Kirish. Ishning umumiy tavsifi 1 bob

Unli tovushlar nima?

Unli tovushlar soni beshta. Ya'ni, unli tovushlar a, e, i, o va u. Unli tovushlar aks holda sonantlar deb ataladi. Bir so'zda ikkita "a", "i" va "u" ni topish kamdan -kam uchraydi, lekin siz "o'xshash" kabi ikkita boshqa unli tovushlar paydo bo'lishi mumkin bo'lgan so'zlarni topishingiz mumkin. Buning sababi shundaki, "a", "i" va "u" harflari oddiy unlilar deb ataladi.

Undoshlar nima?

Boshqa tomondan, undoshlar soni yigirma bir. Beshta unlidan boshqa barcha alifbo undoshlarni tashkil qiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, undoshlar unli tovushlar bilan birlashib, haqiqiy so'zlarni hosil qiladi. Boshqacha aytganda, undoshlar o'z -o'zidan birlashib, mazmunli so'zlar hosil qila olmaydi, deyish mumkin. Ma'noli so'zlarni yaratish uchun ular unli tovushlarning yordamidan foydalanishlari kerak. Undoshlar so'zi "tovushlar yoki unli tovushlarning yordamini oladigan" degan ma'noni anglatadi.
Undoshlar besh xil. Ular tomoqdan "k" va "g" kabi paydo bo'ladigan gutturallar deyiladi; qattiq tanglaydan paydo bo'ladigan 'j' va 's' kabi tanglaylar; tanglay tomidan paydo bo'ladigan, "eshik" d "in" va "jami" da "t" kabi miya; tishlardan kelib chiqadigan tish tishlari, masalan, "t" in "orqali"; lablardan paydo bo'ladigan lablar, masalan, "plastinkada" p va "savdo markazida" m. Tovushlarning paydo bo'lish joyiga qarab tasniflanishi Bilabial, Labio-Dental, Dental, Alveolyar, Post-alveolyar, Retrofleks, Alveolo-palatal, palatal, velar, uvular, faringeal, epiglottal kabi kengroq bajarilishi mumkin. va glottal.
Shunisi qiziqki, undoshlar hatto burun orqali ham ishlab chiqariladi. Burundan hosil bo'lgan undosh tovushlar "roman" da "n" kabi noslar deb ataladi. Ovozli tovushlarni talaffuz qilishning muhim qoidalaridan biri shundaki, so'zdagi "a" harfi "qobiq" so'zidagi kabi cho'zilib ketadi va so'zdagi "u" harfi "buqa" so'zidagi kabi qisqaradi.

Unli va undosh tovushlar o'rtasidagi farq nima?

• Unli tovushlar soni besh, ular a, e, i, o va u. Boshqa tomondan, undoshlar soni yigirma bir.
• Garchi undoshlar unli tovushlarga qaraganda kattaroq bo'lsa -da, unli tovushlar bilan birlashib, haqiqiy so'zlarni hosil qiladi.
• Unli tovushlar aks holda sonantlar deb ataladi. Shuning uchun undoshlar so'zi "sonantlar yoki unli tovushlarning yordamini oladigan" degan ma'noni anglatadi.
• A, I va u oddiy unlilar sifatida tanilgan.
• Undoshlar besh xil. Undoshlarning keng turkumlanishi bundan ham ko'proq turlarga ega. Ular Bilabial, Labio-Dental, Dental, Alveolyar, Post-alveolyar, Retrofleks, Alveolo-palatal, tanglay, velar, uvular, faringeal, epiglottal va glottal.

1.	Unli tovushlar hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida hеch qanday to’siqqa uchramasdan o’tadi	Undosh tovushlarni hosil qilishda o’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida turli to’siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo’ladi.
2.	Unli­larni cho’zib talaffuz qilish mumkin	Undoshlarni cho’zib talaffuz qilib bo’lmaydi
3.	Unlilar talaffuzida tovush paychalari albatta titraydi.	Undoshlar talaffuzida tovush paychalari titrashi ham (jarangli va sonorlarda), titramasligi ham (jarangsizlarda) mumkin.

Unli tovushlar faqat un (ovoz) dan hosil bo’ladi. Ular jami 6 ta: Bu tovushlar kirill alifbosidagi 10 ta (а, ў, у, ў, и, э; е, ё, ю, я), yangi alifboda esa 6 ta (a, o, u, o’, i, e) harf bilan ifodalanadi.
Unli tovushlar guruhlarga quyidagicha ajratiladi:

Tilning gorizontal harakatiga ko’ra		Tilning vеrtikal harakatiga ko’ra				Lablarning ishtirokiga ko’ra
old qator	orqa qator	yuqori tor unlilar	o’rta kеng unlilar	quyi kеng unlilar	Lablan-gan		lablanma-gan
i, e, a	u, o’, o	i, u	e, o’	a, o	u, o’, o		i, e, a

Undosh tovushlar kirill alifbosi bo’yicha jami 25 ta bo’lib, yozuvda 23 ta harf bilan ifodalanadi: б, в, г, д, ж (виждон), ж (жўжа) з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф (bu tovush arab-fors tili ta'sirida paydo bo’lgan), х, с, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг (tong so’zidagi oxirgi tovush ikkita harf birikmasi ng bilan yoziladi). Harflar sonining tovushlar sonidan 2 ta kamligi quyidagicha izohlanadi: kirill alifbosidagi j harfi ikkita tovushni (jo’ja va vijdon), mavjud n va g harflari birikib, bitta tovushni ifodalaydi. Yangi alifbo bo’yicha o’zbek adabiy tilida 24 ta undosh mavjud bolib, ular 20 ta harf va 3 ta harfiy birikma bilan ifodalanadi: b, d, f, g, h, j (vijdon), j (jo’ja), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g’, sh, ch, ng.Kirill alifbosidagi ц harfi va shu harf ifodalangan tovush o’zbek adabiy tilida s tovushi va harfi yoki tstovushlari va harfiy birikmasi bilan ifodalanadigan bo’ldi.
8 ta jarangli undosh o’zining 8 ta jarangsiz juftiga ega: b – p, v - f, g – k, d – t, j (qorishiq) – ch, j (sirg’aluvchi) – sh, z – s, g’ – x.