Kirish ibob. Muommoningo’rganilishiningilmiyvanazariyasoslari

Alaliyalibolalarningtasavvurxususiyatlariningnamoyonbo’lishi

Adabiy manbalarning perspektiv tahlili shuni ko‟rsatadiki, birinchi tadqiqotlarpsixologiyani o‟rganishga bag‟ishlangan nutq patalogiyasi bo‟lgan bolalarningxususiyatlaribo‟yichaXIXasrdankengtarqalgan.O‟shadavrtadqiqotchilarininingilmiyqiziqishlarinutqidaog‟irbuzilishiborbolalarningkognitivfaolligini
o‟rganishgaqaratilgan.BundaV.Feldberg1920-yilda,,alaliya“nutqkamchiligisifatida o‟z tadqiqotlarini olib borgan.Yuqori psixik funksiyalarni o‟rganishjarayonida bunday bolalar ham xorijiy ham mahalliy fanlarda faollikka erishaolishadi ammo nutq hamda tasavvur , nutq va tasavvurjarayonlari o‟rtasidagimunosabatidabirqanchabuzilishlar mavjud.
Tasavvur-Narsavahodisalarningidrokorqalimiyadahosilbo‟ladiganobrazlardantashqari,o‟zimizbevositaidroketmagannarsalarhaqidagitasavvurlarham
miyadankattao‟rinegallaydi.Tasavvurxotiramizdaborxayol,tafakkurqilishjarayonidahosilbo‟lganhosilalarasosidainsonfantaziyasidagavdalanadi.
Bolalardagi motor alaliya so'z boyligining aniq tanqisligi bilan tavsiflanadi vadisgrafiya va disleksiya, fazoviy gnozning buzilishi va o'rganish qobiliyatiningbuzilishining asosidir. Bundan tashqari, alaliya dominant yarim sharningshikastlanishi bilan birgalikda davom etadi, bu ekspressiv nutq qobiliyatlariimkoniyatinibelgilaydi.Ruhiyholatdagishungao'xshashpatologiyagaegabo'lganbola ko'pincha turli zo'ravonlikdagi psixo-organik sindromning belgilarininamoyon qiladi, bu intellektual rivojlanish nuqsonlari, e'tiborning buzilishi vatasavvur va tafakkur jarayonidagi buzilishlar bilan birgalikda ishlashning buzilishibilan namoyonbo'ladi.
Sensor nutq alaliya teskari nutqni tushunmaslikda, tovushlarni ajratishning yo'qligibilan uning fonetik jihatini qo'pol ravishda buzishda namoyon bo'ladi. Bolalarqiyinchilik va so'z va ob'ekt o'rtasidagi taqqoslashni shakllantirishningsekinlashishi bilan ajralib turadi.Tasavvurida bu kabi tushunchalarninggavdalanishi bir muncha qiyin kechadi. Ular atrof-muhitdagi narsalarni tushunaolmaydilar, buning natijasida ularning ifodali nutqi juda cheklanadi. Bundaybolalar nafaqat so'zlarni buzadi, talaffuzda o'xshash tovushlarni chalkashtiribyuboradi, atrof-muhitning nutqini tinglamaydi, bu haqida tasavvurga egabo‟lmaydi.
Sog‟lom bolalardan farqli ravishda ma‟lum bir kasalikka ega bo‟lgan bolalardapsixologik xususiyatlar turlicha rivojlanadi. Alaliyali bolalarning psixologikrivojlanishi,ulardakechadiganjarayonlarhamboshqabolalarnikidanfarqqiladi.
Xususan,Alaliyalibolalarningbilishjarayonlaridagio‟zigaxosjarayonlariquyidagi xususiyatlargaparallelravishdakechadi:

-Bolaningindividualxususiyatlari;

-Yoshxususiyatlari;
-Boladakechadiganshaxsiyjarayonlar;
-Atrof-muhitningta‟siri;
-Me‟yordanchetgachiqishningqaydarajadaekanligi;
Bu komponentlarga ko‟ra , alaliya bilan og‟rigan bolalarning hammasidapsixologik-ruhiy jarayonlarining kechishi , bilish jarayonlarning qay darajadashakllanganligiulardagiortdaqolishlarnitushunib yetishmumkin.
Bilish jarayonlarining rivojlanishi turlicha kechishi ,xususan bolalarning umumiyruhiy – psixologik hamda jismoniy sog‟lomligiga bog‟liqdir. Shuningdek ,tasavvur jihatlarining takomillashganligi , bosh miya faoliyatining yosh davrlarigamosravishdashakllanuvdarajasiniifodalabberadi.Bundantashqari,temperament
, xulq- atvordagi jiddiy o‟zgarishlar kuzatilishi tabiiydir. Ontogenez jarayonidabolaning tug‟ilganidan boshlab , xatto tug‟ilmasdan avvalgi jarayonda sodirbo‟ladigan ta‟sirlar (postnatal , natal, perinatal davrlaridagi ) tashqi muhitningnoqulayta‟sirlarihamdahomiladorlikdavrdagi,onadakuzatiladigansalbiy
o‟zgarishlarbolaningumumiyjismoniytaraqqiyotidaog‟ishlarga,shubilanbirgamentalvaruhiyrivojlanishidagime‟yorlargata‟siro‟tkazadi.
Nutqnuqsonigaegabolalarnormalrivojlanganbolalardantopshiriqlarnibajarishdamasofa vaqt , tafakkar hamda tasavvur ko‟rsatkichlari namoyon etilishi bo‟yichaorqada qoladilar .xarakatlar ketma-ketligi tartibini buzib , uni tashkil etuvchiqismlarniqoldiribketadilar.
Nonutqiy jarayonlarni to‟g‟ri baholash nutq nuqsoniga ega bo‟lgan bolalarrivojlanish qonuniyatlarni anglash shu bilan birga ularni o‟rnini to‟ldirishimkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir.Xususan alaliya nutq nuqsoniga egabo‟lganbolalarnishumgao‟xshash-nutqrivojlanishidaortdaqolganboladan
farqlash lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, nutq nuqsoniga ega bo‟lgan bo‟lganbolalarda,shuningdekalaliyalibolalarda,odatiymuddatlardakundalikso‟zlashninutqinitushunish,atrof-muhitgabo‟lganhissiytushunishuhaqidama‟lumbir
tasavvurgaegabo‟lishrivojlanadi.Nutqiyvahissiytushunisho‟rtasidagialoqaniyo‟qolishi ularning sotsiallashuvi qiyinlashuvidagi asosiy mezon bo‟lib xizmatqiladi.
Bu belgi bunday bolalarning ruhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan anchao‟tibborishdanamoyonbo‟ladi.Ularniajratibturadigannarsanutqiyhamdaruhiy
– psixologik sistemada kuzatiladigan o‟zgarishlarga tanqidiy qarash va ulargae‟tiborlimunosabatdabo‟lishdir.Nutqningboshlang‟ichpatalogiyasinutqiyvaruhiy intellektning me‟yordagidek ishlashiga xalaqit beradi , ma‟lum darajadasaqlanibqolgannutqrivojlanishinihamtakomillashuviniortgatortadi.
R.ELevinao‟ziningtadqiqotishlaridaalohidanutqiykamchiliklarningko‟rinishiniifodalash va til vositalari holatini hamda kommunikativ jarayonlarni aks ettiruvchibir qator ko‟rsatmalar bo‟yicha bolaning anormal rivojlanishi xolatini tasavvuretsihdan ilgari surilishiga imkon beruvchi materiallarni ishlab chiqdi .Anomalnutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishini o‟rganish asosida pastdarajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga o‟tishni belgilovchi ma‟lum birqonuniyatlarni ham ochib berildi. Har bir daraja bilan bog‟liq bo‟lgan nutqkomponentlarini shakllanishini orqaga tortuvchi birlamachi va ikkalamchi ma‟lumbo‟lishining muayyan darajadagi nisbatlaradagi imkoniyatlarini paydo bo‟lishi vanutqiyimkoniyatningko‟laminingoshishi,nutqningsabablilikasoslarini
o‟zgarishivaungapredmet-ma‟nolimazmuninio‟sishinito‟ldiruvchiimkoniyatlarini shakllanishi bilananiqlanadi.
Aynan hozirgi kunda,asosiy muommolardan biri bir ma‟lum bir rivojlashinishidakamchlik uchraydigan shaxsning boshqa odamlardan ajratib turadigan individualtuzilishga ega ekanligidir . Bu esa bu kabi bolalarning ijtimoiylashuvidagi asosiyto‟siq sanaladi..Ushbu psixologik muommoni hal qilish shaxsning mazkurtuzilishining ichki sharoitlarida ifodalanuvchi xulq –atvorini oldindan bashoratqilishimkoniniyartadihamdasotsiallashuvjarayoninimurakkablashtiradi.
Umumiy rivojlanish qonuniyatlarida ma‟lum bir kamchilikka duch kelganshaxslarning tuzilishi bilan bog‟liq bo‟lganikkilamchi masala esa bundaytuzilishningbir necha tarkibiy qismlarga ajratishni taqazo etadi, binobarin , ushbubo‟laklarning yig‟indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiyafanida psixologlar bu kabi shaxslarning psixologik tuzilishining tarkibiy qismlariniturli jihatlarga asoslanib , turkumlarga ajratishni tavsiya qilishmoqda .Bu esashaxslaring,xususanma‟lumbirbuzlishgaegabo‟lganholda,ulardagiharbir
kamchilikka parallel ravishda hosil bo‟lgan bilish jarayonlaridagi og‟ishlarningdarajasi , xilma-xilligi , pirovardda , alaliya nutq nusoniga ega bo‟lgan bolalardagiboshqabolalardanajratibturuvchio‟zigaxosxususiyatlari ,hamdaularningxilma-xilliginita‟riflashdao‟zo‟rnini topadi.
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik(tabiiy ) va ijtimoy omillarningvoqeilikka ta‟siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita muhim qismbo‟lganligini tasdiqlovchi nazariyaga binoan ,, ichki psixik “ (,, endopsixik “ )degan g‟oyani ilgari surishgan. Uning talqiniga ko‟ra , ,,endopsixika “ shaxsningpsixik tuzilishinining ichki qismlari sifatida psixik elementlar v funksiyalarningo‟zaro bog‟liqligini aks ettiradi. Uning negizida insonning nerv- psixologiktuzilishi bilan ,, endopsixika” aynan bir narsa degan tushuncha tasdiqlanadi, chunkiuodamshaxsiningichki mexanizminiyuzagakeltiradi.Psixik tuzilishning
,,endopsixik”qismibo‟lsa,shaxsningtashqimuhitganisbatanmunosabatini,shaxsgaqarama–qarshibo‟lganbarchajihatlarni,shaxslararovaob‟ektiv
jarayonlarnibelgilaydi.,,Endopsixika”o‟znavbatidashaxsningta‟sirlanishi,xotira
,tafakkur , tasavvur , diqqat kabi bilish jarayonlarining xususiyatlarni irodaviy zo‟rberishxislatlariniixtiyorsizharakatlarinivashu kabitizimlariniaksettiradi.
Tasavvur qilishning fonematik buzilshi nutq nuqsoniga ega bolalarning hammasidakuzatiladi , bunda nutq-eshitish va nutq- harakat analizatorlariorasidagi bog‟liqlikbo‟lmasligi kuzatiladi . Ma‟lumki, dizartriya va rinolaliyada uchraydigannutqharakat analizatori funksiyaasini buzlishi tovushlarni eshitish orqali idrok qilishgasalbiyta‟sirko‟rsatishimumkin.(G.FSergeyeva).Alaliyadahambujarayonni
namoyon bo‟ilishini kuzatish mumkin, ayniqsa tasavvur jarayonlaridagi ortdaqolishdabuyaqqolko‟zgatashlanadi.Bundantashqari,Alalikbolalardaidrokningbuzilganligiayniqsarasmlarnichizishdakuchlinamoyonbo‟ladi:rasmvatasvirlardetallar miqdorining kamligi , oddiyligi , soddaligi , murakkab emasligi bilanajralib turadi, shuningdek , optik atrof- muhitni tasavvur etishdagi buzilishlarningmiqdoribilanxarakterlanadi.Agarnutqidakamchiligi bor bolalrda shu psixikfunksiy a o‟z rivojlanish me‟yoridan orqada qolgan bo‟lsa , ularda predmetningyaxlitobraziniyetarlichatasavvurqilishxususiyatishakllanmaganbo‟ladi.
Alalik bolalarda fazoviy buzilishlar , ayniqsa odam suratini chizishda yaqqolko‟zgako‟rinadi:tasvirlarningqashoqqligibilan,detallarsoniningkamligivasoddaligi,hamdao‟zigaxosoptik-fazoviybuzilishlarningmavjudligibilan
ajralibturadi.Biroqnutqibuzilganbolalardafazoviybuzilishlarningo‟rnirasmdaifodalanganhissiyjo‟shqinlik evazigakompensatsiyaqilinadi.
Shundayekan,nutqvatasavvurjarayonlario‟zarochambarchasbog‟liq
jarayonlardir.Harbirtasavvurnutqdaifodalanadi.Nutqmuloqotdao‟zaksini
topganida , u orqali inson tasavvurida ma‟lum bir tushuncha hosilqilinadi.Tasavvurning mazmuni asosan odam hosil qilgan tajribaning boyligi ,undagi tafakkurning nechog‟lik taraqqiy topganligi bilan belgilanadi.Nutqnuqsonlariga ega bo‟lgan bolalarda esa tasavvurning barcha turlari o‟ziga xosxususiyatlargaegabo‟ladi.Shuninguchunularbilanolibboriladigankorreksion-logopedik ishda nutq kamchiliklarini to‟g‟irlash bilan birga tafakkur , idrok,tasavvurkabibilishjarayonlarningasosiykomponentlarinihamrivojlantirishhamtalabqilinadi.
Nutqnuqsonigaegabo‟lganbolalardatovushlarniajratishdaqyinchiliklaruchraydibuesanutqningtovushtomoniningrivojlanisigao‟zta‟siriniko‟rsatadi.Bularyanaikkalamchi nuqson sifatida tovushlarni talaffuz qilishga ham o‟z ta‟sirniko‟rsatadi.Bunday bolalar nutqidagi kamchiliklar , artikulyatsya apparatidagikamchiliklarasosidatovushtalaffuzqilishdagio‟zgarishlar,ko‟pgina
almashtirishlar,artikulyatsiyaapparatio‟zfunksiyasinito‟liqbajarmasliginatijasida fonematik qabul qilishiga birinchi o‟rinda ta‟sir qilib , uningshakllanishigayo‟l qo‟ymaydi.
Ba‟zida nutq nuqsoniga ega bolalar ba‟zi bir tovushlarni eshitib , ajratishlarimumkin , bu tovushlarni talaffuz etishda ham to‟sqinlik bo‟lmaydi . Boshqahollarda esa oson talaffuz etiladigan xuddi shunday tivushlar talaffuzidaqiyinchilliklar yuzaga kelishi mumkin. Bunday hollarda ayrim o‟ziga xosxususiyatlar kuzatiladi .Ya‟ni agar bolaning talaffuzida tovushllar qanchalikshakllanganbo‟lsa,bolashunchaliktovushlarniidroketadi,shubilanbirgaulargataaluqli bo‟lgan predmet yoki voqeani miyasida tasavvur qilish jarayoni shunchaoson kechadi.
Inson ongida ilgari eshitish , ko‟rish , sezish orqali idrok qilingan obyektlarto‟g‟risidaginaemas,balkiidrokqilinmaganobyektlarto‟g‟risidahamtasavvurlarmavjud .Tasavvurboshqapsixik jarayonlarning faoliyatiniboyitadi .
Tasavvurqilishningasosiyvazifalarquyidagilardaniborat:
-Borliqnitasavvurlardako‟rishvaturlihayotiymuommolarniyechishdaulardanfoydalanish imkoniyatinita‟minlaydi;
-Hissiymunosabatlarniboshqaradi;
-Bilishjarayonlarivainson faoliyatiniixtiyoriyravishdaboshqaradi;
-Insonniichkijihatdanshakllantiradi;
-Faoliyatnirejalashtiradivadasturlashtiradi.
Hozirgi kunda korreksion-logopedik ishni bolalarda bilish jarayonlariningrivojlanishidagi kamchiliklarini hisobga olgan holda tashkillashtirish zarurligilogopediyafaniningdolzarbmasalalaridanbiribo‟libqolmoqda.Buesanutqkamchiligiga ega bo‟lgan bolalarda turli psixik jarayonlarning o‟ziga xosxusuiyatlarinimaqsadgayo‟naltirilganholdachuquro‟rganishmasalasining
muhimliginiko‟rsatibberadi.Hozirgachabundaybolalardaidrok,xotira,tafakkurbilanbirqatordatasavvurningrivojlanishigategishliancha-munchailmiyva
eksperimentalmaterialto‟plandi.
Me‟yordarivojlanganbolalartasavvurinio‟rganishgabag‟ishlangantadqiqotlardatasavvur va nutq o‟rtasida yaqin aloqa borligi ta‟kidlanadi . ,, Tasavvurningrivojlanishi ustida olib borilgan kuzatishlar , - deb yozadi L.S Vigotskiy , - bufunksiyaning nutq rivojlanuv progressida o‟ta muhimligini ko‟rsatadi.Nutqrivojlanishidagi kamchliklar tasavvur rivojlanishiga ham ta‟sir ko‟rsatmasdanqolmaydi“.
Nutqi rivojlanishidabuzilishi bo‟lgan bolalarda tasavvur xususiyatlari bir qatormetodikalar asosida olib borilgan eksperimental kuzatuvlar natijasida tekshiriladivatadqiqetiladi.Bundaeksperimentindividualvaguruhiyshakldaolibborilishimumkin .Eksperimentning borishida bolalarning berilgan vazifani bajargan vaqti,ularfaoliyatiningsifat jihatidantahlili o‟tkaziladi .
Bola ijodi yorqin hissiy kechinmalar bilan organik ravishda bog‟liq .Biroq nutqito‟liq rivojlanmagan bolalar , masalan , g‟amgin yoki quvnoq ertak , she‟r ,qo‟shiqning mazmunini to‟liq idrok eta olmaydilar , shuning uchun undan yetarlidarajadahissiyta‟sirlanmaydilar.Ularningnutqidahissiy–emotsionallikdarajasiboshqa bolalarnikiga nisbatan past bo‟ladi , xususan alaliyada . Ularning nutqiifodali emasligi , erkin emasligi , ishonchsizligi bilan ajralib turadi . Mana shuxususiyatni e‟tiborga olib , tuzatish ishida ,, Artterapiya “ ,,, Teatrlashtirish “danfoydalanish,ko‟proqmusiqavalogoritmikagamurojaatqilishkerak.