Kirish ibob. Muommoningo’rganilishiningilmiyvanazariyasoslari

IIBOBAlalikbolalarningTasavvurxususiyatlari

1. 
   Alaliyalibolalarningtasavvurxususiyatlarinirivojlantirish
   

Bolalarningnutqi,so‟zboyligihamdanutqningboshqakomponentlarini,shubilanbirgaulardagignostikjarayonlarningqaydarajadataraqqiyetganligini

eksperimental o‟rganish maqsadida L .R Mo‟minovaning ,, Bolalarni logopediktekshirish metodikalari” dan , shuningdek Artur Bine ,V .Shtem , Vigotskiy , O.NUsanova , G.V Chirkina , L.E Levina , A.V Yastrebovalarning bolalar nutqinihamda ulardagi bilish faoliyatining tekshirishga asoslangan metodikalaridanfoydalanildi. Alaliya nutq nuqsoniga ega bo‟lgan bolalarning bilish faoliyatlarinitekshirish maqsadidatekshirishishlari olibborildi.
Toshkent shahar Yakkasaroy tumanidagi 250-MTT da o‟rganildi.Bolalarnilogopediktekshiruvdano‟tkazishalohida,yakkatartibdaolibborildi.Nutqningartikulyatsionapparatinitekshiruv,ularninggnostikbilishjarayonlaridagi
buzilishlar ,xususan tasavvur va idrok tizimida kuzatiladigan me‟yordan chetgaog‟ishlar mazmuni o‟rganildi . Shu bilan birgalikda , Alaliya nutq nuqsoniga egabo‟lgan shaxslar bilan alohida individual mashg‟ulotlar olib borish jarayonida ,bubolalarning umumiy rivojlanish taraqqiyotidagi buzilishlar ko‟lamidagidifferensatsiyalar hamda ma‟lum bir tizimga tushadigan o‟xshashliklar kuzatildi .Ulardagiboshqa bolalarda kuzatilmaydigan o‟ziga xos xususiyatlarning namoyonbo‟lishi , eshitish – ko‟rish , va boshqa kompleks rivojlanishidagi jismoniytomonlama me‟yordan chetga chiqishlar holati kuzatilmadi . Ammo alaliyalibolalar ustida olib borilgan kuzatuv ishlari , ular bilan olib borilgan ishlar tahlili ,bukabibolalarningfikrlash,umumiyborliqhaqidagitasavvurlarningqashshoqligi
,sog‟lombolalarnikigaqaragandaanchasoddaligi,ularbajarganishlarida
detallarningyetarlidarajadaemasligidayaqqolko‟zgatashlandi.O‟tkazilgantadqiqot ishlari asosan , alalik bolalarning tasavvur , tafakkur , idrok , xotira ,diqqat , sezgi shu bilan parallel ravishda nutqning umumiy va elementarkomponentlarini tekshirishgaqaratiladi .
Tadqiqotishi3dadavrdao‟tkazildi,bular:

1. 
   Bolanikuzatish,suhbato‟tkazish
   
2. 
   O‟qituvchivatarbiyachidanshukabibolalarhaqidama‟lumotlarnito‟plash(qo‟shimchatarzdaota-onadan)
   
3. 
   Bolalarshaxsiyhujjatlarinio‟rganish
   
4. 
   Tadqiqoto‟tkazishuchunturlididaktikmateriallar,ko‟rgazmaliqurollarhamdatarqatmamateriallartayyorlash .
   

Alaliyalibolalarningmnestikjarayonlari,xususantasavvurinitekshirishvarivojlantirishuchunolibborilgantadqiqotmetodikalari:

• 
  ,, Syujetli rasmlar mazmunini tushunish “ metodikasi (tasavvur , idrok vatafakkurjarayonlarinitekshirishu\n);
  
• 
  ,,Predmetlarni tarqoq tarzda hisoblash “( boladagi nazariy arifmetikanihamdaidrokinitekshirishu\n);
  
• 
  ,, Rasmdagi predmetlar orasidagi aloqani tahliliy idrok qilish “ ; (idrok vatasavvurprogresslarinitekshirishu\n);
  
• 
  ,,O‟zingnomla“metodikasi;(tafakkurvatasavvurnitekshirishu\n);
  
• 
  ,,Juftinitop“(tasavvurhamdako‟ruvidrokjarayonlarinitekshirishu\n);
  
• 
  ,,Magazin “(idrok va xotiranitekshirishu\n );
  
• 
  ,,AniqlavaEslabqol”(tasavvurvaxotirajarayonlarini tekshirishu\n );
  
• 
  ,,O‟xshashinitop“(tasavvurhamdaidroknitekshirishu\n);
  
• 
  ,,Nimayo‟qolganinitop“(diqqat,xotiravatasavvurjarayonlarinirivojlanish jarayonlarini prognozqilish u\n);
  
• 
  ,,Piramida“(xotiranivashuningdekarifmetikxususiyatlar,xususanhajmnianiqlashxususiyatlarinitekshirishu\n);
  
• 
  ,,Predmetni joyinitop“(tasavvurhamdaidrok jarayonlariu\n);
  
• 
  ,, Lotto “ ( tafakkur, diqqat va idrok jarayonlarini rivojlanganliginianiqlashu\n );
  
• 
  ,,Rasmlarni eslab qol “metodikasi (xotiravatafakkurjarayonlariu\n );
  
• 
  ,,12so‟z“metodikasi(xotirau\n);
  
• 
  ,,O‟zingtop“metodikasi(tasavvurvatafakkurjarayonlariu\n);
  
• 
  ,,Eslabqolvachiz“metodikasi(xotiravatasavvurjarayonlarinitekshirishu\n);
  
• 
  ,, Tangram “ metodikasi ( hajmni farqlash xususiyati va idrokni tekshirishu\n);
  
• 
  ,,Qatorni tikla“(xotira,tafakkurvatasavvurxususiyatlarnitekshirishu\n
  

) ;
,,Syujetlirasmlarmazmuninitushunush“metodikasi
Maqsadi:Nutqidanuqsonibo‟lganbolalar,xususanalalikbolalarningimpressivnutqinihamdamnestikjarayonlariningqaydarajadarivojlanganliginitekshirish
Jarayonningborishi:Alalaliyanuqsonigaegabo‟lganbolabilanindividualytarzdaolib boriladi . Buning uchun maxsus didaktik materiallar , shuningdek syujetliko‟rgazmalardan foydalanailadi . Bolaga 10 – 15 tagacha predmet yoki jarayontasvirlangan rangli rasmlar taqdim etiladi , varasmlarda tasvirlangan narsalarhaqida boladan izchillikda so‟raladi . Bola rasmlardagi mohiyatni qay darajadatushunganligiqaydetiladi.Shungamosravishda3-4 jarayontasvirlangan
rasmlargabog‟liqbo‟lganboshqatasvirlartaqdimetiladivaboladanjarayonbilanbog‟liqbo‟lganrasmlarnibirlashtirilishiso‟raladi.
,,Nimayo‟qolganiniTop“metodikasi
Maqsadi: Boladagi ma‟lum bir bilish jarayonlarining normada rivojlanganliginianalizdan o‟tkazish , xususan ulardagi diqqat , tasavvur , xotira kabi kognitivprigresslarnirivojlanishko‟laminianiqlashvaularniyanadatakomillashtirishgaqaratilgan .
Jarayonningborishi:Kuzatuvolibborilayorganbolagabirnechako‟rgazmlaimateriallartaqdimetiladi,buturlipredmet,yokibolauchunqiziqarlibo‟lgano‟yinchoqlar shaklida bo‟lishi mumkin ( bu bolaning yosh va individualxususiyatlarigamosravishdatanlanadi).Stolustigapredmetlarqo‟yiladi,va
boladanpredmetlarniyaxshilabko‟zdankechiribchiqishiso‟raladi,shundankeyinbola ko‟zi yumiladi . Stolga qo‟yilgan predmetlardan biri ( yoki bir nechtasi ) olibqo‟yiladivaboladanko‟ziniochibqaysipredmetyo‟qolganiniaytsihiso‟raladi.
Buo‟znavbatidaboladagidiqqat,xotirajarayonlarningqaydarajadashakllanganligini analizqilishga yordamberadi.
,,JuftiniTop“metodikasi
Maqsadi:Boladagitasavvurqilishjarayonlarinitekshirishvarivojlantirishga
asoslangan . Ayniqsa impressiv nutq shakllanish darajasi past bo‟lgan bolalardagiichkinutqiniyanadatakomillashtirishni maqsadqilgan .
Jarayonning borishi : O‟yin shaklda o‟tilishi tavsiya qilinadi , bu ham bola uchunmashg‟ulotningqiziqarlibo‟lishi,shubilanbirgauningjarayongabo‟lgan
e‟tiboriniqaratishuchunqo‟lkeladi.Buninguchunbirmavzu tanlabolinadi,
misoluchun,,Yovvoyivauyhayvonlari”.Bolagauyhayvonlarivayovvoyi
hayvonlar rasmi tushirilgan rangli ko‟rgazma materiallari taqdim etiladi , shu bilanbirga ularning yashash joylari tasvirlangan rasmlar ham . Shundan so‟ng , undanhar bir hayvon ko‟rsatilib ,unga mos bo‟lgan ,,juft”ini , ya‟ni yashash joylarigamoslashtirishi so‟raladi . Bu orqali bolaning tasavvur qilish xususiyatlariningrivojlanganlikdarajasi,shubilanbirgauyhayvonlarivayovvoyihayvonlarhaqidaqanchalikma‟lumotgaegaekanligitekshirib,mustahkamlanadi.
,,Eslab qolvaChiz“metodikasi
Maqsadi:Maqsadliravishdahosilbo‟ladiganxotiravatasavvurvadiqqatjarayoninitekshirishhamdaularni rivojlantirishgaqaratilgan
Jarayonning borishi :Ma‟lum bir nuqtalar tizimli ravishda katakchalardaifodalangan jadvallar taqdim etiladi . Jadvallarda bu nuqtalar turlicha sonda , vaturli qismlarida aks ettirilgan bo‟ladi . Shunga mos ravishda xuddi shu nuqtalartasviri tushirishda foydalanilgan,, orqa fon” , ya‟ni katakchali qog‟ozdan bolagataqdim etiladi , Shundan so‟ng nuqtalar tasviri tushirilgan ko‟rgazmaga bolanidiqqati qaratiladi , unga sinchkovlik bilan qaralishi so‟raladi ( uzog‟i bilan 15sekund),hamdanuqtalartasvirlanganqog‟ozberkitilib,boladanbo‟shqog‟ozgaxuddibirinchitasvirdaifodalangandeknuqtalarnichizibberishitalabqilinadi.
Natijagako‟raboladagidiqqat,tasavvur,xotiraningrivojlanganlikdarajasianiqlanadi .
Umuman olganda, har bir metodikani o‟zining o‟tkazilish uslubiva maqsadimavjud . Shunga ko‟ra har bir metodika boladagi muayyan bir jarayonningshakllanganlikdarajasinitekshirishgahamdaunirivojlantirishgabag‟ishlanadi.

2.