Kirish ibob. Muommoningo’rganilishiningilmiyvanazariyasoslari

Tadqiqot maqsadi.Alaliyalibolalarningtasavvurxususiyatlarinimgo‟zigaxosxususiyatlarini o‟rganish.

Tadqiqotvazifasi:

-Alalik bolalarda tasavvurining rivojlanishidagi muommolarning oldini olish vaularni korreksiyalash;
-Alalikbolalarningbilishjarayonlaridakechadigano‟zgarishlarnito‟g‟ritahliletish ;
-Alaliyali bolalarda o‟zaro sotsiallashuv bilan bog‟liq yuzaga keladiganmuommolarnioldiniolishhamdaularniijtimoiymuhitgamoslashtirish.
Tadqiqotob’ekti:Alaliyalibolalarningtasavvurininamoyonbo‟lishi
Tadqiqotpredmeti:Alalayilibolalarningtasavvurinixususiyatlari
Tadqiqiotningmetadologikasoslari:Alaliyalibolalarningbilishjarayonlaridagi
,xususan tasavvur xususiyatlaridagi muammolarva aniqlangan me‟yordan chetgachiqishinio‟rganishhamdaunikorreksiyalashgaqaratilganV.AKovshikovhamdaV.Sekachev (2001 )larning ishlaribag‟ishlangan.
Tadqiqotmetodlari:O‟zarobir –birinikomplimentqiladiganmetodlarmajmuiqo‟llaniladi:ilmiy adabiyotlarning tizimli Ilmiy-nazariy tahlili,Komplekstahlil,Kuzatish,Suhbat ,Eksperiment hamdaStatistik metodlar.

Tadqiqotishiquyidagilardaniborat:

Kirish,2tabob,xulosavafoydalanilganadabiyotlarro‟yxatidaniborat.

IBOBMuommoningo’rganilganlikdarajasi.

1. 
   Maktabgachayoshdagibolalarningtasavvuriningo’zigaxosxususiyati
   

Bilish jarayonlaribolarivojlanish qonuniyatlariga mutanosib ravishdashakllanadi.Bu jarayonlar inson hayoti davomida shakllanib , komplekslanibboradi,harbirjarayonnirivojlanishtizimibolaningindividualxususiyatlari
,yoshi,shaxsxususiyatlarivashukabiprogresslarningnamoyonbo‟lishko‟lamigabog‟liq bo‟ladi.Xususan, tasavvur xususiyatlari insonning shaxs sifatida kamoltopishibilanuzviybog‟liqvaaynanmuayyandavrda,periodikaltarzdashakllanibboradi.Tasavvurqilish–yangi,oldindanko‟rinmaydiganvatekshirilmagan
tasvirlarni inson ongida namoyon bo‟lishi. Ushbu tasavvurlar inson ong va ongostida yaralgan kognitiv jarayonlar hosilasidir. Masalan: xotira , fikrlash, tahlilkabi tushunchalar o‟zaro tasavvur jarayonlarida bog‟liq ravishda yuzaga keladi.Shuni ta‟kidlash kerakki, tasavvur faqat insonga xos bo‟lib , insonning mehnatfaoliyati jarayonidagi eng muhim xususiyatlardan biridir . Albatta , tasavvur qilishjarayoni insonning ma‟lum bir ish ustida yuzaga keladigan holatidaavtomatlashtirilganholda yuzaga keladi.
Tasavvurkuchiniquyidagiasosiyxususiyatlariniajratishmumkin:
-Tasavvurkuchayibboradi,aqliyqobiliyatniqondiradi,jamiyatbilanmoslashuvo‟zarokommunikatsiyajarayonidamuhimahamiyatkasb etadi;
-Tasavvur inson hayoti mobaynida yuzaga keladigan muommolarni bartarafqilishda yordam beradi ,chunki tasvirdagi atrofdagi haqiqatni namoyish qilishdabiz xohlaganimizdek hayotimizning muommoga yechimlarini qo‟yishimizmumkin.
-Xayoliy narsalarni ajratishga imkon beradi-diqqatni mazmunli narsalarningtasvirlarigaqaratib,ahamiyatsiznarsalarnihisobga olmaydi ;
-Bizrejalashtirish,tahlilqilish,baholash,tasavvurningishtirokibilanmuayyanharakatlargamoslashamiz.
Shuningdek, tasavvur –narsa hodisalar , holatlarni , voqeilik obrazlarini eslash ,ijodiyhayolsurishjarayonidir.Xotirashaklidahamnamoyonbo‟ladi.Agaridrokhozirgi daqiqalarni aks ettirsa , tasavvur ham o‟tmishni ham kelajakni o‟zidamujassamlashtiradi. Hamda shu orqali umumlashgan xususiyat kasb etadi. Lekintasavvur idrokdan o‟zining muayyan darajadagi noaniqligi bilan farqlanib turadi.Biroq uning hissiy narsalarga qaratilgan xususiyati ma‟lum turlarga ajratishimkonini beradi ( ko‟rish, eshitish, ta‟m va hid bilish , sezgi , oriyentirlashtasavvurlari ). Tasavvurda tanish hodisalar , joylar, voqealarga asoslanishxotiralashning samarali vositalaridan biri bo‟lib xizmat qiladi.Tasavvurni yangiobrazlarbilanboyitish,fikrlashtopshiriqlarinibajarishdamuhimo‟rinegallaydi.
Buo‟rindafavquloddagivaziyatlar,shart–sharoitlarvoqeilikkayangicha,,nigoh”tashlash va tahlil etishni talab qilsa , ular yanada yorqinroq gavdalanadi. Tasavvurbilan tafakkurning hamkorlikdagi munosabatlari yangilik unsurlari paydobo‟lishini,ijodiyhayoltimsollarivujudgakelishinita‟minlabturadi.Bilimlarni
o‟zlashtirishda , kasbiy malakalarni egallashda tasavvur muhim ahamiyatga ega .Tasavvur ham umumiy , ham xususiy , ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiytasavvur umumbashariy va milliy urf-odatlarni , marosimlar , an‟analar hamdaqadriyatlarni aksettiradi.
Bolaasta-sekinyoshio‟tibbrogansarinarsalarnio‟rtasidagio‟xshashlik
tomonlarini payqay boshlaydi, so‟ngra o‟xshash narsalarni umumlashtirgan holdatasavvurqiladi.6-7oylikbolayolg‟izqolganpaytdastololdigaemaklabkelib
dasturxonnitortibo‟zigakeraklinarsalarnioladiso‟ngrakrovatnioldigaboribxuddishundayyo‟lbilan choyshabyokiadeyol tortiboladi.
Yasli yoshidagi bolarning tasavvur stixiyali emas, balki kattalarning rahbarligidarivojlanadi. Bolada tasavvur 1 yoshga to‟lgandan so‟ng namoyon bo‟ladi. Biryoshdan oshib tili chiqgach o‟ziga yaqin narsalarningnima uchun kerakliginitushunadiganbo‟ladi.2yoshlibolatasavvurningengko‟zgatashlanganxususiyatiularanalizqilishivaumumlashtirishibuyoshdagibolalaridrokqilayotgannarsaniaks ettirolmaydi.Shuning uchun narsalarni umumlashtirganda ko‟zga tashlanibturgan tashqi belgilarga asoslanadi.Masalan 1,5 yoshli bola olamni, koptokni,yumaloq sharni umumlashtira olmaydi.Tasavvur bolaning bog‟cha davridagibolada tez rivojlana boshlaydi.Buning sababi birinchidan bog‟cha yoshdagibolalarda turmush tajribasini anchagina ko‟payishi , ikkinchidan nutqning yaxshio‟sgan bo‟lishi, uchinchidan bog‟cha yoshidagi bolalarning juda ko‟p erkin vamustaqilqilishimkonyatlarigaegabo‟lishlaridir.Tasavurningrealliginutqda
ko‟rinadi.Bolalaratrofdagiturlitumannarsavahodisalarningnomlarinibilibolganlardanso‟ng astasekin ularniumumlashtiradi .
Ontogenezda 3 dan 7 Yoshgacha bo„lgan davr bog„cha Yoshi davri yokimaktabgacha Yosh davri hisoblanadi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarpsixologiyasida juda tez sifat o„zgarishlari bo„lishini inobatga olgan holda 3davrga: (3-4 Yosh) kichik maktabgacha davr, (kichik bog„cha Yoshi), (4-5 Yosh)o„rta maktabgacha davr, (o„rta bog„cha Yoshi) , (6-7 Yosh) katta maktabgachadavr(kattabog„chaYoshi)gaajratishmumkin.Bolarivojlanishjarayonidakishilikavlodi tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan munosabatgakirishadi.Bolainsoniyatqo„lgakiritganbarchayutuqlarnifaolravishda
o„zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, ular yordamida amalgaoshiriladigan xatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallabolishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o„sib borishi, kattaYoshlikishilarningbevositayordamidaamalgaoshirilibborilmog„ikerak.Asosan,shudavrdan boshlabbolaningmustaqil faoliyatikuchayaboshlaydi.
Bog„chaYoshdagibolalargaberiladigantarbiya,ularningmurakkabharakatlarinio„zlashtirish, elementar gigiena, madaniy va mehnat malakalarini shakllantirish,nutqini rivojlantirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didining dastlabkikurtaklarini hosilqilishgaqaratilishilozim.
MashhurruspedagogiLesgaftningfikricha,insonningbog„chaYoshidagidavrshunday bir bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining namunalarishakllanib,axloqiyxarakterningasoslari yuzagakeladi.
Bog„cha Yoshdagi bolalarning ko„zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri,ularning harakatchanligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatining asosiy qonuninishundayifodalashmumkin:bolauzluksizfaoliyatko„rsatishnitalabqiladi,lekinufaoliyatnatijasidanemas,balkifaoliyatningbirxilligivasurunkaliligidantoliqadi.
Kattalar va tengdoshlari bilan bo„lgan munosabat orqali bola axloq me‟yorlari,kishilarni anglashi, Shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanishaboshlaydi. Bog„cha Yoshidagi bola endi o„z gavdasini yaxshi boshqara oladi.Uningharakatimuvofiqlashtirilganholdabo„ladi.Budavrdabolaningnutqijadalrivojlana boshlaydi, u yangiliklarni egallashga nisbatan o„z bilganlarinimustahkamlashga ehtiyoj sezadi, o„zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish vabundan zerikmaslik,shudavrdagibolalargaxosxususiyatdir.
Bog„cha Yoshidagi bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlari jadal ravishda ortibboradi. 3-7 Yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma-ketlikdakechadi:
-predmetlarnio„rganishi;
-individualpredmetlio„yinlar,jamoasyujetli-rollio„yinlar;
-individualvaguruhiyijod;
-musobaqao„yinlari;
-muloqoto„yinlari;
-uymehnati.
Bog„chaYoshidagibolalarnutqnibirmunchato„lao„zlashtirganlarivahaddan
tashqariharakatchanliklaritufayliulardao„zlarigayaqinbo„lgankattaodamlarvatengdoshlari bilan munosabatda bo„lish ehtiyoji tug„iladi. Ular tor doiradankengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Ular endi bog„chadagio„rtoqlari va qo„ni-qo„shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo„lib o„ynashgaharakat qiladilar.
Hammanarsanibilibolishgabo„lganehtiyojkuchayadi.Bog„chaYoshidagibolatabiatiga xos bo„lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har narsani yangiliksifatidako„rib,unihartomonlamabilib olishgaintilishidir.
Bog„cha Yoshidagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o„sishidaqiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolaning biror faoliyatgaundovchiomillardanbiridir.Shuninguchunhamqiziqishnibilishjarayonibilanbog„liqbo„lganmurakkabpsixikhodisadesabo„ladi.
Ma‟lumki, bolaning Yoshi ulg„ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati oshgansari,uningatrofidaginarsavahodisalarbo„yichadunyoqarashikengayibboradi.MaktabgachaYoshdagibolalarningetakchifaoliyatio„yindir.
Bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita amaliymunosobatda bo„lishga intiladi. Bu o„rinda shu narsa harakterliki, bola bilishgatashnaligidan atrofdagi o„zining haddi sig„adigan narsalari bilangina emas, balkikattalar uchun mansub bo„lgan, o„zining kuchi ham etmaydigan, haddisig„maydigannarsalarbilanhamamaliymunosabatdabo„lishgaintiladi.Masalan:bola avtomashinani yoki tramvayni o„zi haydagisi, xaqiqiy otga minib yurgisi,uchuvchibo„lib,samolyotdauchgisivarostakammilitsionerbo„lgisikeladi.
Tabiiykibolao„zidagibundayehtiyojlarningbirontasinihamhaqiqiyyo„lbilan
qondiraolmaydi.Buo„rindasavoltug„iladi.Bolalarningtoboraortibborayotganturli ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o„rtasidagi qarama-qarshilikqanday yo„l bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyatorqali, ya‟ni, bolaning o„yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buniquyidagichaizohlabberishmumkin:

• 
  birinchidan,bolalarningo„yinfaoliyatiqandaydirmoddiymahsulotishlab
  

chiqarishga qaratilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni o„yinga undovchisabab(motiv)kelibchiqadigannatijabilanemas,balkishuo„yinjarayonidagiturliharakatlarning mazmunigabog„liqdir;

• 
  ikkinchidan,bolalaro„yinjarayonidao„zixtiyorlaridaginarsalarni,o„zlariniqiziqtirgan,ammokattalargaginamansubbo„lgannarsalargaaylantirib,
  

xohlaganlarichaerkinfaoliyatdabo„ladilar.Bolalarningo„yinfaoliyatlariularningjismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-birvositadir.
O„yin bolalar hayotida shunday ko„p qirrali faoliyatki, unda katgalarga mansubbo„lganmehnatham,turlinarsalarhaqidatafakkurqilish,ma‟lumbirTasavvurgaegabo‟lish,xom-xayolsurish,damolishvaxushchaqchaqlikjarayonlarining
barchasio„yinfaoliyatidaaniqbo„ladi.SHunihamta‟kidlabo„tishkerakki,o„yinfaqat tashqi muhitdagi narsa hodisalarni bilish vositasigina emas, balki qudratlitarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli o„yinlarda bolalarning barcha psixikjarayonlaribilanbirgalikdaularningindividualxususiyatlarihamshakllanadi.
Demak, bog„chadagi ta‟lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko„p jihatdanbolalarningo„yinfaoliyatlarinimaqsadgamuvofiqtashkilqilabilishgabog„liqdir.SHunday qilib, o„yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha,bolalar xayolining o„zi, o„yin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixikjarayondir.SHunihamta‟kidlashjoizki,fan-texnikamislsizrivojlanayotgan
hozirgi davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go„yo, bir mo„„jizadekko„rinadi. Natijada ular ham o„zlarining turli o„yinlari jarayonida o„xshatma qilib(ya‟ni,analogiktarzda),harxilxayoliynarsalarnio„ylabtopadilar(ucharot,odammashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolalarning turli xayoliynarsalarni o„ylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular o„zlarining har turlio„yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog„daehtiyojlarini hamaksettiradilar.
Hech bir Yosh davri ushbu Yosh davridagidek shaxslararo hamkorlikning turlishakllarinitalabqilmaydi,chunkiubolashaxsiningturlijihatlarinirivojlanishi
zaruratibilanbog„liq.Butengdoshlari,kattalarbilanhamkorlik,o„yinlar,muloqotvabirgalikdagimehnatdir.BuYoshdavridavomidabolalarningquyidagiasosiy
faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish o„yini,qonstruktiv tipdagi individual predmetli o„yin, jamoaviy syujetli-rolli o„yinlar,individual va guruhiy ijod, o„yin-musobaqa, o„yin-muloqot, uy mehnati. Maktabgachiqishdan bir yoki ikki yil avval ularga o„quv faoliyati qo„shiladi va 5-6 Yoshlibolaengkamidafaoliyatning7-8turigatortiladi,ularningharbiribolanio„zigaxosravishdaintellektualvaaxloqanrivojlantiradi.
SHunihamta‟kidlashjoizki,fan-texnikamislsizrivojlanayotganhozirgidavrda
hayratdaqoldiradigannarsalarbolalargago„yo,birmo„„jizadekko„rinadi.Natijadaularhamo„zlariningturlio„yinlarijarayonidao„xshatmaqilib(ya‟ni,analogik
tarzda), har xil xayoliy narsalarni o„ylab topadilar (uchar ot, odam mashina,gapiradigandaraxtkabilar).Bundantashqari,bolalarningturlixayoliynarsalarnio„ylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular o„zlarining har turli o„yinfaoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog„daehtiyojlarini hamaksettiradilar.
Bog„cha Yoshidagi bolalarning o„yinlari atrofdagi narsa va hodisalarni bilishqurolibo„lishibilanbirga,yuksakijtimoiyahamiyatgahamega,o„zgachaqilib
aytganda,o„yinqudratlitarbiyaqurolihamdir.Bolalarningo„yinlariorqaliulardaijtimoiy foydali, ya‟ni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Agarda bizbolalarning o„yin faoliyatlarini tashqaridan kuzatsak, o„yin jarayonida ularningbarcha shaxsiy xususiyatlari (xarakteri, kimning nimaga ko„proq qiziqishi,qobiliyati, irodasi, temperamenti) yaqkol namoyon bo„lishini ko„ramiz. Shuninguchun bolalarning o„yin faoliyatlari, ularni individual ravishda o„rganish uchunjudaqulayvositadir.KichikmaktabgachaYoshdagibolalarodatdao„zlariyolg„izo„ynaydilar.Predmetlivaqonstruktorlio„yinlarorqalibuYoshdagibolalar
o„zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarinirivojlantiradilar. Syujetli-rolli o„yinlarda bolalar, asosan, o„zlari har kuniko„rayotganvakuzatayotgankattalarningxatti-harakatlariniaksettiradilar.4-5Yoshlibolalarningo„yiniasta-sekinlikbilanjamoashakligaegabo„libboradi.
Bolalarningindividualxususiyatlarini,ularningjamoao„yinlaridavomidakuzatishqulaydir.O„zo„yinlaridabolalarkattalarningpredmetlargamunosabatinigina
emas, balki ko„proq ularning o„zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ulargataqlid etadilar. Shuningdek, jamoa o„yinlarida bolalar bir guruh odamlarningmurakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» o„yinini olaylik.Bunda mashinist, parovozga ko„mir yoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir,stansiya xodimlari va yo„lovchilar bo„ladi. Bolalarning mana shu kabi jamoao„yinlariartistlarningfaoliyatigao„xshaydi.CHunki,jamoao„yinidagiharbirbola
o„zroliniyaxshiadoetishgaintilishibilanbirga,o„yinningumumiymazmunidanham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o„zining butunqobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma‟lum rollarga bo„lingan jamoa o„yini,bolalardan qat‟iy qoidalarga bo„ysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasidabajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o„yinlaripsixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o„yinlar bolalardairodaviylik, xushmuomalalik, o„yin qoidalariga, tartib-intizomga bo„ysungan vashu kabi boshqaijobiyhislatlarni tarbiyalaydi varivojlantiradi.
3-7 Yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi bo„lganmusiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga,musiqaohangigamosritmikharakatlarqilishgao„rganadilar.3-7Yoshlidavridabolalarning asosiyfaoliyatiquyidagiketma-ketlikdakechadi.
O„yinfaoliyatibolalarniinsoniyatningijtimoiytajribasiniegallashningfaolshaklibo„lganta‟limfaoliyatigatayyorlaydi.Odambirdanigaijtimoiytajribani
o„zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallashi uchun odam,avvalo, etarli darajada nutqni egallagan bo„lishi, ma‟lum malakalar, uquvlar vasoddatushunchalargaegabo„lishikerakbo„ladi.Bulargabolayuqoridako„rsatibo„tganimizdek,o„yin faoliyatiorqali erishiladi.
Bog„chaYoshidagibolalardasezgi,idrok,diqqat,xotira,tasavvur,tafakkur,nutq,xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir-biridanyaxshifarqqilaolmaydi.Ungaranglarningfarqinibilishgayordam
beradigan o„yinchoqlar, rangli kiyimlar, rangli xalqalar, qutichalar va shu singario„yinchoqlarberishmaqsadgamuvofikdirvabolalarturlinarsalarniidrokqilishdaularning ko„zga yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga)asoslansalarham,lekin chuqur tahlilqilaolmaydilar.
Bog„chaYoshidagibolalarkattalarningyordamibilansuratlarnianalitikravishdaidrok qilish qobiliyatiga ega bo„ladilar. Bolalar suratlarni idrok qilayotganlaridakattalar turli xil savollar bilan ularni tahlil qilishga o„rgatishlari lozim. Bunda,asosan,bolalar diqqatini:

1. 
   Suratningmazmunini(syujetini)to„g„riidrokqilishga;
   
2. 
   Suratningumumiyko„rinishidaharbirtasvirlangannarsalarningo„rninito„g„riidrok qilishga;
   
3. 
   Tasvirlangannarsalaro„rtasidagimunosabatlarnito„g„riidrokqilishgaqaratishkerak.
   

Tasavvur har qanday faoliyatimizning doimiy yo„ldoshidir. Shuning uchundiqqatning inson hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Bog„cha Yoshidagibolalardiqqatiasosanixtiyorsizbo„ladi.Bog„chaYoshidagibolalardaixtiyoriydiqqatningo„sibborishiuchuno„yinjudakattaahamiyatgaega.O„yinpaytida
bolalardiqqatlarinibirjoygato„plab,o„ztashabbuslaribilanma‟lummaqsadlariniilgari suradilar.
Bu Yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning o„z oldiga qo„yganyangi talablari asosida takomillasha boradi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarningxotirasiko„rgazmali,obrazlibo„lishibilanxarakterlidir.Boladako„proqixtiyorsizesda qoldirish va ixtiyorsiz esga tushirish ustunlik qiladi. Bola so„zlarni hechqanday ma‟nosiz takrorlayveradi. Ammo keyinchalik, kattalarning ta‟sirida,ixtiyoriy esda qoldirish ham asta-sekin rivojlana boradi. Bola ravshan vaemotsional rang-barang materialnioson esda qoldiradi.
Uch yashar bola taassurotlarini bir necha oy davomida esda saqlab tura olishgaqodirdir. Xotiraning o„sishiga o„yinlar, turli mashg„ulotlar, she‟r yodlash, ertak vahikoyalar aytish hamda sayr paytida kuzatish ishlarini olib borish yordam beradi.Ushbu Yoshdagi bolalar yangi so„zlarni ham, hatto chet tillardagi so„zlarni hamosongina eslab qoladilar. Lekin, bolalar materialni oson esda qoldirsalar ham, ularko„pining ma‟nosiga yaxshi tushunmaydilar va ulardan nutqda foydalanishgaqiynaladilar. Kattalarning vazifasi bolalarning mumkin qadar ko„proq so„zlarni vatasavvurlarnieslabqolishigaginaemas,balkiularuchuntushunarli,foydalibo„lganturli bilimlarni egallashiga erishishdan iborat. Bolalar bu xildagi bilimlardan o„zo„yinlarida,rasmlarida,ustozlariyokikattalarbilansuhbatdafoydalanadilar,bu
bilimlarularningaqliyvaaxloqiyo„sishlariuchunxizmatqiladi.
Bog„cha yoshidagi bolalarning tasavvuri va uning rivojlanishi o„ziga xosxususiyatgaega.Tasavvurbolaningbog„chayoshidagidavridajudatezrivojlanaboshlaydi.Buningsababi,birinchidan,bog„chayoshidagibolalardaturmush
tajribasiningnisbatanko„payishi,ikkinchidan,budavrdabolalarnutqiningyaxshirivojlanganbo„lishi,uchinchidanesa,bog„chayoshidagibolalarningerkin,
mustaqilharakatlarqilishimkoniyatigaegabo„lishlaridir.
Odatda, har qanday tasavvur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolishvanatijadaturlisavollarningtug„ilishitufaylipaydobo„ladi.Ko„pginaota-onalarvaayrimtarbiyachilaragardabolalarortiqroqsavolberibyuborsalar,«ko„p
mahmadonabo„lma»,«senbundaygaplarniqaerdano„rganding»,debkoyib
beradilar.Natijadabolao„ksinib,o„zbilganichatushunishgaharakatqiladi.Ayrimtortinchoqbolalaresahechbirsavolbermaydilar.Bundaybolalargaturli
mashg„ulotlarvasayohatlardakattalarningo„zlarihamsavolberishlarivashubilanularni faollashtirishlarilozim.
Har qanday tasavvur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdanboshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishnitafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayoninifaollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingansayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz hamda sintez qilibko„rishga intiladilar. Agar 2 yashar bolaning so„z boyligi taxminan 250 tadan 400tagacha bo„lsa, 3 yashar bolaning so„z boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yasharbolaning so„z zahirasi 4000 taga etadi. Demak, bog„cha Yoshi davrida bolaningnutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Bog„cha Yoshidagibolalarnutqiningo„sishioilaningmadaniysaviyasigahamko„pjihatdanbog„liq.
Bog„cha Yoshidagi bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. Bushaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari - bu bolanitashvishgasolayotganichkimuammolaribilanbog„liq,ishbilarmonlikmotivlari
esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog„liq bo„lgan motivlardir. Bu motivlarga asta-sekinlikbilanbilim,ko„nikmavamalakalarniegallashbilanbog„liqbo„lgano„qishmotivlari qo„shiladi. Bu motivlar ilk bolalik davridan boshlanib, yuzaga keladiganbolalarning tabiiy qiziquvchanligi o„rnida paydo bo„ladi. O„zini namoyon qilishmotivlari ham bu Yoshda yaqqol namoyon bo„ladi. Bu motiv, asosan, bolalarningsyujetli-rolli o„yinlarida asosiy rolni egallashga, boshqalar ustidan rahbarlikqilishga intilishda, musobaqaga kirishishga, nima bo„lganida ham yutishga harakatqilishlaridako„rinadi.
3-3,5Yoshlaroralig„idabolalaro„zlariningmuvaffaqiyatva
muvaffaqiyatsizliklariga o„z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan,ularning o„zlariga beradigan yuqori baholari asosida shakllanadi. 4 Yoshli bolalaresao„zimkoniyatlarinirealbaholayoladilar.Lekin,4-5Yoshlibolalarhalishaxsiyxususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, Shuningdek o„zlarihaqida ma‟lum bir xulosani bera olmaydilar. O„z-o„zini anglash layoqati kattabog„cha Yoshidan rivojlanib, avval u qanday bo„lganini va kelajakda qandaybo„lishinifikrlabko„rishgaharakatqiladi.Buesabolalarberadigan«Menkichkinapaytimda qanday bo„lgan edim?», «Men katta bo„lganimda kanday bo„laman?»singari savollarida ko„rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli,jasur,aqllivaboshqaqimmatliinsoniyfazilatlargaegabo„lishigaharakatqiladilar.Kichik va o„rta bog„cha Yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi.Uasosan, bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. SHuyillardanboshlab,boladaahamiyatli hisoblangan-iroda,mustaqillik va
tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Kattabog„cha Yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot vamunosabatlarga kirishishga o„rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlarbilanmuloqotgakirishaolishida,ishbo„yichavashaxsiymunosabatlarinisamaralio„rnata olishida foyda keltiradi. Bolaning atrofidagi kishilar bilan bo„lganmunosabatlari, asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaningindividualligini tashkil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellekti, tasavvurjihatlari,balkiaxloqiymotivatsionjihatdanfarqlanadiganshaxsgaaylantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o„zgarishlari,tasavvurjarayonlarningko‟laminikengayishi,ularningo„zshaxsiysifatlari,
layoqatlari,muvaffaqiyatvamuvaffaqiyatsizliklarinianglash,o„zini-o„zianglashikabi hislarning yuzaga kelishi hisoblanadi.Bu yoshdagi bolalar shaxsiningshakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholarinihoyatda ahamiyatlidir.Bog„cha yoshidagi bolalarning xayoli asosan, ularningturli-tuman o„yin faoliyatlarida o„sadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agarbog„cha Yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bo„lmaganda edi, ularningxayolihamxilma-xilbo„lmasedi.
Bolanutqiningo‟sishinafaqatidrok,tasavvur,xotirakabibilishjarayonlariningtakomillashuvibilanbog‟liq,shubilanbirgao‟znutqidavaboshqalarnutqida
tovushlar talaffuzini ajrataolishi bilan , umuman olganda fonematik idrokning qaydarajadataraqqiyetganligigabog‟liqdir.
Tasavvur jarayonlarining taraqqiylashuvi esa , bola tug‟ilganidan boshlab ,ontogenez jarayonida unga tashqi muhitning qay darajada ta‟sir etish ko‟laminikengligigahamdato‟g‟rita‟lim–tarbiyajarayoninio‟zlashtirishmezonlaribilanbelgilanadi .
A.R Luriyanutq jarayonini shakllanuvi ustida o‟tkazgan tadqiqotlariga asosan ,shaxsdataraqqiyetadigannutqningikkiasosiykomponentinimuhimdebsanaydi.Bular Ekspressiv hamda Impressiv nutqdir . Bu jarayonda mos ravishda ekspressiv(tashqi) va ( ichki ) nutqning bir – biriga bog‟liqligini ko‟rsatib beradi . Boladagitashqi va ichki nutqning , ayniqsa , impressiv nutqning rivojlanganlik darajasiundagitasavvuriningo‟zigaxosxususiyatlarinihambelgilabberadi.

2.