Kirish I bob. Pardaqanotlilar turkumining biologiyasi

II-BOB. Asalarilar turkumi haqida asosiy sharhlar
2.1Asalarilarning asosiy zotlari va ularning qisqacha harakteristikasi.
Hayvon va o’simliklarning ilmiy klassifikastiyasi shved olimi Karl Linney nomi bilan bog’liq. 1735-yilda uning «Tabiat sistemasi» nomli birinchi kitobi nashr etilib unda muallif hayvon va o’simliklarning har qaysi turini lotincha ikki so’z bilan to’liq nomlanishi (turkum bilan turi) ni tavsiya etadi. Bunda birinchi so’z ayni hayvon yoki o’simlikning turkumini, ikkinchisi turning nomini bildiradi. Masalan, asalarilarning ham ilmiy nomi bor. Shuningdek, hayvon va o’simliklarning har qaysi turining nomi bo’lib, ilmiy ifodalanishning bunday usuli binar nomenklatura deyiladi. Oilalar turkumga, turkumlar sinflarga, sinflar tiplarga birlashadi.
Asalarilar tanasining tuzilishiga ko’ra, bo’g’imoyoqlilar tipiga kiradi. Bu tip hasharotlar sinfiga kiruvchilarning tanasi bosh, ko’krak va qorin qismiga bo’linadi. Hasharotlar sinfining 20 dan ortiq turkumi bor. Asalari, tukli ari, chumoli, yakka ari va boshqalar parda qanotlilar turkumiga kiradi. Parda qanotlilar turkumi bir necha oilaga bo’linadi. Asalarilar arilar oilasiga kiradi.
Asalarilar hayvonot dunyosida quyidagicha belgilanadi:
Asalarilarning sistematikasi.
Bo’g’imoyoqlilar — Arthopoda tipi
Hasharotlar —Insecta sinfi
Pardaqanotlilar — Humenoptera turkumi
Asalarilar — Apidae oilasi
Arilar —Apis mellifera L. avlodi va turi.
Lotincha L. harfi asalarilarni birinchi marta tavsiflagan Linney familiyasining bosh harfi. Turlar ba’zan kenja turlarga va tur xillariga bo’linadi.
Asalarilarning biror kenja turini ilmiy ifodalashda turkum va tur nomiga ushbu kenja turni ifodalaydigan uchinchi lotincha so’z qo’shiladi. Masalan, shimol sariq asalarisi — Apis mellifera remipes Gerst., qo’ng’ir kavkaz tog’ asalarisi — . mellifera caucasica Gorb., italiya asalarisi — A. mellifera ligustica Spin, va xokazo. Kenja tur nomidan keyin yozilgan harfiy ifoda uni birinchi marta tavsiflagan muallifning familiyasidir.
Asalarilar xilma-xil turlarga boy bo’lib, bu ularning har xil yashash sharoitiga tez moslashish xususiyatiga ega ekanligini ko’rsatadi. Asalari tur xillariga Apis mellifera L., ya’ni haqiqiy asal yiruvchi arilar (o’rta rus yoki evropa qora asalarisi) kiradi, Rassiyaning o’rmon zonasida yashaydi. Bu tur xillari Evropada (Franstiya, Angliya va boshqa joylarda) ham uchraydi.(3-rasm).
3-rasm
Apis mellifera remipes Gerst.— Kavkaz sariq asalarisi (Armanieton va Shimoliy Kavkaz asalari-lari) ni birinchi marta Gershtekker tavsiflagan.

Asalarining tur xillari biologik belgilari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Janub (Kavkaz, Italiya) tur xili shimol tur xillariga: nisbatan birmuncha yuvosh bo’ladi. Tog’ asalarilari ham ana shunday. Lekin janub asalarilaridan Kiprda yashaydigan sariq asalari tur xili juda serjaxl bulib, uni boqish qiyin.

Shimol qora asalarilari har bir oilada ona ari uo’asini 20 tadan ko’p qo’ymaydi. Kavkaz sariq asalarilari esa 150 tagacha ona ari uyasi qo’yadi. Misr, Suriyada yashaydigan asalari tur xillari ham shunday xususiyatga ega.
O’rtarus va italiya asalarilari ko’pi bilan 6 ta yangi oila yaratishi mumkin. Kavkaz sariq asalarilari esa 12 ta oila yaratadi. Tog’ qo’ngir asalarilari ona ari uyasi va yaratgan oilalari soniga ko’ra, o’rtarus asalarilariga o’xshab ketadi. Kavkaz asalarilari oilasida ikkita ona ari yonma-yon yashashi mumkin. Kavkaz asalarilari iniфdagi asalni «ho’l pechat» lab, yangini tamg’alab shuvab qo’yish xususiyati bilan o’rtarus asalarilaridan farq qiladi. Bu usulda qopqoq o’rtasida ha-vo bo’shlig’i kirmaganligidan asal bilan mum qopqoqi yopishib turadi va u ho’l bo’lib qoladi. O’rtarus va Ukraina asalarilarining shuvagan tamg’asir oq bo’ladi. Kavkaz asalarilari ishchi va erkak arilar uchun qurgan inlarning diametri o’rtarus va boshqird arinikidan kichik bo’ladi.
Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, tog’ qo’ng’ir asalarilari tashqi muhit temperaturasi ancha past bulganda ham nektar (shira) va gulchang yig’ishga chiqa olishi bilan o’rtarus asalarilaridan farq qiladi. Asalari tur xillari zoologik sistematikada ba’zan kenja tur va irq deb ham yuritiladi. Zootexnika nuqtai nazaridan asalari tur xillari oddiy zotlarga, ya’ni tabiiy sharoitda kelib chiqqan haoyvon guruxlariga mos keladi.