий муаммоларни ўрганишга бағишланган. Битирув малакавий ишнинг мақсад ва вазифалари. Антик даври Шимолий Бақтриянинг меъморчилигини ўрганиш тадқиқот объекти ҳисобланади. Шимолий Бақтрия меъморчилиги, аҳолисининг дафн маросимлари ва диний эътиқоди борасида изланишлар олиб мавзунинг мақсади ҳисобланади.
Мана шу мақсаддан келиб чиқиб, қуйидаги вазифаларни амалга ошириш кўзда тутилган:
- Шимолий Бақтрия антик даври меъморчилигининг ёзма манбаларда ёритилишини ўрганиш;
- Шимолий Бақтрия антик даври меъморий ёдгорликлари тарихини таҳлил қилиш;
- антик даври меъморчилик ёдгорликларининг ҳудудлар бўйича жойлашган ўрнини аниқлаш ва ёдгорликларни бир-бири билан таққослаш
- антик давридаги аждодларимизнинг дафн маросимлари диний эътиқод ва этномаданий ҳаёти билан боғлиқ маълумотларни умумлаштириш.