|
II BOB. XUROSONNING O'RTA ASRLAR TARIXIY GEOGRAFIYASI
2.1. Xuroson tarixiy viloyat va geografiyasi
Xuroson (forscha: Xorâsân) — Eronning shimoli-sharqiy qismida joylashgan tarixiy viloyat. Xuroson atamasi Sososniylar davlati davrlaridan beri maʼlum.
Joylashuvi va hududlari.
Xuroson Eronning shimoli-sharqiy va qisman sharqiy qismini egallagan. 2004-yilgacha Xuroson ustoni Eronning eng yirik ustoni edi, ammo 2004-yilning 29-sentabr kuni ushbu uston uchga boʻlindi. Hozirda ushbu hududlar 3 ta ustonga qarashli. Bular: Xurosoni Rizoviy, Shimoliy Xuroson va Janubiy Xuroson ustonlari.7
Xuroson tarixiy viloyatiga shuningdek baʼzi tarixchilar va olimlar Afgʻonistonning shimoli-gʻarbiy, qisman shimoliy va gʻarbiy qismlarini, Turkmanistonning janubi-sharqiy va qisman janubiy qismlarini ham kiritishadi. Baʼzi tarixchi va olimlar ushbu hududga baʼzida butun janubiy Oʻrta Osiyoni ham kiritishadi. Agar Xuroson tarixiy viloyatiga janubiy Oʻrta Osiyo hududlari kiritilsa, Buyuk Xuroson deb ataluvchi tarixiy va madaniy viloyat nazarda tutiladi.
Yirik shaharlari.
Xurosonning eng yirik shahri — Mashhaddir. Uning aholisi 2 million 700 ming kishidan ziyod boʻlib, Eron shaharlari orasida ikkinchi (Tehrondan keyin) oʻrindadir.
Parfiya podsholiginint markazi (mil. av. 250 — mil. 224). X. nomi sosoniylar davridan maʼlum. X. 3-asrdan 18-asr oʻrtalarigacha hozirgi Eronning shim.sharqiy qismi, Marv vohasi, hozirgi Turkmanistonning jan. qismi va Afgʻonistonning shim. va shim.gʻarbini oʻz ichiga olgan. Mashhad, Nishopur, Marv, Balx, Hirot, Tuye, Saraxs, Obivard, Niso, Sabzavor Xurosonning muhim shaharlari boʻlgan. 7-asr oʻrtalarida uni arablar egallagan. Arab xalifaligi tanazzulga uchragach, Xuroson Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, Gʻaznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar, Hulokuiylar, Kurtlar davlati tarkibiga kirgan (9 — 14-asrlar). 8-asrdan 13-asrning 20-yillarigacha Xuroson Yaqin va Oʻrta Sharqda iqgisodiy jihatdan eng rivojlangan oʻlkalardan biri boʻlgan. U qoʻshni davlatlarga qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, mevalar, ipak, jun, moʻyna chiqargan. Shuningdek, Xurosonda kumush, qoʻrgʻoshin, mis va temir rudalari, oltin, oltingugurt, toʻtiyo, margimush, marmar, malaxit va boshqa qazib chiqarilgan, toʻqimachilik avj olgan.8 1220 va 1223-yillarda Xurosonga moʻgʻullar hujum qilib vayron etgan; aholisining koʻpchiligi qirib tashlangan. Shundan keyin Xuroson avvalgi mavqeiga chiqa olmagan. 14-asr oxirida Amir Temur Xurosonni oʻz davlatiga qoʻshib olgan, keyinchalik Shayboniylar, 1510 —1736-yillar Safaviylar davlatlariga tobe boʻlgan. Keyinchalik Xurosonning bir qismi (Hirot viloyati va Balx) Afgonistonga, bir qismi Eronga qoʻshilgan.
Xoroson (lit. "quyosh chiqishi"; "sharq"; yoki "ko'tarilgan quyosh mamlakati") dastlab sharqiy viloyatga berilgan Fors davomida Sosoniylar davri. Eronning eski Xuroson viloyati taxminan tarixiy g'arbiy yarmini tashkil etgan Buyuk Xuroson,hozirgi qismlarni o'z ichiga olgan mintaqa Eron, Afg'oniston, Tojikiston, Turkmaniston va O'zbekiston. Forsning ba'zi asosiy tarixiy shaharlari eski Xurosonda joylashgan: Nishopur va Tus (hozir Eronda); Marv va Sanjan (hozir Turkmanistonda); Samarqand va Buxoro (ikkalasi ham hozir O'zbekistonda); Hirot va Balx (hozir Afg'onistonda); va Xujand va Panjakent (hozir Tojikistonda). Bu atama ham kechdan boshlab ishlatilgan o'rta yosh- ayniqsa mo'g'uldan keyingi davrda (Chagatay va Temuriylar) marta - mintaqani qo'shni hududdan ajratish uchun Transxoxiana. Xuroson viloyatining zamonaviy Eron chegaralari XIX asr oxirida aniqlanib rasmiylashtirildi.
1968 yil avgust va 1978 yil sentyabr oylarida viloyat ikkita yirik sahnaga aylandi zilzilalar bu mos ravishda 12000 va 25000 kishining o'limiga sabab bo'ldi. Uchinchi yirik zilzila 1997 yil Qayen zilzilasi, 1997 yil 10-mayda bo'lib o'tdi va 1567 kishi halok bo'ldi, 2300 kishi jarohatlandi va 50 000 kishi uysiz qoldi.9
Shimoliy Xuroson, markazi: Bojnurd, boshqa tumanlar:
Shirvan, Esfarayen, Garme va Jajarmva Maneh va Sanalgan Janubiy Xuroson, markazi: Birjand, boshqa tumanlar: Firdavs, Qaen, Nehbandan, Sarayan, Sarbisheh
va Darmian. Razaviy Xuroson, markazi: Mashhad, boshqa tumanlar:
Sabzevar, Neyshabour, Torbat-e-Haydariya, Quchan, Torbatejam, Kashmar,
Taybad, Gonobod,Dargaz, Saraxlar, Chenaran, Fariman, Xaf, Roshtkhar,
Bardaskan, Kalat va Xalilobod.
Viloyatning ba'zi qismlari qo'shilgan10
ba'zi janubiy qismlarga Sistan va Baluchestan viloyati
ba'zi g'arbiy qismlarga Yazd viloyati
Demografiya.
Ushbu mintaqadagi asosiy etnik guruhlar Forslar bilan Kurdcha qabilalar,
Xurosani turklari, Hazoralar va Turkman ozchiliklar sifatida. Mintaqadagi odamlarning aksariyati o'zaro yaqin zamonaviy shevalarda so'zlashadilar Fors tili.Qashan, Shirvan va Bojnurd kabi muhim shaharlarni o'z ichiga olgan Mashhad shahri atrofida shimoliy-g'arb tomon eng yirik aholi punktlari va dehqonchilik klasteri joylashgan.11
Do'stlaringiz bilan baham: |
